Πώς αποκαθιστάς ένα αντικείμενο ή ένα ιστορικό μνημείο που έχει καταστραφεί ή λεηλατηθεί; Ποιες είναι οι προσωπικές και συλλογικές μας ευθύνες για την αντιμετώπιση των συνεχιζόμενων αδικιών και διαγραφών; Πώς μας επηρεάζει η καταστροφή –και η τελική εξαφάνιση– πολιτιστικών επιτευγμάτων;
Μέσα από μια τριλογία που θα αναπτυχθεί το 2025 και το 2026, το πρώτο μέρος της οποίας έχει τίτλο «Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures» και παρουσιάζεται έως τις 31 Οκτωβρίου 2025 στο Μουσείο Ακρόπολης, στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων, σε επιμέλεια του γενικού διευθυντή του Μουσείου Ακρόπολης, καθηγητή Νικόλαου Σταμπολίδη και της διευθύντριας του ΝΕΟΝ Ελίνας Κουντούρη, ο Michael Rakowitz μιλά για το συνεχιζόμενο ανοιχτό τραύμα των πολιτισμών, τις αρπαγές, τις λεηλασίες, τις διώξεις και τις συναλλαγές.
Ένας από τους πιο αναγνωρισμένους, πολιτικοποιημένους σύγχρονους καλλιτέχνες, ο Rakowitz αναφέρεται σε αντικείμενα που αποτελούν την πολιτιστική μνήμη ενός λαού και συνθέτουν το πνεύμα μιας χώρας, τα οποία γίνονται αντικείμενα κλοπής, συναλλαγής, καταστροφής και εξαφάνισης.
Η έκθεση “Allspice” είναι κάτι περισσότερο από μια έκθεση σύγχρονης τέχνης σε διάλογο με την αρχαιότητα. Πρόκειται για την επισφαλή κατάστασή μας στο παρόν και τη γλώσσα της επιβίωσης.
Ιδανικός τόπος της έκθεσης το Μουσείο της Ακρόπολης, με εμφανές το κενό ανάμεσα στα γλυπτά του Παρθενώνα, ανοίγει μια νέα συνομιλία για την αποικιοκρατία και την αρπαγή έργων τέχνης από λεηλατημένα μουσεία. Ο Rakowitz, όπως και σε προηγούμενες εκθέσεις έργων του στην Αθήνα, χρησιμοποιώντας αντισυμβατικές προσεγγίσεις, ανοίγει έναν διάλογο με έργα εννοιολογικά, συγκινητικά, φανερά πολιτικά, σίγουρα επίκαιρα, υπενθυμίζοντάς μας την επανάληψη οδυνηρών γεγονότων της ιστορίας και παράλληλα φέρνει στο προσκήνιο τη μοίρα των εμπόλεμων περιοχών αλλά και τα μάταια ταξίδια διωγμένων ανθρώπων και πολιτιστικών αγαθών.
Στην έκθεση παρουσιάζονται αρχαία αντικείμενα από τη Μέση Ανατολή και τη νοτιοανατολική Μεσόγειο, 13 από το Ινστιτούτο Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο, 1 αντικείμενο από τη Συλλογή Κυπριακών Αρχαιοτήτων Θ. Ζιντίλη, σήμερα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, ένας μεγάλος αριθμός σύγχρονων έργων από τη σειρά του Rakowitz «Ο αόρατος εχθρός δεν πρέπει να υπάρχει» («The invisible enemy should not exist»), που αποτελούν «επανεμφανίσεις» ιστορικά λεηλατημένων και πρόσφατα κατεστραμμένων ανάγλυφων που κοσμούσαν τους τοίχους του αρχαίου ασσυριακού παλατιού της Νιμρούντ (Kalḫu), 18 μεγάλοι πίνακες, ουσιαστικά ανάγλυφες πολύχρωμες πλάκες, 72 σφραγιδοκύλινδροι, 90 γλυπτά μικρού μεγέθους, 2 χειροποίητα βιβλία από τραβερτίνη λίθο, 1 βιβλίο Minchah, της απογευματινής εβραϊκής προσευχής, του 1935, σε δέσιμο από πλεξιγκλάς, το Λεξικό της Ασσυριακής του Σικάγο, ενώ ένα βίντεο και ένα φιλμάκι συμπληρώνουν το σύνολο.
Κατασκευασμένα από πεπιεσμένο χαρτί, σύγχρονες εφημερίδες της Μέσης Ανατολής και συσκευασίες τροφίμων του Βόρειου Ιράκ, τα περισσότερα έργα υπογραμμίζουν ακριβώς την απουσία των πρωτότυπων αντικειμένων και δημιουργούν έναν νέο διάλογο και μια νέα αφήγηση που συνδέει έργα τέχνης χιλιάδων ετών με εφήμερα, ευάλωτα, αναλώσιμα υλικά, αποκαλύπτοντας αθέατες πλευρές της ιστορίας των πολιτισμών.
«Η καλλιτεχνική γλώσσα του Rakowitz είναι άκρως προσωπική, αλλά έχει καθολική εμβέλεια, σαν ο καλλιτέχνης να μας προσφέρει μια ιστορία του κόσμου μέσω της προσπάθειάς του να διασώσει την πολιτιστική ιστορία του Ιράκ. Το έργο του μεταβολίζει την καταστροφή που επιφέρει ο πόλεμος επιστρέφοντας στα ίδια τα αντικείμενα: είτε είναι χαμένα, αγνοούμενα ή ατελή. Τα αποκαθιστά εξ ολοκλήρου, αλλά όχι “ανακατασκευάζοντάς τα”, όρος στον οποίο αντιτίθεται κατηγορηματικά. Αντ’ αυτού, προτείνει τον όρο “επανεμφάνιση” ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο έργο του.
Η παραγωγή αυτών των αντικειμένων ως έργων τέχνης αποτελεί μέρος της υλικής και άυλης παρακαταθήκης μας. Η έκθεση “Allspice” είναι κάτι περισσότερο από μια έκθεση σύγχρονης τέχνης σε διάλογο με την αρχαιότητα. Πρόκειται για την επισφαλή κατάστασή μας στο παρόν και τη γλώσσα της επιβίωσης. Ενώνοντας τις δυνάμεις τους, δημιουργός και θεατής διασφαλίζουν ότι οι πόλεμοι παραμένουν στη μνήμη και αναγνωρίζουν τα διαγενεακά τραύματα, τις απώλειες και τις απουσίες. Πίσω από τους τοίχους του Μουσείου Ακρόπολης, αυτή η αφήγηση γίνεται τόσο μια πράξη ίασης όσο και μια πράξη αντίστασης», λέει η Ελίνα Κουντούρη.
«Ως παιδί ενός γιατρού που αφιέρωσε τη ζωή του στη θεραπεία και την αποκατάσταση των τραυματισμένων και των καταρρακωμένων, και μιας Εβραίας από τη Βαγδάτη, συνδέομαι βαθιά με τις κατά τόπους ιστορίες εκτοπισμού και αποκατάστασης. Το ίδιο το Μουσείο Ακρόπολης στο οποίο εκτίθενται τα εξαίσια μέλη του Παρθενώνα, ενώ τα άλλα μισά έχουν αποσπαστεί βίαια, έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης, καθώς μου δίδαξε πολλά και μου άνοιξε νέους ορίζοντες στην κατανόηση του δικού μου έργου», λέει ο Rakowitz.
O τίτλος της έκθεσης αναφέρεται, κυριολεκτικά, στις χειρόγραφες συνταγές της μητέρας του που βρίσκονται στις κολόνες της αίθουσας Περιοδικών Εκθέσεων του Μουσείου, παραπέμποντας στις αλληλεπιδράσεις των πολιτισμών, αλλά και στις μνήμες της εξορίας και της μετανάστευσης ανθρώπων και πολιτισμών. Ο ίδιος ανέτρεξε στις ιρακινές συνταγές της μητέρας του, ένα από τα πιο διαδεδομένα υλικά των οποίων είναι το μπαχάρι. «Αυτό το άγουρο αποξηραμένο μούρο, αλεσμένο σε σκόνη, έχει γεύση που θυμίζει πολλά πράγματα ταυτόχρονα: κανέλα, γαρίφαλο, μοσχοκάρυδο, νότες από καρδάμωμο. Αποτελεί ένα από τα βασικά υλικά και μια από τις κυρίαρχες γεύσεις στο ιρακινό μείγμα μπαχαρικών baharat και, όταν δεν είναι διαθέσιμα τα υπόλοιπα μπαχαρικά, λειτουργεί ως υποκατάστατο, διατηρώντας τη γευστική ταυτότητα της συνταγής. Η λέξη “substitute” (“υποκατάστατο”) προέρχεται από το λατινικό “substituere”, που προέρχεται από το “statuere”, του οποίου το παράγωγο ουσιαστικό είναι το “statua” ή άγαλμα, έννοιες κεντρικές στη δουλειά μου ως γλύπτη τις τελευταίες δύο δεκαετίες, καθώς δημιουργώ γλυπτά που αποτελούν “υποκατάστατα” άλλων γλυπτών που έχουν εξαφανιστεί ή καταστραφεί», λέει ο καλλιτέχνης.
«Σχετικά με τις ιρακινές αρχαιότητες που “επανεμφανίζονται” στην έκθεση μέσα από τα έργα του, ο Rakowitz τα συνδέει και με την υλικότητά τους: εφημερίδες στην αραβική γλώσσα, τυπωμένες όμως στις ΗΠΑ, ετικέτες από προϊόντα και φαγητά της Μέσης Ανατολής, που οι μυρωδιές και οι γεύσεις τους αποτυπώνονται μέσα μας από τη νεανική ηλικία. Επομένως το ίδιο και η επαφή με το πολιτιστικό απόθεμα σε αρχαιολογικούς χώρους ή σε μουσεία. Άλλωστε, κατά τη γνώμη μου, πατρίδα είναι η παιδική μας ηλικία, τα νεανικά μας χρόνια, οι πρώτες μας επαφές με τον κόσμο, οι πρώτες μυρωδιές, οι πρώτες εμπειρίες μας, εκεί που λαμβάνουμε τα πρώτα ερεθίσματα των χώρων, του περιβάλλοντος και των ανθρώπων», λέει ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης.
«Ο καλλιτέχνης δεν καταλήγει αν όλες οι αρχαιότητες χρήζουν επαναπατρισμού, καθώς αυτή είναι η πραγματικότητα του κόσμου μας σήμερα. Και ενώ συχνά και σθεναρά υποστηρίζει την επιστροφή των αρχαιοτήτων στους πραγματικούς ιδιοκτήτες τους, θεωρεί ότι χρειάζεται συνεχής επανενθύμιση και επιμονή γιατί ο επαναπατρισμός, όπως και ο αποαποικισμός, είναι μια συνεχόμενη διαδικασία. Θεωρεί επίσης ότι αν τα μουσεία επέστρεφαν όλα τα αντικείμενα που δεν τους ανήκουν θα ήταν σαν να απολογούνται, θα ήταν μια λογοδοσία. Καθώς σε κάθε μουσείο υπάρχει (ή θα πρέπει να υπάρχει) ένας συντηρητής, η συντήρηση των ζητημάτων αποκατάστασης της δικαιοσύνης είναι επίσης μια διαδικασία συνεχιζόμενη, έως το ουσιαστικό αποτέλεσμα. Έως ότου αυτή η αποκαταστατική δικαιοσύνη υπάρξει, τα έργα του Rakowitz, είτε αυτά που είναι ολόκληρα είτε αυτά που αποτελούνται από τμήματα διαμελισμένων αγαλμάτων, είτε αυτά ήσαν εκθέματα σε μουσεία είτε αναπόσπαστα μέρη συνόλων, όπως οι πλάκες του παλατιού του Ασουρνασιρπάλ στη Νινευή, δεν είναι παρά “επανεμφανίσεις” των πρωτοτύπων, ουσιαστικά σκιές και φαντάσματα με ένα άρωμα μνήμης και “ανθρωπιάς”, που λειτουργούν και ως υπόμνηση της απώλειας χιλιάδων αντικειμένων και κινούνται μεταφερόμενα από έκθεση σε έκθεση κι από χώρα σε χώρα, ευαισθητοποιώντας συνειδήσεις έως την επιδιωκόμενη αποκατάσταση της δικαιοσύνης» υπογραμμίζει.
Μια έκθεση ταξίδι στη μνήμη, το τραύμα και την επούλωσή του
Η έκθεση ξεκινά με το βίντεο «The Ballad of Special Ops Cody» που γυρίστηκε στο Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Σικάγο. Στο έργο, ο Special Ops Cody, ένα παιχνίδι, μια μινιατούρα πεζοναύτη των ΗΠΑ φτιαγμένη με απόλυτη λεπτομέρεια, εισέρχεται στις βιτρίνες του Ινστιτούτου όπου φυλάσσονται αναθηματικά αγάλματα της Μεσοποταμίας και επιχειρεί να τα «απελευθερώσει». Η νέα ανάθεση με τίτλο «A Baghdadi Amba Dictionary» παρουσιάζεται μέσα στη βιτρίνα των βιβλίων διαφορετικών χρονικοτήτων και πολιτισμών, και συνδέεται με την παρουσίαση του Λεξικού της Ασσυριακής του Σικάγο (CAD) και με την ευθραυστότητα της γλώσσας και των πολιτισμών. Το λεξικό αποτελεί την εγκυκλοπαιδική μελέτη μιας γλώσσας που δεν ομιλείται εδώ και 2.000 χρόνια και συντάχθηκε από μελετητές του Ινστιτούτου Μελέτης των Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο.
Εδώ, ο Rakowitz διατηρεί και μεταφέρει μια διάλεκτο της διασποράς που έμαθε από την Ιρακινο-Εβραία μητέρα του. Δημιουργεί χειροποίητα βάζα με amba (ένα τουρσί με βάση το μάνγκο που κατέχει σημαντική θέση στην κουζίνα του Ιράκ και πωλείται στο Σικάγο σε ασσυριακά παντοπωλεία) στο εξωτερικό των οποίων έχει γράψει ένα γλωσσάριο όρων και εκφράσεων που του έμαθε μέσα στα χρόνια η μητέρα του, Yvonne. Με το έργο του, ο Rakowitz υπενθυμίζει πως η εύθραυστη κατάσταση πολύτιμων κειμηλίων αντηχεί την επισφάλεια της μνήμης αυτών που ζουν στο πλαίσιο της διασποράς. Ο μελετητής της καταγραφής μιας ξεχασμένης γλώσσας και αργότερα ο συντηρητής που αναλαμβάνει την αποκατάσταση ενός ταλαιπωρημένου βιβλίου αντιμετωπίζουν παρόμοια διλήμματα με τον εκπατρισμένο, ο οποίος καλείται να συνταυτίσει την κληρονομιά και την κουλτούρα του με αυτές της νέας του πατρίδας.
Σε μια τρίτη ανάθεση του ΝΕΟΝ, ο Michael Rakowitz δημιουργεί ένα είδος κολάζ μεταξύ πολιτισμών, «συνδέοντας» το σώμα της ασσυριακής θεότητας Lamassu με τη γενειοφόρο ανδρική κεφαλή από την Κύπρο. Στο έργο «Study for a Lamassu in spolia» απεικονίζεται ένα σκίτσο του σώματος του Lamassu, ζωγραφισμένο απευθείας πάνω στο γυαλί της βιτρίνας που φιλοξενεί την πέτρινη ανδρική κεφαλή από την Κύπρο της Συλλογής Θ. Ζιντίλη, δάνειο από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ο Rakowitz προτείνει μια πιθανή σύνδεση δύο θραυσμάτων, όπως συμβαίνει συχνά στα spolia, μια αρχαία τεχνική κατά την οποία πέτρες από παλιά κτίρια χρησιμοποιούνται εκ νέου για λειτουργικούς ή διακοσμητικούς σκοπούς.
Μια τριλογία που συνδέει τον κλασικό με τον σύγχρονο κόσμο
Στο σύνολό της, η τριλογία ενώνει τους κλασικούς και σύγχρονους πολιτισμούς αυτής της γωνιάς του πλανήτη στο Μουσείο Ακρόπολης, στον βράχο της Ακρόπολης και στον Παρθενώνα, το σύμβολο του δυτικού πολιτισμού και ταυτόχρονα της γόνιμης επαφής με τους πολιτισμούς που σημάδεψαν και σημαδεύουν τον κλασικό και σύγχρονο κόσμο. Το πρώτο μέρος, την έκθεση «Allspice», διαδέχεται το δεύτερο μέρος της τριλογίας με την τοποθέτηση της γλυπτικής εγκατάστασης «Lamassu of Nineveh» (2018) στον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου Ακρόπολης, στη δυτική πλευρά, από τον Οκτώβριο του 2025 ως τον Δεκέμβριο του 2026. Η θέση φέρνει το Lamassu σε συνομιλία με την ανασκαφή που απλώνεται στη βάση του Μουσείου Ακρόπολης, με τον βράχο της Ακρόπολης που δεσπόζει με τα μνημεία του, όσο και με το αστικό τοπίο που τον περιβάλλει, καθώς και με το σύγχρονο κτίριο του Μουσείου.
Το «Lamassu of Nineveh» αποτελεί ανάθεση για την Τέταρτη Πλίνθο της πλατείας Τραφάλγκαρ το 2018 και είναι φτιαγμένο από μεταλλικά κουτιά από κονσέρβες σιροπιού χουρμά από το Ιράκ. «Αναπαριστά» το μήκους περίπου 4,3 μέτρων άγαλμα του φτερωτού ταύρου, της προστατευτικής ασσυριακής θεότητας που βρισκόταν στην είσοδο της Πύλης Nergal της Νινευή από το 700 π.Χ. μέχρι τον Φεβρουάριο του 2015, όταν ο ISIS το κατέστρεψε μαζί με αντικείμενα στο κοντινό Μουσείο της Μοσούλης.
Η τριλογία ολοκληρώνεται με την έκθεση στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης, από τον Μάιο έως τον Δεκέμβριο του 2026. Η προετοιμασία ξεκινά με τη συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών του υπουργείου Πολιτισμού με τον οργανισμό ΝΕΟΝ. Η ιδέα περιστρέφεται γύρω από τις ιστορίες διασποράς και το πώς αντικείμενα από διαφορετικά ιστορικά, γεωγραφικά και αρχαιολογικά συμφραζόμενα διαμορφώνουν αφηγήσεις που δεν προέρχονται μόνο από γεωγραφικές οντότητες αλλά και από ιστορικές. Η αρχαία πλίνθος −το τούβλο− ως δομικό υλικό οικοδόμησης, ιστοριών και αναμνήσεων και ο πηλός από τον οποίο κατασκευάζεται βρίσκονται στο επίκεντρο της νέας ανάθεσης.
