Η Ιρανική επανάσταση του 1979 αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ορόσημα του μεταπολεμικού κόσμου και ένα καθοριστικό γεγονός του 20ού αιώνα. Οδήγησε στην ανατροπή του Σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί και στην εγκαθίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν υπό την ηγεσία του Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί. Μέχρι την Επανάσταση, οι σχέσεις Ιράν και Ισραήλ ήταν ιδιαίτερα στενές. Το Ιράν αποτελούσε έναν από τους βασικότερους προμηθευτές πετρελαίου του εβραϊκού κράτους και οι διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών βρίσκονταν σε εξαιρετικό επίπεδο. Ωστόσο, μετά την ανατροπή του Σάχη, η στάση του Ιράν απέναντι στο Ισραήλ μεταστράφηκε ριζικά. Η νέα ισλαμική ηγεσία διέκοψε κάθε διπλωματική και εμπορική σχέση με το Ισραήλ, το οποίο έκτοτε αποκαλεί «σιωνιστικό καθεστώς», αρνούμενη πλήρως την ύπαρξή του ως κυρίαρχου κράτους.
Με την πάροδο των ετών, οι κύριοι άξονες της αντιπαράθεσης μεταξύ Ιράν και Ισραήλ εδράζονται κυρίως σε ιδεολογικές και θρησκευτικές διαφορές. Το Ιράν αντιλαμβάνεται το Ισραήλ ως ένα παράνομο, κατακτητικό απέναντι στην Παλαιστίνη κράτος, ενώ η ρητορική των Ιρανών ηγετών –από τον Αγιατολάχ Χομεϊνί έως τον διάδοχό του, Αγιατολάχ Χαμενέι– βασίζεται στην εξάλειψη του Ισραήλ από τον πολιτικό χάρτη.
Ένας κρίσιμος τομέας της αντιπαλότητας αφορά τον κυβερνοπόλεμο και τις επιχειρήσεις πληροφοριών. Και οι δύο πλευρές έχουν εξαπολύσει κυβερνοεπιθέσεις η μία κατά της άλλης: το Ισραήλ κατά του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος και το Ιράν σε κρίσιμες υποδομές του Ισραήλ.
Μετά την Ιρανική Επανάσταση του 1979, η διεθνής πυρηνική συνεργασία με την Τεχεράνη διακόπηκε σχεδόν πλήρως. Ωστόσο, μόλις δύο χρόνια αργότερα, Ιρανοί αξιωματούχοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η πυρηνική ανάπτυξη της χώρας έπρεπε να συνεχιστεί. Το Ισραήλ από την πλευρά του θεωρεί ότι το Ιράν επιδιώκει την απόκτηση πυρηνικών όπλων και, προκειμένου να το αποτρέψει, έχει προβεί σε μια σειρά ενεργειών: από κυβερνοεπιθέσεις –όπως το γνωστό περιστατικό με τον ιό Stuxnet– μέχρι στοχευμένες δολοφονίες Ιρανών πυρηνικών επιστημόνων και επιχειρήσεις δολιοφθοράς. Η αποκάλυψη, τη δεκαετία του 2000, του προγράμματος εμπλουτισμού ουρανίου του Ιράν ενίσχυσε τις ανησυχίες της διεθνούς κοινότητας, καθώς δημιουργήθηκαν υπόνοιες ότι ενδέχεται να μην εξυπηρετεί αποκλειστικά ειρηνικούς σκοπούς.
Η αντιπαράθεση αυτή έχει εξελιχθεί πλέον σε έναν «σκιώδη πόλεμο» δι’ αντιπροσώπων. Το Ιράν στηρίζει σιιτικές πολιτοφυλακές και οργανώσεις όπως η Χεζμπολάχ στον Λίβανο και οι Χούθι στην Υεμένη, καθώς και ένοπλες ομάδες σε Συρία και Ιράκ. Το Ισραήλ ανταπαντά με αεροπορικά πλήγματα σε ιρανικούς στόχους στη Συρία, επιδιώκοντας να αποτρέψει τη δημιουργία ενός δεύτερου μετώπου στα βόρεια σύνορά του.
Ένας ακόμη κρίσιμος τομέας της αντιπαλότητας αφορά τον κυβερνοπόλεμο και τις επιχειρήσεις πληροφοριών. Και οι δύο πλευρές έχουν εξαπολύσει κυβερνοεπιθέσεις η μία κατά της άλλης: το Ισραήλ κατά του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος και το Ιράν σε κρίσιμες υποδομές του Ισραήλ. Παράλληλα, οι μυστικές υπηρεσίες των δύο χωρών –η Μοσάντ και το Ιρανικό Υπουργείο Πληροφοριών– βρίσκονται σε συνεχή αναμέτρηση, σε ένα παρασκήνιο γεμάτο εντάσεις, επιχειρήσεις κατασκοπείας και στρατηγικές συγκρούσεις.
1979 – Η αρχή
Ιρανική Επανάσταση: Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί ανατρέπει τον Σάχη. Το Ιράν γίνεται Ισλαμική Δημοκρατία, διακόπτει τις διπλωματικές σχέσεις με το Ισραήλ και το χαρακτηρίζει ως τον μεγάλο εχθρό.
1980 – Πρώιμες συγκρούσεις μέσω αντιπροσώπων
Το Ιράν στηρίζει τη δημιουργία της Χεζμπολάχ (σημαίνει «το Κόμμα του θεού») στον Λίβανο το 1982, μιας σιιτικής παραστρατιωτικής οργάνωσης που έχει ως βασικό στόχο την εξάλειψη του Ισραήλ. Το Ισραήλ αντιλαμβάνεται ότι το Ιράν είναι πλέον ο κύριος χρηματοδότης της ένοπλης αντίστασης. Η Χεζμπολάχ αναπτύχθηκε ραγδαία στις αρχές της δεκαετίας του 1980, χάρη στη συστηματική οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη του θεοκρατικού Ιράν. Ο αρχικός της στόχος ήταν η απομάκρυνση των ισραηλινών στρατευμάτων από τον νότιο Λίβανο.
1990 – Κλιμάκωση και τρομοκρατικές επιθέσεις
1992 και 1994: Βομβιστικές επιθέσεις στην πρεσβεία του Ισραήλ και στο AMIA (εβραϊκό κέντρο) στην Αργεντινή − αποδίδονται στη Χεζμπολάχ με εντολή από το Ιράν. Η απόφαση του Ομοσπονδιακού Ανώτατου Δικαστηρίου της Αργεντινής αναφέρει ότι φυσικός αυτουργός της επίθεσης ήταν η σιιτική οργάνωση Χεζμπολάχ, ανακηρύσσει «κράτος τρομοκράτη» το Ιράν και χαρακτηρίζει την επίθεση εναντίον του ΑΜΙΑ «έγκλημα κατά της ανθρωπότητας». Το Ισραήλ αρχίζει να βλέπει το Ιράν ως τον υπ’ αριθμόν ένα στρατηγικό αντίπαλο.
2000 – Πυρηνικό πρόγραμμα και κυβερνοπόλεμος
2003: Η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (ΔΥΑΕ) ανέφερε για πρώτη φορά ότι το Ιράν δεν είχε δηλώσει ευαίσθητες δραστηριότητες εμπλουτισμού και επανεπεξεργασίας ουρανίου.
2006: Πόλεμος Ισραήλ - Χεζμπολάχ στον Λίβανο διάρκειας 34 ημερών. Διεθνείς επικρίσεις κατά του Ισραήλ για τη χρήση υπερβολικής στρατιωτικής βίας, με οργανώσεις και παρατηρητές να καταγγέλλουν δυσανάλογη αντίδραση σε περιφερειακές συγκρούσεις. Σύμφωνα με πολιτικούς αναλυτές, η εκ πρώτης όψεως υπερβολική κλίμακα των ισραηλινών επιχειρήσεων αποδίδεται σε προγενέστερη στρατηγική συνεννόηση σε υψηλό επίπεδο με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η εν λόγω συνεννόηση φέρεται να στοχεύει σε μια σταδιακή αποδυνάμωση της Συρίας και του Ιράν, χωρών που στηρίζουν ενεργά τη Χεζμπολάχ. Ο τότε Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Τζορτζ Μπους, είχε επανειλημμένα δηλώσει ότι η κύρια αιτία της σύρραξης είναι η δράση της Χεζμπολάχ, την οποία θεωρεί άμεσα καθοδηγούμενη και υποκινούμενη από τη Συρία και το Ιράν. Κατά τις ίδιες πηγές, πίσω από την ένταση υποβόσκει ο αμερικανικός φόβος για μια ενδεχόμενη μετεξέλιξη του Ιράν σε πυρηνική δύναμη, γεγονός που θα ανέτρεπε τις ισορροπίες ισχύος στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής.
2009-2012: Η ισραηλινή Μοσάντ φέρεται να ξεκινά στοχευμένες δολοφονίες Ιρανών πυρηνικών επιστημόνων. Ο σταθμός της Νατάνζ είναι το κυριότερο κέντρο εμπλουτισμού ουρανίου του Ιράν, διαθέτοντας περισσότερες από 8.000 συσκευές φυγοκέντρισης. Ιρανός επιστήμονας που εργαζόταν στον σταθμό εμπλουτισμού ουρανίου της Νατάνζ σκοτώθηκε το 2012 από έκρηξη βόμβας στην Τεχεράνη. Συγκεκριμένα, ο θάνατος του Αχμάντι Ροσάν προήλθε από έκρηξη μαγνητικής βόμβας που τοποθετήθηκε στο αυτοκίνητό του, στο οποίο επέβαινε μαζί με δύο ακόμη άτομα. Ο επιστήμονας εργαζόταν σε ένα πρόγραμμα πολυμερικών μεμβρανών διαχωρισμού αερίων, ενώ τρεις ακόμη Ιρανοί επιστήμονες είχαν σκοτωθεί από τον Ιανουάριο του 2010. Δύο από αυτούς εργάζονταν για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα. Και οι τρεις σκοτώθηκαν σε βομβιστικές επιθέσεις.
2010: Εμφανίζεται το κακόβουλο λογισμικό Stuxnet, ένας κυβερνοϊός που προκάλεσε σοβαρές δυσλειτουργίες στο ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα. Η επίθεση αποδόθηκε ευρέως σε κοινή επιχείρηση των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ισραήλ, αν και καμία από τις δύο χώρες δεν το έχει επισήμως παραδεχθεί. Σύμφωνα με δημοσιεύματα της εποχής, οι απόρρητες πυρηνικές εγκαταστάσεις στην Ντιμόνα, στην έρημο Νεγκέβ, θεωρούνται η «καρδιά» του ισραηλινού πυρηνικού προγράμματος – του οποίου την ύπαρξη η κυβέρνηση του Ισραήλ ουδέποτε έχει αναγνωρίσει επισήμως. Εκεί φέρονται να κατασκευάζονται τα πυρηνικά καύσιμα που τροφοδοτούν το οπλοστάσιο της χώρας. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, ειδικοί των υπηρεσιών πληροφοριών εκτιμούν πως η Ντιμόνα έχει αποκτήσει έναν νέο, εξίσου απόρρητο ρόλο: αποτελεί το κέντρο δοκιμών της κοινής επιχείρησης Ισραήλ - ΗΠΑ για την παρεμπόδιση της ιρανικής προσπάθειας κατασκευής πυρηνικού όπλου. Πίσω από τα δρακόντεια μέτρα ασφαλείας, Ισραηλινοί τεχνικοί και επιστήμονες έχουν αναπαραγάγει συστήματα φυγοκέντρισης αντίστοιχα με εκείνα που χρησιμοποιούνται στις ιρανικές εγκαταστάσεις της Νατάνζ, όπου εξελίσσεται το πρόγραμμα εμπλουτισμού ουρανίου της Τεχεράνης.
2011-σήμερα: Ο πόλεμος στη Συρία επιτρέπει στο Ιράν να αποκτήσει στρατιωτική παρουσία κοντά στα ισραηλινά σύνορα.
2015: Υπογράφεται η Συμφωνία για τα Πυρηνικά (JCPOA) – το Ισραήλ την καταγγέλλει, ενώ ο Νετανιάχου τη χαρακτηρίζει «μεγάλο λάθος ιστορικών διαστάσεων». Ο Ιρανός Πρόεδρος απευθύνει έκκληση στις γειτονικές χώρες να αγνοήσουν την προπαγάνδα του Ισραήλ, λέγοντας ότι το Ιράν έχει κοινό συμφέρον με τις άλλες χώρες στη διατήρηση της σταθερότητας στην περιοχή.
2018: Οι εντάσεις μεταξύ Ιράν και Ισραήλ κλιμακώνονται και οδηγούν σε πρωτοφανείς στρατιωτικές συγκρούσεις εντός του συριακού εδάφους. Το Ιράν προβάλλεται ως επιθετική δύναμη, ιδίως από την τότε κυβέρνηση Τραμπ αλλά και από περιφερειακούς αντιπάλους όπως η Σαουδική Αραβία. Από το ξέσπασμα του συριακού εμφυλίου το 2011, η Τεχεράνη ενίσχυσε σταδιακά τη στρατιωτική της παρουσία στη χώρα, υποστηρίζοντας ενεργά το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ. Στο πλαίσιο αυτό, ανέπτυξε στο εδαφος της Συρίας μαχητές από φιλοϊρανικές πολιτοφυλακές προερχόμενους από το Αφγανιστάν και το Πακιστάν, μαχητές της Χεζμπολάχ από τον Λίβανο, καθώς και μέλη των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης, της επίλεκτης στρατιωτικής δύναμης του ιρανικού καθεστώτος.
2020 – Απευθείας συγκρούσεις
2020: Δολοφονία του Μοχσέν Φαχριζαντέχ, κορυφαίου Ιρανού πυρηνικού επιστήμονα – αποδίδεται στο Ισραήλ. Συγκεκριμένα, όπως διαβάζουμε στα δημοσιεύματα εκείνης της περιόδου, με τηλεχειριστήριο πυροδοτήθηκε ο εκρηκτικός μηχανισμός και το πυροβόλο, που προκάλεσε τον θάνατο του Ιρανού φυσικού Μοχσέν Φαχριζαντέχ, σύμφωνα με δηλώσεις ανώτατου αξιωματούχου των υπηρεσιών ασφαλείας του Ιράν, ο οποίος κατηγόρησε ευθέως το Ισραήλ για την ενέργεια. Ο Φαχριζαντέχ υπήρξε επικεφαλής του προγράμματος AMAD (Ελπίδα), το οποίο –σύμφωνα με το Ισραήλ και τη Δύση– είναι στρατιωτικό σχέδιο με στόχο την εκπόνηση μελετών για τη δυνατότητα κατασκευής πυρηνικού όπλου.
2021-2022: Πολλαπλές εκρήξεις και κυβερνοεπιθέσεις σε ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις. Τον Απρίλιο του 2021, το σαμποτάζ στις νέες συσκευές φυγοκέντρισης στις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν στη Νατάνζ χαρακτηρίστηκε από την Τεχεράνη ως «τρομοκρατική ενέργεια», για την οποία κατηγόρησε το Ισραήλ. Στο ίδιο το Ισραήλ, κάποιες αναφορές έκαναν λόγο για κυβερνοεπίθεση, ωστόσο το Ιράν μίλησε για «διείσδυση» εν μέσω αναφορών για μια έκρηξη σε γεννήτρια.
7 Οκτωβρίου 2023: Η επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ κατά τη διάρκεια του μουσικού φεστιβάλ «Supernova» είχε τραγικό κόστος: σχεδόν 1.200 νεκροί στο Ισραήλ και πάνω από 60.000 Παλαιστίνιοι νεκροί, σύμφωνα με τις υγειονομικές αρχές της Γάζας, από τη συνεχιζόμενη ισραηλινή στρατιωτική επιχείρηση. Η καταστροφή προκάλεσε οργή σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο και ανέστειλε τις προσπάθειες εξομάλυνσης των σχέσων Ισραήλ - Σαουδικής Αραβίας. Σύμφωνα με αξιωματούχους της Χαμάς και της Χεζμπολάχ, μια ακόμα κρίσιμη συνάντηση είχε πραγματοποιηθεί στη Βηρυτό στις 2 Οκτωβρίου, με συμμετοχή εκπροσώπων της Χαμάς. Η Τεχεράνη χαιρέτισε την επίθεση και έναν χρόνο αργότερα δήλωσε ότι ήταν «σημείο καμπής στην ιστορία του παλαιστινιακού αγώνα εναντίον του Ισραήλ». Από το 2021, η Τεχεράνη, σύμφωνα με διεθνείς υπηρεσίες πληροφοριών, είχε εντείνει τη στρατιωτική, οικονομική και εκπαιδευτική της στήριξη στη Χαμάς.
Απρίλιος 2024: Σε ένα από τα πιο δραματικά επεισόδια της έντασης μεταξύ Ιράν και Ισραήλ, το Τελ Αβίβ πραγματοποίησε αεροπορικό βομβαρδισμό κατά του συγκροτήματος του ιρανικού προξενείου στη Δαμασκό της Συρίας, με αποτέλεσμα τον θάνατο πολλών ανώτερων Ιρανών αξιωματούχων. Ως αντίποινα, το Ιράν και ένοπλοι πληρεξούσιοί του κατέλαβαν το πλοίο «MSC Aries», συμφερόντων Ισραήλ, και εξαπέλυσαν επιθέσεις εντός του ισραηλινού εδάφους στις 13 Απριλίου 2024. Το Ισραήλ απάντησε βομβαρδίζοντας στόχους στο Ιράν και τη Συρία στις 19 Απριλίου, οδηγώντας την ένταση σε νέα επίπεδα. Η κατάσταση επιδεινώθηκε περαιτέρω στις 31 Ιουλίου 2024 με τη δολοφονία του Ισμαήλ Χανίγια, πολιτικού ηγέτη της Χαμάς, λίγες μόλις ώρες μετά την αεροπορική επιδρομή στο Χάρετ Χρέικ, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του υψηλόβαθμου στελέχους της Χεζμπολάχ, Φουάντ Σουκρ. Σε απάντηση, τόσο το Ιράν όσο και η Χεζμπολάχ δεσμεύτηκαν για αντίποινα. Την 1η Οκτωβρίου 2024, το Ιράν εκτόξευσε σειρά πυραύλων κατά του Ισραήλ, σηματοδοτώντας μια νέα, επικίνδυνη κλιμάκωση στη μακρόχρονη σύγκρουση μεταξύ των δύο χωρών.
2025 − Σε εξέλιξη
Το Ισραήλ εξαπέλυσε επιδρομές που έπληξαν περισσότερους από 100 στόχους στο Ιράν, συμπεριλαμβανομένων πυρηνικών εγκαταστάσεων και πυραυλικών εγκαταστάσεων, και σκότωσαν ανώτερους στρατιωτικούς διοικητές και επιστήμονες. Η επιχείρηση του Ισραήλ περιλάμβανε πλήγματα στις εγκαταστάσεις εμπλουτισμού ουρανίου του Ιράν στη Νατάνζ και στο Φορντόου, καθώς και σε μια εγκατάσταση μετατροπής ουρανίου στο Ισφαχάν. Από την άλλη πλευρά, το Ιράν απάντησε με καταιγισμό βαλλιστικών πυραύλων και drones. Ο πρέσβης του Ισραήλ στις Ηνωμένες Πολιτείες, Γεχίελ Λάιτερ, δήλωσε σε τηλεοπτική του συνέντευξη ότι το Ισραήλ «ετοιμάζει εκπλήξεις» στον πόλεμο κατά του Ιράν, οι οποίες, μάλιστα, θα κάνουν την επιχείρηση με τους βομβητές στον Λίβανο και τη Συρία να μοιάζει «σχεδόν απλή». Ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χαμενέι, δήλωσε ότι το Ισραήλ ξεκίνησε έναν πόλεμο και ότι δεν θα του επιτραπεί να πραγματοποιεί επιθέσεις τύπου «χτύπα και φύγε» χωρίς σοβαρές συνέπειες.
Εν κατακλείδι, η σύγκρουση Ισραήλ - Ιράν είναι πολυεπίπεδη και δεν περιορίζεται σε μια απλή στρατιωτική αντιπαράθεση. Πρόκειται για έναν πόλεμο «σκιών», με ιδεολογική βάση, στρατηγική αντιπαλότητα και επιρροή σε όλη τη Μέση Ανατολή. Μετά από 45 χρόνια, παραμένει μια από τις πιο επικίνδυνες διενέξεις στον πλανήτη, με σοβαρές συνέπειες για τη διεθνή ασφάλεια.
