Το 1954, μόλις λίγα χρόνια μετά την ευρεία εισαγωγή των αντιβιοτικών, οι γιατροί είχαν ήδη αντιληφθεί το πρόβλημα της αντοχής.
Η φυσική επιλογή σήμαινε ότι η χρήση αυτών των νέων φαρμάκων έδινε πλεονέκτημα στα μικρόβια που μπορούσαν να επιβιώσουν από την «επίθεση» – και μια θεραπεία που λειτουργούσε σήμερα θα μπορούσε να καταστεί αναποτελεσματική αύριο.
Ένας Βρετανός γιατρός περιέγραψε την πρόκληση με στρατιωτικούς όρους: «Μπορεί να ξεμείνουμε εντελώς από αποτελεσματικά πυρομαχικά. Τότε τα βακτήρια και η μούχλα θα κυριαρχήσουν».
Περισσότερα από 70 χρόνια αργότερα, αυτή η ανησυχία φαίνεται προφητική. Ο ΟΗΕ χαρακτήρισε την αντοχή στα αντιβιοτικά «μία από τις πιο επείγουσες παγκόσμιες απειλές για την υγεία». Οι ερευνητές εκτιμούν ότι η αντοχή ήδη σκοτώνει περισσότερους από ένα εκατομμύριο ανθρώπους κάθε χρόνο, με τον αριθμό αυτό να προβλέπεται να αυξηθεί.
Και νέα αντιβιοτικά δεν ανακαλύπτονται αρκετά γρήγορα· πολλά από αυτά που είναι απαραίτητα σήμερα ανακαλύφθηκαν πριν από περισσότερα από 60 χρόνια.
Το σημαντικό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι τα αντιβιοτικά είναι πολύ διαφορετικά από τα άλλα φάρμακα. Τα περισσότερα φάρμακα δρουν επηρεάζοντας τη βιολογία του ανθρώπου: η παρακεταμόλη ανακουφίζει από τον πονοκέφαλο μειώνοντας τα χημικά σήματα του πόνου· η καφεΐνη μπλοκάρει τους υποδοχείς αδενοσίνης και ως αποτέλεσμα αποτρέπει την υπνηλία.
Τα αντιβιοτικά, αντίθετα, στοχεύουν τα βακτήρια. Και επειδή τα βακτήρια εξαπλώνονται μεταξύ ανθρώπων, η πρόκληση της αντοχής είναι κοινωνική: είναι σαν κάθε φορά που παίρνετε ένα παυσίπονο για τον πονοκέφαλό σας, να αυξάνεται η πιθανότητα κάποιος άλλος να χρειαστεί να υποβληθεί σε χειρουργείο χωρίς αναισθησία.
Αυτό καθιστά την αντοχή κάτι περισσότερο από απλό τεχνολογικό πρόβλημα.
Αυτό που παραβλέπουμε είναι ότι η εξαιρετική δύναμη των αντιβιοτικών δεν οφείλεται στην ανθρώπινη ευφυΐα. Στην πραγματικότητα, τα περισσότερα προέρχονται από ουσίες που αρχικά παράχθηκαν από βακτήρια και μύκητες, εξελισσόμενα για εκατομμύρια χρόνια μέσα από έναν ανταγωνισμό μικροβίων.
Εδώ δεν μπορώ να μην σκεφτώ έναν άλλο φυσικό πόρο που βοήθησε στη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου αλλά έχει επίσης χρησιμοποιηθεί επικίνδυνα υπερβολικά: τα ορυκτά καύσιμα. Όπως οι γεωλογικές δυνάμεις της Γης μετέτρεψαν νεκρά φυτά της Καρβονικής εποχής σε στρώματα άνθρακα και πετρελαίου που μπορούσαμε να καίμε για ενέργεια, έτσι η εξέλιξη δημιούργησε μόρια που οι επιστήμονες του 20ού αιώνα μπόρεσαν να αξιοποιήσουν για να μας κρατήσουν ζωντανούς.
Και τα δύο προσέφεραν την ψευδαίσθηση μιας φτηνής, θαυματουργής και ατελείωτης δύναμης πάνω στη φύση – μια υπόσχεση που πλέον φτάνει στο τέλος της. Αν σκεφτόμασταν τα αντιβιοτικά ως τα «ορυκτά καύσιμα» της σύγχρονης ιατρικής, μήπως αυτό θα άλλαζε τον τρόπο που τα χρησιμοποιούμε; Και μήπως θα μας βοηθούσε να σκεφτούμε τρόπους να καταπολεμήσουμε τις απειλητικές για τη ζωή λοιμώξεις με πιο βιώσιμο τρόπο;
Η εποχή των αντιβιοτικών έχει ηλικία λιγότερο από έναν αιώνα. Ο Alexander Fleming παρατήρησε για πρώτη φορά τη δράση ενός παράξενου μύκητα ενάντια στα βακτήρια το 1928, αλλά δεν ήταν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930 που το ενεργό συστατικό – η πενικιλίνη – απομονώθηκε. Η καθημερινή δόση ήταν μόλις 60 mg, περίπου όσο μια πρέζα αλάτι. Για αρκετά χρόνια ήταν τόσο σπάνια που άξιζε περισσότερο από χρυσάφι. Αλλά όταν η παραγωγή κλιμακώθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το κόστος της έπεσε κάτω από την τιμή του μπουκαλιού που περιείχε. Αυτή η αφθονία δεν αντιμετώπισε μόνο τις λοιμώδεις νόσους.
Όπως η ενέργεια από τα ορυκτά καύσιμα μετέτρεψε την κοινωνία, έτσι τα αντιβιοτικά επέτρεψαν να οικοδομηθεί ολόκληρο το οικοδόμημα της σύγχρονης ιατρικής. Σκεφτείτε τη χειρουργική: το άνοιγμα του σώματος και η διάνοιξη του προστατευτικού φραγμού του δέρματος δίνει στα βακτήρια την ευκαιρία να εισβάλουν στους εσωτερικούς ιστούς. Πριν από τα αντιβιοτικά, ακόμη και οι πιο απλές επεμβάσεις συχνά οδηγούσαν σε θανατηφόρα σηψαιμία. Μετά από αυτά, πολλά περισσότερα έγιναν δυνατά: καρδιοχειρουργική, εντερική χειρουργική, μεταμοσχεύσεις. Και στη συνέχεια υπάρχει ο καρκίνος: η χημειοθεραπεία καταστέλλει το ανοσοποιητικό σύστημα, κάνοντας τις βακτηριακές λοιμώξεις μια από τις πιο συχνές επιπλοκές της θεραπείας.
Οι επιδράσεις των αντιβιοτικών επεκτάθηκαν ακόμα περισσότερο: έκαναν δυνατή τη βιομηχανική εκτροφή ζώων, μειώνοντας τις ασθένειες μεταξύ των ζώων που κρατούνταν σε στενούς χώρους και αυξάνοντας το βάρος τους μέσω πολύπλοκων επιδράσεων στο μεταβολισμό. Είναι ένας από τους λόγους για τη μεγάλη αύξηση στην κατανάλωση κρέατος από τη δεκαετία του 1950, με όλες τις συνακόλουθες συνέπειες για την ευημερία των ζώων και το περιβάλλον.
Παρά την κρίση της αντοχής, τα αντιβιοτικά παραμένουν φθηνά σε σύγκριση με άλλα φάρμακα. Εν μέρει – όπως με τα ορυκτά καύσιμα – αυτό οφείλεται στο ότι οι αρνητικές συνέπειες της χρήσης τους δεν τιμολογούνται. Και όπως ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, τα αντιβιοτικά οδηγούν σε ρύπανση.
Μία πρόσφατη μελέτη εκτίμησε ότι το 31% από τα 40 πιο χρησιμοποιούμενα αντιβιοτικά παγκοσμίως καταλήγουν σε ποτάμια. Μόλις βρεθούν στο περιβάλλον, αυξάνουν τα επίπεδα αντοχής στα βακτήρια του περιβάλλοντος: μια μελέτη εδάφους στην Ολλανδία έδειξε ότι η συχνότητα κάποιων γονιδίων αντοχής στα αντιβιοτικά αυξήθηκε πάνω από 15 φορές από τη δεκαετία του 1970. Μια άλλη πηγή ρύπανσης είναι η παραγωγή, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Ινδία. Στο Hyderabad, όπου εργοστάσια παράγουν τεράστιες ποσότητες αντιβιοτικών για την παγκόσμια αγορά, οι επιστήμονες βρήκαν ότι τα απόβλητα περιείχαν επίπεδα ορισμένων αντιβιοτικών που ήταν ένα εκατομμύριο φορές υψηλότερα από άλλες περιοχές.
Όπως και η κλιματική κρίση, η αντοχή στα αντιβιοτικά έχει φέρει στο φως τις παγκόσμιες ανισότητες. Ορισμένες χώρες υψηλού εισοδήματος έχουν λάβει μέτρα για να μειώσουν τη χρήση αντιβιοτικών, αλλά μόνο αφού επωφελήθηκαν στο παρελθόν από την αφθονία τους. Αυτό καθιστά δύσκολη τη λήψη ηθικής στάσης απέναντι στη χρήση τους σε άλλα μέρη, μια κατάσταση που αντικατοπτρίζει την κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι μετα-βιομηχανικές χώρες όταν προτρέπουν αναπτυσσόμενες χώρες να παραμελήσουν τα οικονομικά οφέλη της φθηνής ενέργειας.
Εδώ ίσως τελειώνουν οι ομοιότητες. Ενώ περιμένουμε την ημέρα που τα ορυκτά καύσιμα θα καταργηθούν πλήρως, αυτό σαφώς δεν ισχύει για τα αντιβιοτικά, τα οποία θα αποτελούν πάντα μέρος του «ενεργειακού μίγματος» της ιατρικής. Άλλωστε, οι περισσότεροι θάνατοι από βακτηριακές ασθένειες παγκοσμίως οφείλονται στην έλλειψη πρόσβασης σε αντιβιοτικά, όχι στην αντοχή.
Αυτό που θα χρειαστούμε είναι μια πολύ πιο βιώσιμη προσέγγιση στην ανάπτυξη και χρήση τους. Πολλές φαρμακευτικές εταιρείες έχουν ήδη εγκαταλείψει την αναζήτηση νέων αντιβιοτικών: είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα πιο τέλειο αντικαπιταλιστικό προϊόν από ένα προϊόν της αξίας του οποίου μειώνεται κάθε φορά που το χρησιμοποιούμε.
Αυτό σημαίνει ότι χρειάζονται εναλλακτικά μοντέλα. Μία πρόταση είναι οι κυβερνήσεις να χρηματοδοτήσουν ένα διεθνές ινστιτούτο που να αναπτύσσει δημόσια κατεχόμενα αντιβιοτικά, αντί να βασίζεται στον ιδιωτικό τομέα· άλλη πρόταση είναι να δοθούν γενναιόδωρα βραβεία για την ανακάλυψη αντιβιοτικών.
Και για να αντιμετωπιστεί το ζήτημα της υπερβολικής χρήσης, οικονομολόγοι έχουν προτείνει οι υγειονομικές αρχές να εφαρμόσουν μοντέλα «συνδρομής» που αφαιρούν το κίνητρο πώλησης μεγάλων ποσοτήτων αντιβιοτικών. Σε ένα πιλοτικό πρόγραμμα στην Αγγλία, δύο εταιρείες πληρώνονται από το NHS ένα σταθερό ποσό ετησίως, ανεξάρτητα από το πόσο χρησιμοποιείται το προϊόν τους.
Τέλος, πρέπει να θυμόμαστε ότι τα αντιβιοτικά δεν είναι η μόνη λύση. Η υποστήριξη άλλων, «ανανεώσιμων» προσεγγίσεων σημαίνει ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε αυτά που έχουμε για περισσότερο χρόνο. Τα εμβόλια είναι ζωτικής σημασίας για την πρόληψη ασθενειών – κάθε εμβόλιο κατά της μηνιγγίτιδας, του διφθερίτιδας ή του κοκκύτη σημαίνει μια πιθανή πορεία αντιβιοτικών που παραλείπεται.
Οι μεγαλύτερες μειώσεις στις λοιμώδεις νόσους του 20ού αιώνα δεν οφείλονταν στα αντιβιοτικά, αλλά στη βελτίωση της υγιεινής και της δημόσιας υγείας. (Ακόμα και τη δεκαετία του 2000, η απειλή του MRSA αντιμετωπίστηκε με δοκιμασμένες μεθόδους όπως το πλύσιμο των χεριών και τα πρωτόκολλα καθαρισμού – όχι με νέα αντιβιοτικά.) Δεδομένου ότι τα αντιβιοτικά εμφανίστηκαν απροσδόκητα, θα πρέπει επίσης να επενδύσουμε περισσότερο στην έρευνα «blue skies».
Όπως πλέον δεν καίμε τον άνθρακα χωρίς να σκεφτόμαστε τις συνέπειες, έτσι και η εποχή της ανεμελιάς στη χρήση αντιβιοτικών έχει περάσει οριστικά. Σε κάθε περίπτωση, η ιδέα ότι δεν θα υπάρξουν συνέπειες ήταν πάντα μια ψευδαίσθηση. Αλλά όπως με την αργή μας αφύπνιση στην πραγματικότητα της κλιματικής κρίσης, η κατανόηση των ορίων της σχέσης μας με τα αντιβιοτικά μπορεί τελικά να αποβεί προς όφελος μας.
Με πληροφορίες από Guardian
