Η τελική αποτίμηση της φετινής εκθεσιακής δραστηριότητας προβλέπεται εξαιρετικά θετική για τον Ανδρέα Ράγκναρ Κασάπη. Ήδη, στην αρχή του καλοκαιριού παρουσίασε, μαζί με τον Κωνσταντίνο Χατζηνικολάου, στον χώρο Tavros, την κοινή τους έκθεση με τίτλο «Μelting snow as if in a room» (βλ. «Χιόνι που λιώνει σαν να βρισκόταν μέσα σε ένα δωμάτιο»), που μέχρι τώρα είναι μεταξύ των πιο ποιητικών και αξιομνημόνευτων εκθέσεων που έχουν παρουσιαστεί στην αθηναϊκή εικαστική σκηνή από την άρση του φετινού lockdown και μετά.
Την ερχόμενη εβδομάδα εγκαινιάζεται η ατομική του έκθεση στην Kalfayan Galleries της Αθήνας, με την οποία ξεκινά και η συνεργασία του με τον εν λόγω εκθεσιακό χώρο. Ο τίτλος αυτής της έκθεσης είναι «Τo see a block of flats as a cave», που σε εξωφρενικά ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά σημαίνει: «Το να αντιλαμβάνεσαι μια πολυκατοικία ως εάν να ήταν μια σπηλιά» (ας σημειωθεί ότι η λέξη «σπηλιά» δείχνει καταλληλότερη στην προκειμένη περίπτωση απ’ ό,τι η λέξη «σπήλαιο», προς αποφυγήν συσχετισμών με το περίφημο σπήλαιο του Πλάτωνα, μια και στο έργο του Κασάπη δεν περιλαμβάνεται τέτοια αναφορά).
Ο θεατής έχει την εντύπωση ότι σε όλα δεσπόζει μια ρευστότητα των μορφών και μια ροή τους. Τι είναι, άραγε, αυτό που ρέει; Δεν μπορεί κάποιος να το περιγράψει με σιγουριά. Όμως είναι σαφής η αίσθηση ροής εντός ενός «κλειστού κυκλώματος», μια «παχύρρευστη» ανησυχία που κινεί ό,τι μοιάζει να κινείται.
Ο Κασάπης, που γεννήθηκε το 1981, αποφοίτησε από την ΑΣΚΤ το 2004, αλλά τότε ήταν ήδη αρκετά γνωστός στους εικαστικούς κύκλους χάρη στη δουλειά του που εντασσόταν στο πεδίο της street art. «Ωστόσο, η street art του τότε συνυπήρχε πάντα με τη ζωγραφική μου, με την οποία άλλωστε αποφοίτησα από τη σχολή», λέει ο καλλιτέχνης.
Στην πορεία –και ίσως αυτό να έγινε πιο αντιληπτό με τη συμμετοχή του το 2017 στην documenta 14– το όνομά του συμπληρώθηκε με το κάπως ξενίζον Ράγκναρ. Χρονολογικά αυτό συμπίπτει με την απομάκρυνσή του από τη street art.
Ωστόσο, τα δύο αυτά γεγονότα δεν θα έπρεπε να τα εκλάβει κάποιος ως κάποια βαθιά αλλαγή που επήλθε στον ίδιο: «Το σκανδιναβικό μου όνομα προέρχεται από το ότι ο παππούς μου ήταν Σουηδός. Ήταν το πρώτο όνομα που μου δόθηκε. Το υιοθέτησα όμως όταν εκείνος έφυγε από τη ζωή. Δεν συνδέω αυτό το περιστατικό με την επιλογή μου να απομακρυνθώ από τη street art.
Εξάλλου, όταν ήμουν μικρότερος και έγραφα κείμενα, τα υπέγραφα με τα αρχικά του πλήρους ονόματός μου, δηλαδή ως ΑΡΚ. Ειδικά στην εφηβική ηλικία, αυτό μου άρεσε πάρα πολύ. Και εξακολουθώ να υπογράφω ως ΑΡΚ τα έργα μου.
Όσο για τη μετάβασή μου από τη street art στη ζωγραφική, δεν συνέβη ξαφνικά, ως μια τομή στην καλλιτεχνική πορεία μου. Για καιρό τα δύο είδη συνυπήρχαν στο έργο μου. Το “πρόβλημα” με τη street art ξεκίνησε όταν προέκυψαν δύο ζητήματα. Το πρώτο ήταν ότι άρχισαν να μη μου αρέσουν οι γραμμές που έβαζα ως περιγράμματα. Προτιμούσα από κάποιο σημείο και μετά αυτές να εννοούνται από τόνους του χρώματος. Τα περιγράμματα άρχισαν να μου φαίνονται δεσμευτικά και η ιδέα ενός ζωγραφικού αντικειμένου που περιγράφεται από μια γραμμή δεν με ικανοποιούσε.
Βέβαια, την ίδια στιγμή αισθανόμουν λίγο άβολα, διότι ήμουν καλός στο να κάνω σχέδια με σαφή περιγράμματα. Συγχρόνως, ένιωθα ότι ήθελα να ξεκουραστώ λίγο από το θέμα της ανθρώπινης φιγούρας.
Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο στράφηκα στη ζωγραφική ήταν ότι δεν είχα πια κάτι νέο να πω στη street art. Κι έτσι, η εσωτερική μου διερώτηση “γιατί όχι street art;” άρχισε να αντικαθίσταται προοδευτικά από ένα πολύ απαιτητικό “γιατί ναι;”», λέει ο καλλιτέχνης.
Η τωρινή ατομική του έκθεση θα περιλαμβάνει αφαιρετική ζωγραφική με αναφορές στην ιστορία της τέχνης και κυρίως στον μοντερνισμό. Σε σχέση με τα έργα του που παρουσιάστηκαν στην documenta 14 εντυπωσιάζει η μεταβολή της χρωματικής παλέτας. Δεν υπάρχει τίποτα το αφηγηματικό ή το ποπ στη νέα του δουλειά. Αντίθετα, κυριαρχούν στοιχεία που ένας θεατής θα τα αντιλαμβανόταν ως λόγια, ίσως και εγκεφαλικά, πιθανόν ακόμα και μυστηριώδη.
Αυτό δεν σημαίνει ότι τα έργα δεν θα τον μαγνήτιζαν, δεδομένου ότι κάθε του σύνθεση γοητεύει με τον υποβλητικό δυναμισμό της. Ο θεατής έχει την εντύπωση ότι σε όλα δεσπόζει μια ρευστότητα των μορφών και μια ροή τους. Τι είναι, άραγε, αυτό που ρέει; Δεν μπορεί κάποιος να το περιγράψει με σιγουριά. Όμως είναι σαφής η αίσθηση ροής εντός ενός «κλειστού κυκλώματος», μια «παχύρρευστη» ανησυχία που κινεί ό,τι μοιάζει να κινείται.
«Αυτό που με απασχολεί πιο συχνά στα έργα μου είναι η έννοια της μνήμης και πιο συγκεκριμένα εκείνο που θα περιέγραφα ως “χροιά της μνήμης”», λέει ο Ανδρέας Κασάπης, ο οποίος δηλώνει επίσης θαυμαστής του σπουδαίου και γοητευτικά αινιγματικού Γάλλου σκηνοθέτη Chris Marker (1921-2012).
«Στην ταινία του "Sans Soleil" (1983) ο Marker θέτει το ερώτημα: "πώς μπορεί κάποιος να θυμηθεί τη δίψα;". Με είχε καθηλώσει αυτή η ερώτηση, όπως και μία ακόμα διατύπωση του Marker που λέει "απορώ πώς οι άνθρωποι θυμόντουσαν πριν από την ανακάλυψη της φωτογραφικής μηχανής”, εννοώντας με αυτήν τη ρήση του πως εκείνος ένιωθε ότι η μνήμη του σχηματιζόταν πια από τις εικόνες των ταινιών του και από τις φωτογραφίες του. Κάτι που ταυτόχρονα ήταν και ένα έμμεσο σχόλιο στο ότι τα τεχνολογικά μέσα της εκάστοτε εποχής ορίζουν και αναδιοργανώνουν την αντίληψή μας των πραγμάτων.
Σε συσχετισμό με αυτή την άποψή του και στο ψηφιακό πλαίσιο που ζούμε, εγώ καταλήγω στο ότι η μνήμη μας έχει όντως εξαφανιστεί ή ότι καταναλώνεται. Ως εκ τούτου, το μόνο που μπορεί να απομένει από ένα βίωμά μας είναι η “χροιά της μνήμης”. Δηλαδή, μια συγκεκριμένη περιοχή, η οποία συνίσταται από ποικίλες αναμνήσεις που ίσως περιέχουν ένα τεχνολογικό αποτύπωμα, καθώς και κάτι από το σώμα του βιώματος».
Με τη λέξη «περιοχή» στην προκειμένη περίπτωση ο Κασάπης εννοεί έναν τόπο με τη μαθηματική-τοπολογική έννοια, στον οποίο τοποθετείται η χροιά της μνήμης. Και ο τόπος αυτός καλλιτεχνικά ανάγεται σε μια τοπιογραφία.
— Δεν θα ήταν, λοιπόν, λάθος να πει κάποιος ότι διακρίνει στα έργα που θα παρουσιάσετε τώρα αναφορές σε τοπιογραφίες των Ελλήνων μοντερνιστών ζωγράφων των δεκαετιών του ’30 και του ’60. Θα τοποθετούνταν, άραγε, αυτά τα έργα σας σε μια γενεαλογική συνέχεια που θα ξεκινούσε από τον Μαλέα και θα συνέχιζε μέσω του Τέτση;
Νομίζω πως όχι. Θα έλεγα ότι αναφέρομαι περισσότερο στον Σπύρο Παπαλουκά, σε Σουηδούς ζωγράφους του μοντερνισμού και σε νεότερους Αμερικανούς σαν τον Richard Diebenkorn. Μου αρέσει επίσης η ζωγραφική της Βελγίδας Ilse d'Hollander, η οποία δυστυχώς δεν ζει πλέον – αυτοκτόνησε στα τέλη της δεκαετίας του ’90, σε ηλικία 29 ετών. Αλλά νομίζω ότι για το νεαρό της ηλικίας της είχε κάνει φοβερής ωριμότητας έργα.
— Με ποιο κριτήριο αποτιμάται ο βαθμός ωριμότητας ενός αφαιρετικού έργου σαν αυτά που έφτιαχνε η Ilse d'Hollander;
Θα έλεγα, με τη δριμύτητα και την απλότητα που μπορεί να έχει καταλάβει τον/τη δημιουργό του κατά την πρόσληψη αυτού που τον/την περιβάλλει και η αντίστοιχη δριμύτητα στην απόδοσή τους. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι δριμύτητα είναι η αιχμηρότητα μιας εικόνας.
Στο δικό μου λεξιλόγιο αυτές οι δύο λέξεις είναι σχεδόν συνώνυμες. Είναι ελάχιστες οι στιγμές που κατακτούμε μια πολύ καθαρή αντίληψη των πραγμάτων, εκείνες που βλέπεις τι έχεις μπροστά σου και αποφασίζεις πώς θα το κάνεις. Η ζωγραφική είναι πάντα μια στιγμή του χρόνου. Και έρχεται ξαφνικά η στιγμή που καλύπτει μια άλλη.
Η Ilse d'Hollander, με πολύ απλά μέσα, μιλάει ξεκάθαρα γι' αυτή την επικάλυψη και πετυχαίνει ένα σπουδαίο αποτέλεσμα, ενεργώντας γρήγορα και αποφασιστικά. Το ότι βάφει τον καμβά της με ένα πορτοκαλί, για παράδειγμα, για να καταλήξει να το εξαφανίσει ολοκληρωτικά με ένα μπλε, έχει μεγάλη σημασία. Δεν είναι πράξη αυτοαναίρεσης αλλά επιδίωξη ενός επιτυχημένου μπλε. Και φυσικά, πέραν του ίδιου του μπλε, παράγει μια πολύ επιτυχημένη σχέση μεταξύ των δύο χρωμάτων. Μια σχέση ανοιχτή, στην οποία ένα μνημονικό αντικείμενο συνεχίζει να παράγει μνήμη.
Αν το μπλε είχε τοποθετηθεί εξαρχής μόνο του, θα έκλεινε τη δυναμική της εικόνας, θα έπαιρνε μια άλλη μορφή. Θα έσφιγγε τη μνήμη και θα την έκανε να αναπαρίσταται μέσα από ένα σύμβολο. Εγώ όμως προτιμώ τους ζωγράφους που αφήνουν το αντικείμενο, το τραύμα ή δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο ανοιχτό. Είναι κάτι που έχει να κάνει με μια λαχτάρα να αποδώσεις αυτό που συμβαίνει γύρω σου.
— Γιατί μέσα από τα έργα που θα παρουσιάσετε η πολυκατοικία γίνεται αντιληπτή σαν να ήταν μια σπηλιά;
Αυτό έχει να κάνει με μια «ταυτοχρονία», χάρη στην οποία μπορείς να δεις τα υλικά που σε περιβάλλουν σε μια πιο οντολογική υπόσταση. Για κάποιον λόγο αποτελεί μια προτροπή για βραδύτητα ο συσχετισμός της πολυκατοικίας με ένα είδος πρωτογονισμού ή με κάποιο είδος ψευδο-πρωτογονισμού.
Αυτό που εγώ αισθάνομαι ως πιο σημαντικό σε αυτή την εκδοχή είναι ότι περιέχει μια προτροπή προς τη θλίψη, τίποτε άλλο. Παράγεται μια αίσθηση των σχέσεων ανάμεσα σε διάφορα στοιχεία, τα οποία μπορεί να είναι τα υλικά που χρησιμοποιείς για ένα έργο, τα χρώματα που βάζεις το ένα δίπλα στο άλλο, οι άνθρωποι με τους οποίους συναναστρέφεσαι.
Ως εκ τούτου, το βασικό πράγμα που παράγεται από όλο αυτό είναι μια «τριβή», η οποία δημιουργεί θλίψη. Και νομίζω πως όταν κρίνω ως καλό ένα έργο ή κάποιο ανάγνωσμα, θα έλεγα ότι αυτό συμβαίνει με βάση το ότι μου δημιουργεί μια αίσθηση θλίψης. Η πολυκατοικία και η σπηλιά στον τίτλο αυτής της έκθεσης έχουν να κάνουν με την «ταυτοχρονία» του να βλέπεις όλο το παρελθόν πακτωμένο στο τώρα. Την αίσθηση ότι θυμάσαι κάτι πολύ αρχέγονο μέσα στο τώρα.
Προφανώς, όμως, είναι μια απατηλή αίσθηση. Το ζητούμενο θα ήταν, βάζοντας από τη μια πλευρά την πολυκατοικία και από άλλη πλευρά την έννοια της σπηλιάς, να αναδημιουργήσω την απόσταση μεταξύ τους. Κατ’ επέκταση, ζητούμενο θα ήταν επίσης η θλίψη και η απόσταση από τη θλίψη, η οποία προξενείται από την τριβή, που με τη σειρά της θα μπορούσε να έχει και πολύ θετικά ή απολαυστικά χαρακτηριστικά.
Υπάρχει η γερμανική λέξη «Stimmung», που συνήθως δεν μεταφράζεται στις άλλες γλώσσες, παρά χρησιμοποιείται έτσι. Με έχει κεντρίσει πολύ ως έννοια και τα τελευταία χρόνια έχω ασχοληθεί αρκετά με αυτήν. Στα ελληνικά επικρατεί η απόδοση «ψυχικός τόνος», δηλαδή ό,τι έχει τη δυνατότητα να ενώνει τα θραυσματικά στοιχεία ενός τόπου (σ.σ. με την έννοια του τόπου στην Τοπολογία) και να τα παρουσιάζει ως τοπίο. Εκεί συμβαίνει η γέννηση του τοπίου. Και κάπως αισθάνομαι ότι ο ψυχικός τόνος/Stimmung έχει σχέση με αυτό που λέω και είναι τελικά μια περιοχή και μια λειτουργία που ενώνουν.
Η «χροιά της μνήμης» συνίσταται σε δύο πράγματα: το ένα από αυτά είναι το λεκτικό και το τεχνολογικό αποτύπωμα της εποχής πάνω στο πώς θυμόμαστε (ο κινηματογράφος, για παράδειγμα, όπως έλεγε ο Chris Marker, οργάνωσε εκ νέου τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και θυμόμαστε τις εικόνες της ζωής μας και το πώς βλέπουμε όνειρα στον ύπνο μας).
Ο Άγγλος κριτικός μουσικής, φιλόσοφος και θεωρητικός του πολιτισμού Mark Fisher (1968-2017) έλεγε ότι ο σύγχρονος πολιτισμός μπορεί να εγκολπωθεί τους τρόπους παραγωγής προηγούμενων πληθυσμών και σταδίων του πολιτισμού για να δημιουργήσει μια ψευδαίσθηση του τώρα. Χειριζόμαστε τα τεχνικά και τα τεχνολογικά μέσα του παρελθόντος προκειμένου να οργανώσουμε πάλι τις εικόνες μας και να αναφερθούμε σε κάτι, έχοντας χιλιάδες σκοπιμότητες, αλλά ως προεξάρχουσα μεταξύ αυτών εκείνη της δημιουργίας μια αίσθησης οικειότητας με το τώρα. Αυτή η διαδικασία μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στην ανάμνηση ενός βιώματος.
Να πεις, ας πούμε, στον εαυτό σου «ναι, το ξέρω αυτό, το γνωρίζω πάρα πολύ καλά», χωρίς όμως να το έχεις βιώσει ποτέ. Αυτήν τη συνθήκη την επαναλαμβάνω και μέσα από τη ζωγραφική, γι’ αυτό την απολαμβάνω. Ίσως και να ζωγραφίζω για να είμαι ακριβώς σε αυτό το τριπάκι. Η λογική με την οποία λειτουργεί η χροιά της μνήμης εισβάλλει στη ζωγραφική, μέσα στις ίδιες τις εικόνες που παράγεις. Λες στον εαυτό σου: «Γιατί να μην αφήσω αυτό εδώ το σημείο ανοιχτό, ώστε να μπορεί να είναι ή να γίνει και κάτι άλλο ως λειτουργία; Να μην κλείσει! Να μην είναι κάτι που αναπαριστά κάτι το συγκεκριμένο».
— Γιατί είναι ισομεγέθη τα τελάρα που χρησιμοποιείτε;
Μια αλήθεια που απαντά σε αυτό είναι ότι δεν είναι πολύ εύκολο να μάθει κάποιος να ζωγραφίζει σε διαφορετικές διαστάσεις καμβά. Δηλαδή είναι τεχνικός ο λόγος που οδηγεί σε αυτή την προτίμηση. Μέχρι να μελετήσω αυτό το μέγεθος και να κατακτήσω τα μυστικά της ζωγραφικής σε αυτές τις διαστάσεις μου πήρε πάρα πολύ καιρό.
Έχω πλέον την αίσθηση ότι μέσα σε αυτό το μέγεθος καμβά ξέρω προς τα πού «τραβιούνται» τα αντικείμενα που σχεδιάζω. Οι γωνίες αυτής της επιφάνειας μου τραβάνε το αντικείμενο και αυτό εξακολουθεί να είναι κάτι που ακόμα ερευνώ. Κατά τα άλλα, υπάρχει και η γενικευμένη αντίληψη ότι έργο τέχνης είναι ένα τελάρο που θα κρεμαστεί σε έναν τοίχο και θα έχει διαστάσεις 40x50 εκατοστά.
— Θα δείξετε λιγότερο από το 10% των 190 έργων που έχετε φτιάξει σε αυτή την ενότητα. Τι θα τα κάνετε τα υπόλοιπα;
Αν ήταν έργα σε χαρτί, θα τα στέλνατε για πολτοποίηση; Προσπαθώ να δουλεύω έτσι ώστε να μη σβήνω ή να μην πετάω έργο. Και νομίζω πως όλα προσπαθούν να μου μάθουν κάτι. Κατά τα άλλα, δεν έχω σταθερό κριτήριο για να επιλέγω τα έργα που θα εκθέσω. Παλιότερα, ίσως ήταν σταθερότερο. Τώρα, για να είμαι ειλικρινής, αφήνομαι να ρισκάρω λιγάκι.
— Κι αν τελικά δεν έχετε κάνει τη σωστή διαλογή για την τωρινή έκθεση, τι θα κάνετε στο μέλλον; Επιδιορθώνεται, άραγε, το παρελθόν χάρη στη μνήμη που το μεταβάλλει;
Αυτό είναι ένα ερώτημα με ηθικό βάρος: τι κάνεις σε αυτές τις περιπτώσεις; Μπορείς πραγματικά να ξεδιαλύνεις την κατάσταση με το να επιμεληθείς το βίωμα;
— Πολύς κόσμος ζει έτσι, ξεχνώντας επιλεκτικά και ηθελημένα ό,τι δεν θέλει, ό,τι προτιμά να ξεσκαρτάρει από το βίωμά του. Αρνείται τη βιωμένη πραγματικότητα κι αυτός είναι ένας σπουδαίος τρόπος για να αντέχει τα τραύματά του.
Νομίζω ότι εκ των πραγμάτων κάνουμε μια επιμέλεια του βιώματος μέσω της μνήμης όσων ζήσαμε. Όλοι το κάνουμε αυτό. Δεν πιστεύω ότι γίνεται αποκλειστικά και μόνο κατ’ επιλογήν και με σκοπό την αυτοστήριξη. Συμβαίνει, είτε το θέλουμε είτε όχι. Σε ένα πολιτικό επίπεδο, επειδή λειτουργούμε έτσι καταλήγουμε και σε τόσο διαφορετικές αναγνώσεις της Ιστορίας. Για μένα, πάντως, αυτό συνιστά το θεραπευτικό και ηθικό κομμάτι της τέχνης μου.
Ανδρέας Ράγκναρ Κασάπης
«Τo see a block of flats as a cave»
Από 10 Νοεμβρίου έως 11 Δεκεμβρίου 2021
Kalfayan Galleries, Αθήνα (Χάριτος 11, Κολωνάκι, 210 7217679, http://www.kalfayangalleries.com)
Ωράριο λειτουργίας : Δευτ. 11:00-15:00, Τρ.-Παρ 11:00-19:00, Σάβ. 11:00-15:00
