Ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν πριν από σχεδόν μία εβδομάδα δήλωσε ότι δεν σκοπεύει να επιδιώξει να επανεκλεγεί στο ανώτατο αξίωμα της Τουρκίας, προσθέτοντας ότι η προσπάθειά του για ένα νέο Σύνταγμα αποσκοπεί στο καλό της χώρας και όχι στην παράταση της πολιτικής του καριέρας, σύμφωνα με το πρακτορείο ειδήσεων İHA.
«Δεν επιδιώκουμε ένα νέο σύνταγμα για εμάς τους ίδιους, αλλά για το έθνος μας», δήλωσε ο Ερντογάν στους δημοσιογράφους στο αεροπλάνο κατά την επιστροφή του από την Ουγγαρία, όπου συμμετείχε σε άτυπη σύνοδο κορυφής της Οργάνωσης των Τουρκικών Κρατών. «Δεν έχω καμία φιλοδοξία να εκλεγώ ξανά ή να είμαι ξανά υποψήφιος», είπε, φέρνοντας στο προσκήνιο τις δηλώσεις Ιμάμογλου ο οποίος δεν τον είχε πιστέψει ούτε την προηγούμενη φορά.
Οι δηλώσεις του Ερντογάν έρχονται εν μέσω αυξανόμενων εικασιών ότι η κυβέρνηση ενδέχεται να επιχειρήσει να εισαγάγει συνταγματικές τροποποιήσεις που θα του ανοίξουν τον δρόμο για να διεκδικήσει άλλη μια προεδρική θητεία, παρά τους ισχύοντες περιορισμούς. Σύμφωνα με το ισχύον σύνταγμα της Τουρκίας, η τρέχουσα θητεία του Ερντογάν, η δεύτερη υπό το προεδρικό σύστημα που υιοθετήθηκε το 2018, αναμένεται να είναι η τελευταία του, εκτός εάν το κοινοβούλιο προκηρύξει πρόωρες εκλογές.
Οι επικριτές προειδοποιούν ότι οποιαδήποτε απόπειρα επανερμηνείας ή αναθεώρησης των διατάξεων περί περιορισμού της θητείας θα μπορούσε να υπονομεύσει το κράτος Δικαίου και να συγκεντρώσει περαιτέρω την εξουσία στον εκτελεστικό κλάδο. Ο Ερντογάν, ο οποίος κυριαρχεί στην τουρκική πολιτική σκηνή για περισσότερο από δύο δεκαετίες, έχει κατηγορηθεί στο παρελθόν ότι χρησιμοποιεί συνταγματικές μεταρρυθμίσεις για να παρατείνει τη θητεία του.
Στις δηλώσεις του, ο Ερντογάν ανέφερε ότι η προτεινόμενη συνταγματική αναθεώρηση αποσκοπεί στη δημιουργία ενός πιο δημοκρατικού και χωρίς αποκλεισμούς πλαισίου για τις μελλοντικές γενιές. Δεν έχει ακόμη κατατεθεί στο κοινοβούλιο επίσημο σχέδιο του νέου συντάγματος.
Ο Ερντογάν πρόσθεσε: «Δεν θέλουμε πλέον ένα σύνταγμα που έχει συνταχθεί από πραξικοπηματίες, χρειαζόμαστε ένα σύνταγμα που θα συνταχθεί από πολίτες. … Δεν υπάρχει κανένας λόγος για τον οποίο ένα τέτοιο σύνταγμα να μην είναι εφικτό. Δεν υπάρχει διαφωνία σχετικά με τα τέσσερα πρώτα άρθρα», είπε, αναφερόμενος στις θεμελιώδεις αρχές της Τουρκικής Δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένου του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους και της ενότητας του κράτους.
Το προεδρικό σύστημα της Τουρκίας και το «μαγείρεμα» Ερντογάν
Το ισχύον Σύνταγμα της Τουρκίας συντάχθηκε μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980 και έχει επικριθεί ως αντιδημοκρατικό. Ενώ ο Ερντογάν επιμένει ότι η μεταρρυθμιστική του προσπάθεια αποσκοπεί στη δημοκρατικοποίηση, οι επικριτές υποψιάζονται ότι μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για μια ακόμη θητεία.
Σύμφωνα με το ισχύον προεδρικό σύστημα, που υιοθετήθηκε με δημοψήφισμα το 2017, ο πρόεδρος μπορεί να ασκήσει δύο πενταετείς θητείες. Ο Ερντογάν εξελέγη πρόεδρος το 2014 υπό το παλαιό κοινοβουλευτικό σύστημα και επανεκλέχθηκε το 2018 και το 2023 υπό το νέο εκτελεστικό προεδρικό σύστημα.
Η ερμηνεία λοιπόν είναι ότι με το νέο προεδρικό σύστημα, οι θητείες «μηδένισαν» και ο Ερντογάν ξεκινά από την αρχή.
Οι νομικοί εμπειρογνώμονες παραμένουν διχασμένοι ως προς το αν μια τρίτη θητεία υπό το αναθεωρημένο σύστημα θα απαιτούσε συνταγματική τροποποίηση ή πρόωρες εκλογές, οι οποίες θα επανέφεραν τον αριθμό των θητειών.
Η αλλαγή του Συντάγματος θα απαιτούσε είτε πλειοψηφία των τριών πέμπτων του κοινοβουλίου, 360 από τις 600 έδρες, για να προκληθεί δημοψήφισμα, είτε πλειοψηφία των δύο τρίτων, 400 έδρες, για άμεση έγκριση. Το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) και οι ακροδεξιοί σύμμαχοί του δεν πληρούν επί του παρόντος κανένα από τα δύο κριτήρια, γεγονός που καθιστά οποιαδήποτε συνταγματική αναθεώρηση εξαρτώμενη από την υποστήριξη της αντιπολίτευσης.
Από την άλλη, ο Ερντογάν έχει δηλώσει ευθύς εξ αρχής ότι το νέο προεδρικό σύστημα είναι «έκτακτης ανάγκης», συνεπώς μία επιστροφή στις... εργοστασιακές ρυθμίσεις θα πρ΄πεπει να αναμένεται κάποτε. Φυσικά, λαμβάοντας υπόψη τον τρόπο σκέψης της κυβέρνησης και του ίδιου του Ερντογάν, αλλά και το ιστορικό, αυτό το reboot θα συνοδευτεί και από τον απαραίτητο «μηδενισμό» των θητειών, ώστε ο Ερντογάν είτε να κάνει άλλη μια θητεία για να συμπληρώσει τις δύο του προηγούμενου συστήματος (εφόσον μιλάμε για επιστροφή) ή νέες δύο θητείες (εφόσον μιλάμε για νέα σελίδα).
Και φυσικά κάπου εδώ «κουμπώνει» και η φράση του Ερντογάν «δεν θα είμαι ξανά πρόεδρος», καθώς σύμφωνα με το προηγούμενο σύστημα ο Ερντογάν θα μπορούσε να είναι πρωθυπουργός με «διακοσμητικό» πρόδερο τύπου Μπιναλί Γιλντιρίμ.
Αντιφατικά μηνύματα και προηγούμενες δηλώσεις Ερντογάν
Από το 2009 έως το 2025, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει δηλώσει τουλάχιστον επτά φορές ότι δεν θα είναι ξανά υποψήφιος πρόεδρος της Τουρκίας. Αυτές οι δηλώσεις έγιναν σε διάφορες χρονικές στιγμές και σε διαφορετικές πολιτικές συγκυρίες. Ακολουθεί ένα χρονολόγιο:
- 2009: Ο Ερντογάν δήλωσε ότι οι εκλογές του 2009 θα ήταν οι τελευταίες στις οποίες συμμετείχε προσωπικά.
- 2011: Δήλωσε ότι οι εκλογές του 2011 θα ήταν οι τελευταίες στις οποίες συμμετείχε προσωπικά.
- 2012: Δήλωσε ότι δεν θα διεκδικούσε ξανά την προεδρία του κόμματος AKP.
- 2014: Πριν από τις προεδρικές εκλογές του 2014, δήλωσε ότι αυτή θα ήταν η τελευταία του υποψηφιότητα για την προεδρία.
- 2017: Μετά την έγκριση του συνταγματικού δημοψηφίσματος που καθιέρωσε το προεδρικό σύστημα, δήλωσε ότι δεν θα ήταν υποψήφιος για την προεδρία του κόμματος AKP.
- 2023: Πριν από τις προεδρικές εκλογές του 2023, ο Ερντογάν δήλωσε ότι αυτή θα ήταν η τελευταία του υποψηφιότητα για την προεδρία.
- Ιανουάριος 2024: Ο δημοφιλής τραγουδιστής Ιμπραήμ Τατλίσες προέτρεψε δημοσίως τον Ερντογάν να υποβάλει ξανά υποψηφιότητα. Η απάντηση του Ερντογάν, «Αν είσαι μέσα, είμαι μέσα», πυροδότησε εκ νέου εικασίες ότι μπορεί να εξετάζει το ενδεχόμενο να θέσει υποψηφιότητα για τρίτη φορά, παρά τα συνταγματικά όρια.
- Μάρτιος 2024: Πριν από τις τοπικές εκλογές της Τουρκίας, δήλωσε ότι αυτές θα ήταν οι τελευταίες εκλογές στις οποίες συμμετείχε. Ο Ερντογάν είπε: «Με την εξουσία που μου παρέχει ο νόμος, αυτές οι εκλογές είναι οι τελευταίες μου».
- Νοέμβριος 2024: Ο ηγέτης του Κόμματος Εθνικιστικού Κινήματος (MHP) και αρχηγός των Γκρίζων Λύκων, Ντεβλέτ Μπαχτσελί, πρότεινε συνταγματική τροποποίηση που θα επέτρεπε στον Ερντογάν να είναι υποψήφιος στις εκλογές του 2028, παρά τις προηγούμενες δηλώσεις του για αποχώρηση.
- Ιανουάριος 2025: Ο εκπρόσωπος του κυβερνώντος κόμματος AKP δήλωσε ότι η υποψηφιότητα του Ερντογάν για τέταρτη θητεία είναι «στην ατζέντα μας», αναφέροντας ότι αυτό εξαρτάται από την επιθυμία του λαού.
- Φεβρουάριος 2025: Ο αντιπρόεδρος του AKP, Χουσεΐν Γιαϊμάν, δήλωσε ότι ο Ερντογάν θα μπορούσε να είναι υποψήφιος για πρόεδρος ξανά, εάν προκηρυχθούν πρόωρες εκλογές.
Η εικοσαετής διακυβέρνηση του Ερντογάν έχει συνοδευτεί από ριζικές θεσμικές αλλαγές, όπως η αντικατάσταση του κοινοβουλευτικού συστήματος της Τουρκίας με ένα προεδρικό μοντέλο που, σύμφωνα με τους επικριτές, έχει υπονομεύσει την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και έχει συγκεντρώσει την εξουσία.
Ομάδες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και ηγέτες της αντιπολίτευσης έχουν κατηγορήσει τον Ερντογάν ότι χρησιμοποιεί τη δικαιοσύνη για να παραγκωνίσει τους αντιπάλους του. Πιο πρόσφατα, ο δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης Εκρέμ Ιμάμογλου, που θεωρείται ο κύριος αντίπαλος της αντιπολίτευσης, συνελήφθη τον Μάρτιο και παραμένει σε προδικαστική κράτηση με κατηγορίες που θεωρούνται ευρέως πολιτικά υποκινούμενες. Το επεισόδιο προκάλεσε σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένης της απότομης υποτίμησης της τουρκικής λίρας και της παρέμβασης της κεντρικής τράπεζας ύψους 40 δισεκατομμυρίων δολαρίων, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης.
Τουρκία: Θέματα που χρειάζονται για συνταγματική αναθεώρηση
Το τελευταίο έτος, στην Τουρκία έχουν αναπτυχθεί έντονες συζητήσεις και προτάσεις για συνταγματική αναθεώρηση, οι οποίες αφορούν ποικίλα κοινωνικά, πολιτικά και θεσμικά ζητήματα. Αυτές οι προτάσεις αντικατοπτρίζουν τις πολιτικές προτεραιότητες της κυβέρνησης και των αντιπολιτευόμενων κομμάτων, καθώς και τις διαρκείς εξελίξεις στο πολιτικό τοπίο της χώρας.
1. Προτάσεις του «τραπεζιού των Έξι» για Συνταγματική Αναθεώρηση
Η αντιπολιτευόμενη συμμαχία "Altılı Masa" παρουσίασε πρόταση για αναθεώρηση του Συντάγματος, η οποία περιλάμβανε 84 άρθρα. Κύρια σημεία της πρότασης ήταν:
- Μείωση του εκλογικού ορίου: Προτάθηκε η μείωση του εκλογικού ορίου από το 7% στο 3%, με στόχο την ενίσχυση της αντιπροσωπευτικότητας του κοινοβουλίου.
- Διαδικασία κατάργησης της ασυλίας των βουλευτών: Προτάθηκε η αυστηροποίηση της διαδικασίας κατάργησης της ασυλίας των βουλευτών, απαιτώντας την έγκριση της πλειοψηφίας των 301 βουλευτών.
- Διαδικασία διάλυσης πολιτικών κομμάτων: Προτάθηκε η εισαγωγή αυστηρότερων κριτηρίων για τη διάλυση πολιτικών κομμάτων, περιορίζοντας τις περιπτώσεις στις οποίες μπορεί να γίνει αυτό.
- Αναδιάρθρωση της εκτελεστικής εξουσίας: Προτάθηκε η επιστροφή στο σύστημα του υπουργικού συμβουλίου, με τον πρωθυπουργό να εκλέγεται από το κοινοβούλιο και τους υπουργούς να επιλέγονται από αυτό.
- Ενίσχυση της κοινοβουλευτικής εποπτείας: Προτάθηκε η ενίσχυση των μηχανισμών κοινοβουλευτικού ελέγχου, όπως η δυνατότητα υποβολής πρότασης μομφής κατά της κυβέρνησης.
2. Προτάσεις της κυβέρνησης Ερντογάν και του AKP
Η κυβέρνηση και το κυβερνών κόμμα AKP παρουσίασαν επίσης προτάσεις για συνταγματική αναθεώρηση, οι οποίες περιλάμβαναν:
- Αναθεώρηση του άρθρου 4 του Συντάγματος: Προτάθηκε η τροποποίηση του άρθρου 4, το οποίο καθορίζει τις αμετάβλητες αρχές του Συντάγματος, με στόχο την ευελιξία του θεσμικού πλαισίου.
- Αλλαγές στο εκλογικό σύστημα: Προτάθηκε η μείωση του εκλογικού ορίου και η αύξηση του αριθμού των βουλευτών, με στόχο την ενίσχυση της αντιπροσωπευτικότητας.
- Ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας: Προτάθηκε η ενίσχυση των εξουσιών του προέδρου και η μείωση των περιορισμών στη θητεία του.
3. Θέματα που Αφορούν Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Κοινωνικών Ζητημάτων
Στις συζητήσεις για συνταγματική αναθεώρηση, αναδείχθηκαν και ζητήματα που αφορούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και κοινωνικά θέματα, όπως:
- Προστασία της οικογένειας: Προτάθηκε η ενίσχυση της προστασίας της οικογένειας στο Σύνταγμα, με στόχο την ενίσχυση των παραδοσιακών αξιών.
- Προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών: Προτάθηκε η ενίσχυση των δικαιωμάτων των γυναικών, περιλαμβάνοντας την προστασία από τη βία και την ενίσχυση της ισότητας των φύλων.
- Προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών: Προτάθηκε η ενίσχυση των δικαιωμάτων των παιδιών, περιλαμβάνοντας την προστασία από την κακοποίηση και την εκμετάλλευση.
- Προστασία των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων: Προτάθηκε η ενίσχυση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, περιλαμβάνοντας την προστασία από τις διακρίσεις και την ενίσχυση της ισότητας.
4. Προτάσεις για Δικαστική Μεταρρύθμιση
Στο πλαίσιο των συζητήσεων για συνταγματική αναθεώρηση, αναδείχθηκαν και προτάσεις για δικαστική μεταρρύθμιση, όπως:
- Ανεξαρτησία της δικαιοσύνης: Προτάθηκε η ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, περιλαμβάνοντας την αποφυγή πολιτικών παρεμβάσεων και την ενίσχυση των μηχανισμών ελέγχου.
- Διαδικασίες κατάργησης της ασυλίας των βουλευτών: Προτάθηκε η αυστηροποίηση των διαδικασιών άρσης της βουλευτικής ασυλίας σε περιπτώσεις που σχετίζονται με τρομοκρατία, διαφθορά ή παραβίαση του Συντάγματος. Η κυβέρνηση έχει επικαλεστεί την ανάγκη για αυστηρότερο έλεγχο ειδικά σε περιπτώσεις που αφορούν το Κόμμα Δημοκρατίας των Λαών (HDP), ενώ η αντιπολίτευση εκφράζει φόβους ότι τέτοιες αλλαγές μπορεί να οδηγήσουν σε περιορισμό της κοινοβουλευτικής ελευθερίας και της αντιπολιτευτικής δράσης.
- Ενίσχυση της συνταγματικής εποπτείας: Υπήρξαν επίσης προτάσεις για ενίσχυση του ρόλου του Συνταγματικού Δικαστηρίου, τόσο μέσω της θεσμικής ανεξαρτησίας του όσο και μέσω της δυνατότητας προσφυγής από πολίτες ή συλλογικότητες σε ευρύτερα ζητήματα συνταγματικότητας. Η σύγκρουση μεταξύ Συνταγματικού Δικαστηρίου και Ανωτάτου Δικαστηρίου, που σημειώθηκε τους τελευταίους μήνες, ανέδειξε την ανάγκη για σαφέστερη οριοθέτηση αρμοδιοτήτων και θεσμική ισορροπία.
- Δικαιώματα των πολιτών στις δικαστικές διαδικασίες: Προτάθηκε η συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη, με σαφή αναφορά στο τεκμήριο αθωότητας, στην ανεξαρτησία των δικηγόρων, καθώς και στην ανάγκη επιτάχυνσης των δικαστικών διαδικασιών. Υπογραμμίζεται η ανάγκη για μεταρρύθμιση του συστήματος προφυλάκισης, το οποίο, όπως υποστηρίζουν οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χρησιμοποιείται καταχρηστικά.
