ΞΕΚΙΝΑ ΑΛΛΟΣ ΕΝΑΣ ΠΟΛΕΜΟΣ στην περιοχή μας; Θα παραδοθεί ολόκληρη η Μέση Ανατολή στις φλόγες; Πού μπορεί να οδηγήσει η πολυμέτωπη πολεμική σύγκρουση και τι θα σημάνει ένας ολοκληρωτικός περιφερειακός πόλεμος; Η ιστορία της Μέσης Ανατολής έχει αποδείξει πολλές φορές ότι τέτοιες συγκρούσεις μπορούν να οδηγήσουν σε απρόβλεπτες εξελίξεις, με συνέπειες που ξεπερνούν τα σύνορα των εμπλεκόμενων χωρών. Από το πρωί, μετά τις τελευταίες δραματικές εξελίξεις και την επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Ανατέλλων Λέων» που εξαπέλυσε το Ισραήλ εναντίον του Ιράν, η απειλή γενικευμένης σύρραξης στην περιοχή είναι πλέον ορατή. Με μια ευρείας κλίμακας αιφνιδιαστική επίθεση, το Ισραήλ έπληξε κρίσιμες ιρανικές υποδομές: πυρηνικές εγκαταστάσεις, στρατιωτικούς διοικητές και κορυφαίους επιστήμονες, επιδιώκοντας να αποδυναμώσει την ιρανική στρατιωτική ισχύ.
Η ισραηλινή κυβέρνηση δηλώνει ότι προχώρησε στη μονομερή επίθεση εξαιτίας πληροφοριών σύμφωνα με τις οποίες η Τεχεράνη είχε ήδη προχωρήσει στην κατασκευή πυρηνικών κεφαλών. Σε μια περίοδο ιδιαίτερης έντασης σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, η εξέλιξη αυτή γεννά σοβαρά ερωτήματα για το τι θα ακολουθήσει και ποιους γεωπολιτικούς κραδασμούς μπορεί να προκαλέσει. Σύμφωνα με τα ιρανικά κρατικά μέσα ενημέρωσης, μεταξύ των νεκρών είναι ο αρχηγός των Φρουρών της Επανάστασης, Χοσεΐν Σαλαμί, καθώς και δύο επιστήμονες, ο Φερεϊντούν Αμπασί και ο Μοχάμαντ Μεχντί Τεχαράντσι. Για το Ισραήλ, το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα αποτελεί διαχρονικά υπαρξιακή απειλή. Η ισραηλινή ηγεσία έχει επανειλημμένα προειδοποιήσει ότι δεν θα διστάσει να αναλάβει μονομερή δράση, εφόσον διαπιστώσει ότι η Τεχεράνη πλησιάζει στην απόκτηση πυρηνικών όπλων. Η επιλογή στόχων με τέτοια βαρύτητα –ο επικεφαλής των Φρουρών και κορυφαία μέλη της ελίτ του πυρηνικού προγράμματος– φαίνεται να στοχεύει στην αποδιοργάνωση του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος και στην αποστολή ενός σαφούς μηνύματος.
Ο πόλεμος δι’ αντιπροσώπων φαίνεται ότι έχει τελειώσει: η Χεζμπολάχ έχει σχεδόν εξαφανιστεί από τον Λίβανο, η Χαμάς πνίγεται στο αίμα στη Γάζα και μόνο οι Χούθι αντιστέκονται ακόμη, ενισχυμένοι μάλιστα από τη χωριστή συμφωνία που έκανε μαζί τους ο Πρόεδρος Τραμπ προκειμένου να μην επιτίθενται σε αμερικανικά συμφέροντα. Το Ισραήλ αισθάνεται ότι είναι μόνο του και ελεύθερο να δράσει.
Το Ιράν αντέδρασε ήδη στη νυχτερινή ισραηλινή επιδρομή εξαπολύοντας επίθεση με περισσότερα από 100 μη επανδρωμένα αεροσκάφη, ενώ στο Ισραήλ κηρύχθηκε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Παράλληλα, η Τεχεράνη αναμένεται να ενεργοποιήσει το ευρύ δίκτυο περιφερειακών συμμάχων της: από τη Χεζμπολάχ στον Λίβανο έως τις πολιτοφυλακές στο Ιράκ, την Υεμένη και τη Συρία. Ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας είναι η εμπλοκή των ΗΠΑ, αν και μέχρι στιγμής εμφανίζονται αδύναμες να επιβάλουν όρους αποκλιμάκωσης. Κι όλα αυτά όταν η συγκυρία, εξαιτίας των ανοιχτών συγκρούσεων σε Ουκρανία και Γάζα, εντείνει την επικινδυνότητα.
«Μάχη μέχρις εσχάτων;», αναρωτιέται στην αρχή της συνομιλίας μας η καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ και γενική διευθύντρια του ΕΛΙΑΜΕΠ, Μαρία Γαβουνέλη. Και περιγράφει: «Οι επισκέπτες μου χθες το πρωί ήταν καθ’ οδόν για το Ισραήλ. Οι πληροφορίες τους μιλούσαν για μια κάποια παύση των διαπραγματεύσεων μεταξύ ΗΠΑ και Ιράν, με τους Αμερικανούς να δέχονται τον συνεχή εμπλουτισμό ουρανίου με αντάλλαγμα την υπόσχεση των Ιρανών να μην προχωρήσουν στην κατασκευή πυρηνικών όπλων. Η αίσθησή τους ήταν ότι η προφανής αδυναμία τέτοιων δεσμεύσεων σε συνδυασμό με την έκθεση της Διεθνούς Υπηρεσίας Πυρηνικής Ενέργειας του ΟΗΕ, που πιστοποιεί την παράβαση των κανόνων από μέρους του Ιράν, θα οδηγούσε σε νέες περιπέτειες. Σημειωτέον ότι η μόνη συμφωνία που περιόριζε πραγματικά το Ιράν και ήταν προϊόν εντατικών προσπαθειών, με καίριο τον ρόλο των Ευρωπαίων, πετάχτηκε στο καλάθι των αχρήστων από τον Πρόεδρο Τραμπ. Η απάντηση ήλθε μέσα στη νύχτα, με μια σειρά επιθέσεων του Ισραήλ κατά των πυρηνικών εγκαταστάσεων του Ιράν αλλά και των ανθρώπων που καθοδηγούν τις επιχειρήσεις».
Άραγε, υπάρχει ή όχι εμπλοκή των ΗΠΑ; Η κυρία Γαβουνέλη απαντά: «Είναι προφανές ότι οι αποφάσεις αυτές είχαν ήδη ληφθεί και μάλιστα χωρίς πλήρη συντονισμό με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για πολύ καιρό, η κοινή πεποίθηση ήταν ότι χωρίς την αμερικανική στρατιωτική ενίσχυση δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν αποτελεσματικά πλήγματα στις ιρανικές εγκαταστάσεις, που συχνά βρίσκονται πολλά μέτρα κάτω από τη γη. Φαίνεται όμως ότι οι Ισραηλινοί είναι ικανοποιημένοι και με πλήγματα που μπορεί να μην εξοντώνουν πλήρως αλλά πάντως σίγουρα επιβραδύνουν την εξέλιξη των πραγμάτων – πλήγματα που μπορούν να καταφέρουν και χωρίς την πλήρη συνδρομή, ακόμη και τη συναίνεση των Αμερικανών. Ο πόλεμος δι’ αντιπροσώπων φαίνεται ότι έχει τελειώσει: η Χεζμπολάχ έχει σχεδόν εξαφανιστεί από τον Λίβανο, η Χαμάς πνίγεται στο αίμα στη Γάζα και μόνο οι Χούθι αντιστέκονται ακόμη, ενισχυμένοι μάλιστα από τη χωριστή συμφωνία που έκανε μαζί τους ο Πρόεδρος Τραμπ προκειμένου να μην επιτίθενται σε αμερικανικά συμφέροντα. Το Ισραήλ αισθάνεται ότι είναι μόνο του και ελεύθερο να δράσει. Το Ιράν έχει ασφαλώς υποστεί μια σοβαρή ήττα, αλλά θα ήταν σφάλμα να υποτιμήσει κανείς τις δυνατότητές του να αντεπιτεθεί, ενδεχομένως κλείνοντας και τα στενά του Ορμούζ, από όπου περνά το 25% του παγκόσμιου εμπορίου πετρελαίου. Για το καθεστώς της Τεχεράνης, ένα γερασμένο ιερατείο σε μια νέα, ανήσυχη χώρα που ασφυκτιά, το διακύβευμα είναι απλώς τεράστιο. Δυο απελπισμένοι, καθένας για τους δικούς του λόγους, βρίσκονται απέναντι ο ένας στον άλλο. Τα χειρότερα ίσως βρίσκονται στην επόμενη μέρα ή ώρα».
Από την πλευρά του, ο δρ Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών και κύριος ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ, Τριαντάφυλλος Καρατράντος, επισημαίνει ότι πρόκειται για μια αντιπαράθεση σε πολλές φάσεις και ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος της κλιμάκωσης. Συγκεκριμένα υποστηρίζει: «Η αντιπαράθεση Ιράν - Ισραήλ πέρασε σε νέα φάση μετά τις στοχευμένες επιχειρήσεις του δεύτερου, οι οποίες είχαν σημαντικές επιπτώσεις στο πυρηνικό πρόγραμμα, σε μέρος του οπλοστασίου αλλά και στην ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων του Ιράν. Για πολλοστή φορά, μετά την 7η Οκτωβρίου 2023, βλέπουμε την επιβεβαίωση τεσσάρων δεδομένων για την περιοχή και την κατάσταση ασφαλείας: ο κύριος αντίπαλος του Ισραήλ περιφερειακά είναι το Ιράν, το Ισραήλ παραμένει προσηλωμένο στον αντικειμενικό στόχο των στρατιωτικών επιχειρήσεων που ξεκίνησε ως απάντηση στην τρομοκρατική επίθεση της 7ης Οκτωβρίου, στην τιμωρία δηλαδή όσων θεωρεί πως συμμετείχαν στην προετοιμασία και στην επίθεση εναντίον του –και προφανώς σε αυτούς συμπεριλαμβάνει και το Ιράν–, το Ισραήλ θεωρεί πως έχει τη στρατηγική ευκαιρία να επιφέρει καίρια πλήγματα σε εχθρικές χώρες και καθεστώτα και επίσης θέλει και έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων».
Τι φέρνουν όμως οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ στην περιοχή; Ο Τριαντάφυλλος Καρατράντος εξηγεί: «Μια μεγάλη πιθανότητα ευθείας αντιπαράθεσης των δύο χωρών. Το αν και πότε θα συμβεί αυτή θα εξαρτηθεί από την αντίδραση του Ιράν και την ανταπάντηση που θα έρθει από το Ισραήλ. Ένα δείγμα του σχεδιασμού του τελευταίου πήραμε από το διάγγελμα του πρωθυπουργού Νετανιάχου, ο οποίος τόνισε πως θα συνεχιστούν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον του Ιράν, για όσο χρειαστεί. Το Ιράν, το οποίο έχει δεχτεί καίρια πλήγματα από το Ισραήλ, στο πεδίο των περιφερειακών συμμάχων του (Χεζμπολάχ, Άσαντ, πολιτοφυλακές στο Ιράκ, Χαμάς), βρίσκεται σε μεγάλη πίεση εσωτερικά. Εδώ και δεκαετίες, μεγάλο μέρος της κοινωνίας του Ιράν καταπιέζεται από το αυταρχικό θεοκρατικό καθεστώς. Αυτή η συνθήκη θα λειτουργήσει ως ένας επιπλέον παράγοντας πίεσης. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως ο πρωθυπουργός του Ισραήλ απευθύνθηκε στους πολίτες του Ιράν, ξεκαθαρίζοντάς τους πως οι επιχειρήσεις δεν έχουν ως στόχο αυτούς και τους παρότρυνε να αντιδράσουν κατά του καθεστώτος.
Οι ΗΠΑ και ιδιαιτέρως ο πρόεδρος Τραμπ έχουν αναδείξει το Ιράν ως τον βασικό εχθρό και κίνδυνο για την περιφερειακή ασφάλεια και τα συμφέροντα των ΗΠΑ στην περιοχή. Η πρωτοβουλία του Ισραήλ βάζει τις ΗΠΑ στην εξίσωση, ως τον βασικό εγγυητή της ασφάλειας και σύμμαχο του Ισραήλ, σε περίπτωση που δεχτεί μεγάλη επίθεση από το Ιράν, κάτι που ξεκαθάρισε και ο ίδιος ο πρόεδρος Τραμπ. Επί της ουσίας, οι ΗΠΑ δεν μπορούν να αποχωρήσουν από τη Μέση Ανατολή και την ευρύτερη περιοχή, παρά τον στρατηγικό τους σχεδιασμό για την Ασία και τον Ειρηνικό. Οι γειτονικές χώρες δεν έχουν κάποια πρόθεση εμπλοκής για να υποστηρίξουν το Ιράν και το θεοκρατικό του καθεστώς. Αν έπρεπε να επιλέξουν μεταξύ Ισραήλ και Ιράν, θα επέλεγαν το πρώτο, κάτι που φάνηκε και από τις έως τώρα αντιδράσεις τους, αλλά και από το πλαίσιο των Συμφωνιών του Αβραάμ. Προφανώς το ενδεχόμενο μιας πλήρους κλιμάκωσης και σύγκρουσης μεταξύ των δύο χωρών μπορεί να οδηγήσει σε μια εξαιρετικά δυσάρεστη συνθήκη που θα έχει πολλαπλές επιπτώσεις σε διάφορα πεδία, από την ασφάλεια μέχρι την οικονομία, την ενέργεια και τη ναυτιλία. Γι’ αυτό και πρέπει οι ευρωπαϊκές χώρες να δώσουν έμφαση και στους κινδύνους και τις απειλές που θα προκύψουν για την ευρωπαϊκή ασφάλεια μετά τη νέα συνθήκη στην περιοχή».
Και καταλήγει: «Η Μέση Ανατολή αλλάζει γρηγορότερα από ό,τι μπορούμε να κατανοήσουμε. Η τρομοκρατική επίθεση της 7ης Οκτωβρίου ήταν η θρυαλλίδα που έφερε μια νέα κατάσταση, κυρίως λόγω των στρατιωτικών επιχειρήσεων του Ισραήλ που θεωρεί, και εν πολλοίς ισχύει, πως έχει ένα παράθυρο ευκαιρίας για να πλήξει τους αντιπάλους του. Ωστόσο, υπάρχουν δύο σημαντικές μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις που δεν πρέπει να αγνοήσει ούτε το Ισραήλ, ούτε η Δύση. Η ισλαμιστική ριζοσπαστικοποίηση και η εχθροπάθεια για το Ισραήλ και η αίσθηση της απειλής που μπορεί να καλλιεργηθεί και σε άλλες χώρες της περιοχής. Σε κάθε περίπτωση, μια εκτεταμένη πολεμική αντιπαράθεση Ιράν - Ισραήλ δεν έχει παρά μόνο προβλήματα και δυσκολίες να προσθέσει σε ένα ήδη βεβαρυμένο περιβάλλον ασφάλειας».
Μετά και τις τελευταίες εξελίξεις, το ερώτημα που τίθεται πλέον δεν είναι αν η Μέση Ανατολή θα εισέλθει σε νέα φάση αστάθειας – ήδη βρίσκεται εκεί. Το ερώτημα είναι αν οι μεγάλες δυνάμεις θα χρησιμοποιήσουν τους μηχανισμούς αυτοσυγκράτησης που διαθέτουν ώστε να αποτρέψουν έναν ακόμη ολοκληρωτικό πόλεμο. «Ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα», υποστήριζε ο Καρλ φον Κλάουζεβιτς, ένας από τους κορυφαίους στρατηγικούς αναλυτές όλων των εποχών. Ωστόσο, στην περίπτωση της Μέσης Ανατολής, η πολιτική μοιάζει συχνά να είναι απλώς η αναμονή του επόμενου πολέμου.
