Tα τρία στρατηγικά έργα της «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, είναι το Μυστήριο 29 Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο, το εμβληματικό έργο για τη σύγχρονη αλλά και άγνωστη ιστορία της πόλης και προάγγελος του προγράμματός της, αντιπροσωπεύοντας τη θεματική «Άνθρωποι – Κοινωνία», το Μυστήριο 99 - The Ark, η μεγαλύτερη προσκυνηματική πομπή στα 3.500 χρόνια ιστορίας της πόλης στο πλαίσιο της θεματικής «Περιβάλλον» και το Μυστήριο 111 - Ο Πήλινος Στρατός της Ελευσίνας, ένα εμβληματικό έργο για όσους εργάστηκαν ή εργάζονται στην Ελευσίνα, στο πλαίσιο της θεματικής «Εργασία».
Το Ωμό Μουσείο, μια έκθεση σε 12 ενότητες που αναπτύσσεται ως μια στοά, με σαφή αναφορά στον τελεστηριακό χαρακτήρα του μύθου της πόλης, μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε την Ελευσίνα ως προσκυνηματικό τόπο, τον μύθο που την τυλίγει ως σήμερα και τα τέκνα που γέννησε ή υποδέχθηκε, από τον Αισχύλο ως τον Καζαντζίδη, μέσα από τα πιο απροσδόκητα και μύχια εκθέματά της. Οι ιστορίες που αφηγούνται τα εκθέματα, οι άνθρωποι και οι χάρτες της έκθεσης είναι όλα στους δρόμους, στις πλατείες, στα εργοστάσια, στην παραλία και στους λόφους της πόλης, στη μνήμη των κατοίκων, στη διάθεση του επισκέπτη-περιηγητή που έχει τα μάτια και τα αυτιά του ανοικτά για να τα συναντήσει μαζί τα αρχαία και τα σύγχρονα μυστήρια της Ελευσίνας. Η έκθεση παρουσιάστηκε αρχικά στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138 –είχε περισσότερους από 5.000 επισκέπτες– και συνέχισε στην Ελευσίνα, ενεργοποιώντας για πρώτη φορά το Παλαιό Δημαρχείο.
Αν και τα περισσότερα έργα είχαν ως αφετηρία τον ίδιο τον τόπο της Ελευσίνας, το νόημα και η σημασία τους δεν περιορίζεται σε αυτόν αλλά σχετίζεται με ευρύτερα σύγχρονα κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά και γεωπολιτικά ζητήματα και διαδικασίες που αφορούν τόπους σε μετάβαση και μετασχηματισμό αλλά και τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη συνθήκη.
Οι TimeCircus, στο πλαίσιο της δράσης Μυστήριο 99 - The Ark, ξεκίνησαν από την Αμβέρσα τον Μάιο του 2022 και διέσχισαν 3.000 χιλιόμετρα έως την Ελευσίνα, στη μεγαλύτερη προσκυνηματική πομπή στην ιστορία της πόλης. Εδώ οραματίστηκαν και δημιούργησαν το Arkopolis, έναν τόπο συνάντησης, συνεργασίας, συμπερίληψης και ελεύθερης δημιουργίας που θα μείνει ως παρακαταθήκη στην πόλη και σκοπό έχει να φέρει τους νέους κάθε ηλικίας πιο κοντά. Πρόκειται για έναν χώρο που αποδεικνύει ότι εν προκειμένω ο πολιτισμός δεν είναι αγαθό για λίγους αλλά αναπόσπαστο κομμάτι της Ελευσίνας και της ίδιας της ζωής. Στις 18 Ιουνίου έγιναν τα εγκαίνια αυτής της Κιβωτού Αιωνίου Νεότητος», ενός έργου σε διαρκή εξέλιξη που απαιτεί ακόμα πολλή δουλειά και χρειάζεται τη συμμετοχή των κατοίκων της Ελευσίνας, τη συμμετοχή όλων όσοι φτάνουν στην πόλη.
Η νέα εποχή του ανακαινισμένου εργοστασίου ΙΡΙΣ εγκαινιάζεται από τον Πήλινο Στρατό της Ελευσίνας του διεθνούς καλλιτέχνη Juan Esteban Sandoval. Μια έκθεση-αφιέρωμα στους ανθρώπους που εργάζονται ή εργάστηκαν στην Ελευσίνα και στην ευρύτερη Δυτική Αττική, ένα τεράστιο συλλογικό πορτρέτο που αντιπροσωπεύει όσους έχουν σφυρηλατήσει με τη δουλειά, τη σωματική τους προσπάθεια και τη ζωή τους τη σημερινή εικόνα του τόπου όπου κατοικούν. Το έργο αποτελείται από πάνω από 2.000 χειροποίητα πήλινα κράνη με σημείο αναφοράς το εργατικό δυναμικό της περιοχής και την έννοια της εργασίας μέσα από τη ματιά των εργαζομένων του Θριάσιου Πεδίου. Όλα τα κράνη εκτίθενται σε μια μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση στο πρώην εργοστάσιο χρωμάτων, η οποία συνοδεύεται από ένα ηχητικό τοπίο που δημιούργησε αποκλειστικά για το έργο ο διεθνής sound artist Γιώργος Μωραΐτης, συνθέτοντας μια ξεχωριστή βιωματική εμπειρία για τον επισκέπτη με πολλαπλές αναφορές στο βιομηχανικό περιβάλλον της περιοχής.
Μια μέρα πριν από το τελευταίο μεγάλο καλλιτεχνικό γεγονός (Flagship Event) του προγράμματος της 2023 Ελευσίς, που είναι η Τελετή Λήξης και το Μυστήριο 31 - Οι Ελευσίνιοι του Φίλιππου Κουτσαφτή, πηγαίνουμε το ρολόι του χρόνου από το τέλος στην αρχή και θυμόμαστε τις κεντρικές δράσεις της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης που άφησαν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους.
Από τις 29 Σεπτεμβρίου έως την 1η Οκτωβρίου η πολυαναμενόμενη site specific παράσταση της 2023 Ελευσίς, σε σκηνοθεσία του Jochen Sandig και χορογραφία της Sasha Waltz, με τη συμμετοχή της 65μελούς Χορωδίας Ραδιοφωνίας του Βερολίνου (Rundfunkchor Berlin), γέμισε ήχους και κίνηση τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Το Μυστήριο 14 - Ηuman Requiem in Eleusis ήταν μια υπερβατική μουσική δημιουργία-στοχασμός για τα ίδια υπαρξιακά ερωτήματα που έθεταν τα φημισμένα Ελευσίνια Μυστήρια επί σχεδόν δύο χιλιετίες. Με βάση το έργο του Johannes Brahms «Ein Deutsches Requiem», το αρχαίο ιερό της Ελευσίνας μεταμορφώνεται σε ανοιχτό δημόσιο χώρο συλλογικής κάθαρσης, όπου το κείμενο και το σώμα, ο χώρος και ο ήχος συνενώνονται σε ένα ενιαίο έργο τέχνης. Δεν πρόκειται για νεκρώσιμη ακολουθία αλλά για μια τελετή εορτασμού της ζωής, ένα memento mori (θυμήσου τον θάνατο) που μετατρέπεται σε carpe diem (άδραξε τη μέρα). Μια εμπειρία συλλογικής κάθαρσης που βασίζεται στην παραδοχή ότι η θνητότητα ενώνει όλους τους ανθρώπους σε μια κοινή μοίρα.
Κορυφαίο θεατρικό γεγονός του φθινοπώρου ήταν το Μυστήριο 11 - MA σε σκηνοθεσία Romeo Castellucci, μια site specific περφόρμανς εμπνευσμένη από τα Ελευσίνια Μυστήρια, που προσκάλεσε το κοινό σε μια μοναδική και μυσταγωγική εμπειρία στον εμβληματικό Αρχαιολογικό Χώρο της Ελευσίνας. Στη σύγχρονη τελετουργία του Ιταλού δημιουργού ανακαλείται, μέσα από τον μονολεκτικό τίτλο, η πρώτη λέξη ενός βρέφους που καλεί τη μητέρα του, ένα επιφώνημα αντίρρησης, αντίθεσης αλλά και ένα ορκωτικό μόριο που συστήνει επίκληση στα θεία. Ο πρωταγωνιστής του Castellucci είναι ένας μητροκτόνος που δεν είναι Έλληνας αλλά ξένος που εισέρχεται στον αρχαιολογικό χώρο υπονομεύοντας και ανατρέποντας την αρχική λατρεία. Έχοντας εκτίσει πλέον την ποινή του, διασχίζει τον ιερό τόπο. Μόνο μέσω της ιεροσυλίας, όμως, μπορεί να επανενεργοποιηθεί το ιερό.
Με υπότιτλο δανεισμένο από το έργο του Μichelangelo Pistoletto «Tρίτος Παράδεισος» που δημιουργήθηκε για το Φεστιβάλ Αισχύλεια το 2014, η εικαστική έκθεση Μυστήριο 3 - Ελευσίνα Mon Amour, σε επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου, έφερε στο προσκήνιο από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο 16 καλλιτέχνες από εννέα χώρες. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη και εμβληματικότερη έκθεση σύγχρονης τέχνης της Ελευσίνας ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, που πραγματοποιήθηκε στο Παλαιό Ελαιουργείο και στο X-Bowling Art Center. Η έκθεση έλαβε υπόψη της το ιστορικό παρελθόν που συνέβαλε καθοριστικά στη σημερινή ταυτότητα της πόλης. Συρράπτοντας μνήμη και εμπειρία, χώρο και χρόνο, παρελθόν και παρόν, πρότεινε επιπλέον μια ψυχογεωγραφική ανάλυση της πόλης. Πολλοί από τους καλλιτέχνες της έκθεσης εξερεύνησαν συγκεκριμένα κεφάλαια της ιστορίας και του παρόντος –δημόσιου αλλά και ιδιωτικού– της Ελευσίνας, ενώ πραγματεύτηκαν τα τραύματα και τις προσδοκίες της και το πώς αυτά συχνά συνδέονται μεταξύ τους. Αν και τα περισσότερα έργα είχαν ως αφετηρία τον ίδιο τον τόπο της Ελευσίνας, το νόημα και η σημασία τους δεν περιορίζεται σε αυτόν αλλά σχετίζεται με ευρύτερα σύγχρονα κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά και γεωπολιτικά ζητήματα και διαδικασίες που αφορούν τόπους σε μετάβαση και μετασχηματισμό αλλά και τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη συνθήκη.
Όλο τον Ιούνιο το Συνοικισμοί: A Festival έδειξε μια Ελευσίνα ανοιχτή στον κόσμο. Σύγχρονο τσίρκο και ακροβατικά, μουσική, θέατρο, εικαστικά, κινηματογράφος, γαστρονομία και συμμετοχικά εργαστήρια σε περισσότερα από 45 σημεία της πόλης ενεργοποίησαν τις γειτονιές της Ελευσίνας, τη γειτονιά της Ευρώπης. Το διεθνές πολυμεσικό φεστιβάλ ήταν ένα παρορμητικό άνοιγμα σε όλες τις μορφές τέχνης διεθνώς και ταυτόχρονα μια φωνή, ένας τόπος, ένα έργο για τις κοινωνικότητες και τις συλλογικότητες της πόλης.
Από τον συνοικισμό των Μικρασιατών, στην παραλία του Φονιά, τον συνοικισμό Συμιακών στο Καλυμπάκι και το Arkopolis ως την Όαση, πρώην κάμπινγκ, και τον συνοικισμό των Ποντίων, εικαστικές εκθέσεις, θεατρικές παραστάσεις, μουσικά events, κινηματογραφικές δράσεις, αρχιτεκτονικές περφόρμανς, γαστρονομικές συναντήσεις και περιπατητικές διαδρομές, εργαστήρια και άλλες αναπάντεχες μορφές συμμετοχής, όλες οι εκφάνσεις δημιουργίας και δημιουργικότητας –στη συντριπτική τους πλειοψηφία με ελεύθερη είσοδο– γέμισαν τις γειτονιές της Ελευσίνας μέα από μια ατέλειωτη γιορτή πολιτιστικής πολυμορφίας, διαπολιτισμικού διαλόγου, γενναιοδωρίας και συμπερίληψης. Το Συνοικισμοί: A Festival είναι η εξέλιξη του φεστιβάλ Συνοικισμός, της πρώτης δράσης παρακαταθήκης της Ελευσίνας ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης.
Στις 4 Φεβρουαρίου, στο Μυστήριο 0 - Τελετή Έναρξης της «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» συναντήθηκαν στο Παλαιό Ελαιουργείο το Ελευσίνιο Κίνημα, ένα μεγάλο πολυμορφικό σώμα, ένας Χορός, μια μεγάλη εμβληματική πορεία των 14 εθνοτοπικών συλλόγων της Ελευσίνας που συνέθεσαν ένα ανθρώπινο ποτάμι, με τους καλεσμένους Περιπατητές από όλη την Ελλάδα, που διένυσαν το σύνολο της Ιεράς Οδού, διατρέχοντας τη γεωγραφία της Αττικής και συνδέοντας με αυτόν τον τρόπο την Αθήνα με την Ελευσίνα, και με τους TimeCircus, που διένυσαν 3.000 χλμ. ξεκινώντας από το Βέλγιο και πραγματοποιώντας τη μεγαλύτερη προσκυνηματική διαδρομή στην ιστορία της πόλης με ένα πλοίο ξηράς (landship), το οποίο κινείται μόνο με την ανθρώπινη προσπάθεια. Οι τρεις αυτές πομπές ενώθηκαν για να παρακολουθήσουν την ανάδυση μιας Οντότητας, ενός γλυπτού θαλάσσιου κήτους, σε μια δράση στον κόλπο της Ελευσίνας που ήταν κυρίαρχη. Όλοι μαζί, επισκέπτες και προσκυνητές της σύγχρονης πόλης, ακολούθησαν τις πολυάριθμες δράσεις, ενώ Νύμφες εμφανίζονταν στην πόλη διάσπαρτα, σε μια παράκτια πολιτιστική διαδρομή με 21 διαφορετικά δρώμενα κατά μήκος της παραλιακής οδού Κανελλοπούλου για να καταλήξουν στη συναυλία των Στέρεο Νόβα στο πρώην εργοστάσιο ΙΡΙΣ, σε μια ιστορική επανένωση του συγκροτήματος, την οποία ακολούθησε ένα after-party με female DJ set στην Αποθήκη 1 του Παλαιού Ελαιουργείου. Την επόμενη μέρα, η έκθεση Μυστήριο 17 - Μελίνα απέτισε φόρο τιμής στην πολύπλευρη προσωπικότητα της λαμπερής ηθοποιού, ανυποχώρητης αγωνίστριας για τη δημοκρατία και ακαταπόνητης πολιτικού, ενώ ο Heiner Goebbels, με το Μυστήριο 44, αποκάλυψε τις 7 Στήλες, μια εικαστική μουσική εγκατάσταση στην Αποθήκη 2 του Παλαιού Ελαιουργείου που μετέτρεψε τον χώρο σε ένα τελεστήριο, έναν χώρο κοσμικής μύησης.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
