Να μάθουμε να πεθαίνουμε καλά

ΕΠΕΞ Να μάθουμε να πεθαίνουμε καλά Facebook Twitter
Το στοίχημα για μια σύγχρονη ars morendi– είναι η εύρεση νέων τρόπων διαχείρισης του θανάτου που να μη βασίζονται στη θρησκεία. Εικονογράφηση: bianka/LIFO
0


«ΣΕ ΑΝΤΙΘΕΣΗ Μ' ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΛΕΓΕΤΑΙ», δήλωνε κάποτε ο Ντελέζ, «τα ζώα, και όχι οι άνθρωποι, ξέρουν πώς να πεθαίνουν». Υπονοούσε ότι ο άνθρωπος στον δυτικό, καπιταλιστικό και «ορθολογικό» κόσμο έχει χάσει κάθε ουσιαστική σχέση με το μυστήριο του θανάτου, το οποίο μετατρέπεται σε κοινωνικό φαινόμενο και στατιστική –μα και σε φόβητρο, «κακό» που πρέπει ν’ απωθηθεί–, και πως, όταν πεθαίνει ο Δυτικός, πεθαίνει μόνος του, μηχανικά, μετά τις αποτυχίες των γιατρών και τον οργανωμένο εξευτελισμό που αποτελούν τα γηρατειά σε μια εποχή που αγαπά μονάχα τη νεότητα, την ενεργητικότητα και την ομορφιά.

Συνέχιζε, έτσι, ο Ντελέζ, περιγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο ένα ζώο –μια γάτα, για παράδειγμα– διαισθάνεται τον θάνατο και δημιουργεί μια περιοχή, εφευρίσκει μια τελετή, κάποια ιδανική γωνιά για να ξεψυχήσει.¹

Φυσικά, δεν είναι μόνο τα ζώα που ξέρουν πώς να πεθαίνουν καλά. Παρελθοντικές κουλτούρες στη Δύση και σύγχρονες μη δυτικές κουλτούρες, οι οποίες δεν έχουν ακόμα υποστεί την απομάγευση του εμπορικού ορθολογισμού, βρίθουν από παραδείγματα «καλών» τρόπων να πεθαίνεις.

Μια κοσμική (μια ελευθεριακή;) τέχνη του θανάτου θα διατηρούσε τον συλλογικό χαρακτήρα των θρησκειών –τη σημασία της κοινότητας για τους μελλοθάνατους– χωρίς να προετοιμάζει τον άνθρωπο για την αιώνια ζωή.

Αρκεί να επισκεφτούμε τη μεσαιωνική πόλη την εποχή της βουβωνικής πανώλης για να συναντήσουμε τα κείμενα του χριστιανικού ars morendi, πρακτικούς οδηγούς αφιερωμένους στην «τέχνη του θανάτου». Γραμμένοι τόσο για τους πιστούς όσο και για τους πιο «κοσμικούς», οι οδηγοί υποστήριζαν πως πεθαίνουμε καλά μόνο όταν έχουμε τους άλλους κοντά μας, και ενθάρρυναν τα μέλη της κοινότητας να επισκέπτονται όσους βρίσκονται στο τέλος της ζωής τους.

Στο προσκέφαλο των μελλοθάνατων, οι κοντινοί και οι μακρινοί τους άνθρωποι δεν έπρεπε να προσφέρουν φρούδες ελπίδες ανάρρωσης και μακροζωίας, παρά μόνο να τους συντροφεύσουν, να συζητήσουν μαζί τους, ν’ αναπολήσουν, να γελάσουν και να κλάψουν, ν’ αποχαιρετιστούν, να προσπαθήσουν να βρουν την κάθαρση, ζητώντας και δίνοντας συγχώρεση και λαμβάνοντας συμβουλές.²

Η χριστιανική τέχνη του θανάτου έχει χαθεί, μα υπάρχουν ακόμα μέρη όπου οι άνθρωποι ξέρουν πώς να πεθαίνουν. Μπορούμε, για παράδειγμα, να δούμε τους σημερινούς ινδουιστές, οι οποίοι προτιμούν να αποφεύγουν τα «επιθετικά» ιατρικά μέτρα (όπως η διασωλήνωση και η εκτενής νοσοκομειακή φροντίδα για τους ηλικιωμένους). Πιστεύουν πως η «φυσική» στιγμή του θανάτου απορρέει από το καρμικό πεπρωμένο τού καθενός και, στο πλευρό των μελλοθάνατων, επιτελούν μια σειρά από τελετουργικά τα οποία εγγυώνται την επιτυχή μετενσάρκωσή τους (ψέλνοντας στο αυτί τους, αλείφοντάς τους με ιερό βασιλικό και προσφέροντάς τους νερό από τον Γάγγη).³

Μ’ έναν παρόμοιο τρόπο, οι Anishinaabe ιθαγενείς της Βόρειας Αμερικής προετοιμάζουν τους ηλικιωμένους και τους βαριά αρρώστους για τη μετάβασή τους στον κόσμο των πνευμάτων. Υπό την καθοδήγηση του πνευματικού αρχηγού της κοινότητας, ο μελλοθάνατος καπνίζει ιερό καπνό, ενώ η οικογένειά του καίει κομμάτια υφάσματος και φαγητού. Τις μέρες πριν από τον θάνατο η οικογένεια του μελλοθάνατου (και, αν γίνεται, ο ίδιος) επισκέπτονται την «καλύβα του εξαγνισμού», όπου προσεύχονται εκτενώς, ιδρώνοντας και αποβάλλοντας τ’ αρνητικά συναισθήματα, όπως ο φόβος κι ο θυμός.[4]

Το πρόβλημα μ’ αυτές τις κουλτούρες «καλού» και αξιοπρεπούς θανάτου είναι ότι βασίζονται στη θρησκευτική υπόσχεση της αιώνιας ζωής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, βοηθάνε τον άνθρωπο να πεθαίνει καλύτερα μέσα από πεποιθήσεις που τον οδηγούν στο να ζει χειρότερα. Εγγυώνται, δηλαδή, έναν «καλό θάνατο» με το να αναιρούν τις προϋποθέσεις για μια «καλή ζωή», αφού η θρησκευτική υπόσχεση της αιωνιότητας παράγει αυταπάρνηση, ασκητισμό, αυθαίρετους κανόνες, αμαρτίες και ταμπού, διαίρεση των ανθρώπων σε εκλεκτούς κι αμαρτωλούς, και πολλά άλλα δεινά.

Το ζήτημα, συνεπώς, για εμάς σήμερα –το στοίχημα για μια σύγχρονη ars morendi– είναι η εύρεση νέων τρόπων διαχείρισης του θανάτου που να μη βασίζονται στη θρησκεία. Μια κοσμική (μια ελευθεριακή;) τέχνη του θανάτου θα διατηρούσε τον συλλογικό χαρακτήρα των θρησκειών –τη σημασία της κοινότητας για τους μελλοθάνατους– χωρίς να προετοιμάζει τον άνθρωπο για την αιώνια ζωή.

Η προετοιμασία για τον θάνατο θα μπορούσε να είναι περισσότερο αναστοχαστική, εξετάζοντας την πορεία τού ατόμου, τις εμπειρίες του, τις λύπες και τις χαρές του. Στον βαθμό που αναφέρεται στο μέλλον, μια νέα ars morendi δεν θα επικεντρωνόταν στην αιωνιότητα παρά μόνο στην επιβίωση του ατόμου μέσω αυτών που αφήνει πίσω: ανθρώπους και έργα, και στιγμές και ιστορίες κι εντάσεις.

Φυσικά, μια τέτοια τέχνη θα απαιτούσε την επαναξιολόγηση των γηρατειών στη Δύση. Τα γηρατειά, που κάποτε έχαιραν σεβασμού λόγω της εμπειρίας, της σοφίας –αλλά και της ευαλωτότητας– που επιφέρουν, έχουν πια αποκαθηλωθεί, υποβαθμιστεί ως μη λειτουργική, σχεδόν νεκρή ζωή. Μια ματιά στα γηροκομεία και τα διαμερίσματα όπου οι ηλικιωμένοι ζούνε (μόνοι τους ή με κάποια οικιακή βοηθό) είναι αρκετή για να σε γεμίσει μ’ απελπισία.

Εξυπακούεται ότι αυτό το φαινόμενο έχει κοινωνικές ρίζες. Η επιλογή «πολλών ηλικιωμένων Αμερικανών να θυσιαστούν για την οικονομία»[5] τον καιρό της πανδημίας δεν δείχνει μόνο την εσωτερίκευση του ageism από τα θύματά του αλλά και την αδυναμία να σεβαστούμε πραγματικά τους ηλικιωμένους όσο έχουμε ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην άκριτη λειτουργικότητα, στην αχαλίνωτη παραγωγικότητα, στο θέαμα και στον ατομικισμό.


[1] Ζιλ Ντελέζ, Abécédaire: A comme animal (HD), στο 20:32-21:12.
[2] Lydia Dugdale, To die well: Learning the lost art of dying, 2020, Κεφάλαιο 2.
[3] Susan Thrane, «Hindu end of life care: Dying, suffering, and karma», 2010.
[4] Dianne M. Longboat, «Indigenous perspectives on death and dying», 2002.
[5] Λόγια του αντικυβερνήτη του Τέξας, Dan Patrick. Την ίδια εποχή, η βρετανική «Telegraph» έγραφε ότι ο Covid-19 μπορεί να αποδειχθεί οικονομικά «ευεργετικός, καθώς εξολοθρεύει δυσανάλογα τα ηλικιωμένα και εξαρτημένα άτομα».

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

To νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σου με ένα κλικ.

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μετά τα ερείπια της Γάζας: ποιος μπορεί να χτίσει ξανά την ελπίδα;;

Οπτική Γωνία / Η Γάζα μετά τον πόλεμο: Υπάρχει ελπίδα;

Η καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ και μέλος του Κέντρου Ερευνών για το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Μαρία Γαβουνέλη, αναλύει τις προκλήσεις της ανοικοδόμησης, τον ρόλο της Ευρώπης και της Ελλάδας και το αβέβαιο μέλλον μιας λύσης δύο κρατών.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πόσοι ηλικιωμένοι ζουν μόνοι και κανείς δεν τους αναζητά;

Ακροβατώντας / Πόσοι ηλικιωμένοι ζουν μόνοι και κανείς δεν τους αναζητά;

Οι μοναχικοί θάνατοι ηλικιωμένων ανθρώπων είναι ένα φαινόμενο που ολοένα εντείνεται και στη χώρα μας, όπως και σε ολόκληρο τον κόσμο. Ας μπει στον δημόσιο διάλογο, μήπως πειστούν οι αρμόδιοι ότι πρόκειται για ένα σοβαρό θέμα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Πελοπόννησος: Σιδηρόδρομος ή ποδηλατόδρομος;

Ρεπορτάζ / Πελοπόννησος: Σιδηρόδρομος ή ποδηλατόδρομος;

Η προκήρυξη διαγωνισμών για την εκπόνηση μελετών που αφορούν τη χρήση της ιστορικής σιδηροδρομικής γραμμής Πελοποννήσου ως ποδηλατοδρόμου έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις. Διατυπώνονται σοβαρές επιφυλάξεις για την οριστική απώλεια μιας εμβληματικής υποδομής με υψηλή ιστορική, τουριστική και συγκοινωνιακή αξία.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Πολιτική κινητικότητα που δεν αλλάζει τίποτα 

Οπτική Γωνία / Πολιτική κινητικότητα που δεν αλλάζει τίποτα 

Οι δημοσκοπήσεις αποτυπώνουν ξανά τη φθορά εμπιστοσύνης προς το πολιτικό σύστημα, με κυβέρνηση και αντιπολίτευση να δείχνουν ανήμπορες να ανατρέψουν το κλίμα απαξίωσης, όπως και οι νέοι παίκτες – που είναι παλιοί. 
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
«Ο Ρόμπερτ Κένεντι Τζ. κάνει επίθεση στη δημόσια υγεία»

Υγεία / «Ο Ρόμπερτ Κένεντι Τζ. κάνει επίθεση στη δημόσια υγεία»

Δημήτρης Δασκαλάκης: Ο διακεκριμένος ελληνικής καταγωγής λοιμωξιολόγος, που παραιτήθηκε πρόσφατα από επιτελική θέση  καταγγέλλοντας το υπουργείο Υγείας των ΗΠΑ για εξωθεσμικές πιέσεις και αντιεπιστημονικές πρακτικές, μιλά για την απόφασή του, τη δημόσια υγεία στην Αμερική, τον Covid, τον HIV αλλά και την αφύπνιση του επικίνδυνου «ιού» του φασισμού.   
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί η Ελλάδα κινδυνεύει να χάσει τη «φέτα ΠΟΠ»;

Ρεπορτάζ / Γιατί η Ελλάδα κινδυνεύει να χάσει τη «φέτα ΠΟΠ»;

Πάνω από 312.000 θανατώσεις ζώων, φόβοι για lockdown και απειλή για μείωση των εξαγωγών του εθνικού προϊόντος μας εξαιτίας της ευλογιάς των προβάτων. Εμβολιασμός ή εκρίζωση του ιού; Ειδικοί μιλούν στη LiFO για το τι διακυβεύεται πραγματικά.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Yπήρξε έστω και μία μέρα τα τελευταία 15 χρόνια που δεν μπήκες Instagram; Δεν υπήρξε. Δεν είσαι ο μόνος.

Social Media / Yπήρξε έστω και μία μέρα τα τελευταία 15 χρόνια που δεν μπήκες Instagram; Δεν υπήρξε. Δεν είσαι ο μόνος.

Kαθορίζει την εικόνα μας, τη διάθεσή μας, τα οικονομικά μας, καθορίζει τον τρόπο που ζούμε. Θα έλεγε κανείς πως, μετά την έλευσή του, μια πετυχημένη selfie, σαν την περίφημη selfie των Oscar του 2014, αλλάζει τον μικρόκοσμο που ζούμε. Ο Χαράλαμπος Τσέκερης, κύριος ερευνητής ΕΚΚΕ και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής & Τεχνοηθικής, αναλύει το φαινόμενο Instagram.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Αυτό που πραγματικά συνδέει τα κινήματα διαμαρτυρίας της Γενιάς Ζ ανά τον πλανήτη

Οπτική Γωνία / Αυτό που πραγματικά συνδέει τα κινήματα διαμαρτυρίας της Γενιάς Ζ ανά τον πλανήτη

Το κόστος ζωής, η ανισότητα, η διαφθορά, ο νεποτισμός, η βιαιότητα των δυνάμεων καταστολής: αυτά είναι τα ζητήματα που απασχολούν τα κινήματα της Γενιάς Ζ και όχι τόσο τα memes ή τα καρτούν.
THE LIFO TEAM
Όταν οι αστυνομικοί γίνονται τηλεσχολιαστές, κάτι πάει στραβά στη χώρα

Οπτική Γωνία / Όταν οι αστυνομικοί γίνονται τηλεσχολιαστές, κάτι πάει στραβά στη χώρα

Δεν μιλάμε πια για ειδικούς αναλυτές θεμάτων ασφάλειας, αλλά για έναν νέο τύπο τηλεοπτικού ιεροκήρυκα: ο αστυνομικός που εξηγεί, καθοδηγεί και κρίνει τα πάντα «με τάξη και ασφάλεια».
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Αναστασία Ντραγκομίροβα: «Στήριξη δεν υπάρχει από πουθενά, αλλά έχω μάθει να μην γκρινιάζω»

Αθλητισμός / Αναστασία Ντραγκομίροβα: «Στήριξη δεν υπάρχει, αλλά έχω μάθει να μην γκρινιάζω»

H ανερχόμενη αθλήτρια του ελληνικού στίβου έχει μάθει να μην αφήνει το παρελθόν να την κρατά πίσω, τροφοδοτείται από το συναίσθημα, έχει στόχο τους Ολυμπιακούς και ζωγραφίζει παντού, ακόμα και στο δέρμα της.
ΜΙΝΑ ΚΑΛΟΓΕΡΑ
Γιατί ανοίγει ξανά η υπόθεση θανάτου της Μαίρης Χρονοπούλου

Ρεπορτάζ / Γιατί ανοίγει ξανά η υπόθεση θανάτου της Μαίρης Χρονοπούλου

Δύο χρόνια μετά τον θάνατο της αγαπητής ηθοποιού, η υπόθεση βρίσκεται στο Τμήμα Ανθρωποκτονιών και ερευνάται εκ νέου. Κοντινοί της άνθρωποι ισχυρίζονται ότι «δεν ήταν ατύχημα, αλλά εγκληματική ενέργεια».
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ