Ο διάσημος Ιταλός καλλιτέχνης Maurizio Cattelan και η συνεγάτις του Myriam Ben Salah βρέθηκαν πριν από λίγο καιρό στην Αθήνα, με στόχο να εξερευνήσουν από κοντά την πρωτεύουσα της κρίσης και το πώς αυτή έχει επηρεάσει την εγχώρια καλλιτεχνική κίνηση. Από τις εμπειρίες τους, έγραψαν ένα μακροσκελές "ημερολογιακό" άρθρο για το Vulture του New York Magazine, για τις ανάγκες του οποίου μίλησαν με αρκετούς εκπροσώπους της τέχνης ώστε να δημιουργήσουν έναν "καλλιτεχνικό χάρτη" της σημερινής αθηναϊκής πραγματικότητας.
Ξεκινούν το άρθρο τους για την πόλη μας χαρακτηρίζοντάς τη "μια παράδοξη μεγαλούπολη που συνδυάζει, εν μέσω τσιμέντου και λάσπης, ένα ευρωπαϊκό σοφιστικέ στοιχείο άλλων εποχών και μια μεσογειακή γλυκύτητα μαζί με το πιο άναρχο τριτοκοσμικό χάος" και συνεχίζουν συνοψίζοντας στην εισαγωγή τους την κατάσταση στην οποία έχει επέλθει η χώρα την τελευταία πενταετία: "Η ίδια η λέξη "Κρίση" έχει αναμασηθεί τόσο πολύ που έχει πρακτικά αδειάσει από οποιαδήποτε σημασία. Από την ύφεση μέχρι τα μέτρα λιτότητας και τις διαδηλώσεις, η Ελλάδα έχει σαρωθεί από ένα κύμα που φέρει μαζί του συνεχείς κοινωνικές και ανθρωπιστικές αποτυχίες. Συνήθως στον κόσμο της τέχνης, ο άνεμος φυσά λιγότερο και τα κύματα είναι πιο μικρά. Στην πραγματικότητα αυτό δεν ισχύει πια και ο "φτωχός αλλά σέξι" μύθος σταδιακά έχει ξεφτίσει, αφήνοντας τους Έλληνες με το έξυπνο, μαύρο χιούμορ τους, ίσως το τελευταίο τους στήριγμα και μέσο ηθικής αντίστασης σε μια κατάσταση που διαιωνίζεται. Το πωλητήριο του Μουσείου Μπενάκη στην Πειραιώς πουλά τσάντες με μότο "Fuck crisis, Let's dance", μια διακήρυξη αυτο-αποδοκιμασίας και ταυτόχρονα μια σύνοψη της ρομαντικής προκατάληψης που φέρουν οι ξένοι για τη χώρα".
Ο «δείκτης της πίπας»
Οι πρώτες ώρες του Cattelan και της Ben Salah στην Αθήνα περνούν από το Μεταξουργείο και οι περιγραφές τους είναι εντυπωσιακά γλαφυρές: "Η πρώτη μας επίσκεψη στην Αθήνα φέτος πραγματοποιήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου, ύστερα από πρόσκληση του συλλέκτη, μακροχρόνιου συνεργάτη μας και ακρογωνιαίου λίθου της ελληνικής και διεθνούς σκηνής της μοντέρνας τέχνης, Δάκη Ιωάννου. Ο οδηγός διέκοπτε συχνά τη διαδρομή με το ταξί από το αεροδρόμιο για να εξηγήσει λεπτομερώς πώς να αποφύγουμε τις διαδηλώσεις στον δρόμο μας για το Σύνταγμα. Άμα τη αφίξει μας, η έφορος Νάντια Αργυροπούλου μας πήγε σε μια διονυσιακή γιορτή για την ημέρα του αγίου Βαλεντίνου που ακολουθήθηκε από εξερεύνηση της σαββατιάτικης τελετουργίας του αθηναϊκού nightlife.
Ξεκινήσαμε με ποτό στο Μεταξουργείο, μια γειτονιά που διατηρεί τον ισχυρό αβάν-γκάρντ χαρακτήρα της χάρη στις πόρνες και τους ντίλερς που δραστηριοποιούνται εκεί. Ανάμεσα στα μπουρδέλα βρίσκεται η Breeder, μια από τις πιο μοδάτες ελληνικές γκαλερί που "παίζει" και διεθνώς, εκπροσωπώντας κυρίως νέους Έλληνες καλλιτέχνες. "Μπορεί να γίνουμε Kunsthalle σύντομα" λέει, μεταξύ αστείου και σοβαρού, η διευθύντρια της Breeder, Νάντια Γεραζούνη καθώς μας ξεναγεί στο τριώροφο κτίριο που στεγάζει την ατομική έκθεση του Άγγελου Πλέσσα. "Κανείς δεν αγοράζει στην Αθήνα, όπως και να'χει, οπότε γιατί να μας νοιάζει;".
Εφοδιασμένοι με μπίρες των δύο ευρώ και αναζωογονημένοι από τον παλμό της πόλης, πήραμε μαζί μας τον καλλιτέχνη Βασίλη Καρούκ και η παρέα μας περιπλανήθηκε στα κατάμεστα μπαρ και τους πολυσύχναστους δρόμους της, όπου ορδές νέων ανθρώπων κυκλοφορούσαν με μια έκδηλη ανάγκη να αδράξουν τη μέρα.
Όμως ούτε τα παραπλήσια μπουρδέλα τα πάνε καλύτερα. Ο συνιδρυτής της γκαλερί, Στάθης Παναγούλης, μας πήγε μια βόλτα σε αυτά και μείναμε εκστασιασμένοι από τις ανταγωνιστικές ταρίφες. Όπως το "Big Mac Index" του Economist χρησιμοποιείται από τους οικονομολόγους ως δείκτης σύγκρισης του κόστους ζωής μέσω της τιμής του δημοφιλούς μπέργκερ των McDonald's, η τιμή που κοστίζει ένα τσιμπούκι μπορεί να αποδειχθεί ένας αρκετά αποτελεσματικός ανεπίσημος τρόπος για να εκτιμήσεις την ισοτιμία της αγοραστικής ικανότητας. Η πίπα είναι διαθέσιμη -όπως και το Big Mac- σε πολλές χώρες με σταθερή θεωρητική τιμή.
Στη συνέχεια προσπεράσαμε το μιρκό τρανς καμπαρέ που είναι talk of the town και βρεθήκαμε κατεθυείαν στο ιστορικό τρίγωνο όπου το γκρουπ των Λάκη και Άρη Ιωνά, οι The Callas, θα έδιναν συναυλία. Το ανήσυχο πλήθος είχε μαζευτεί στο μικροσκοπικό τετραώροφο διαμέρισμά τους που είχε μετατραπεί σε καλλιτεχνικό σποτ γεμάτο καπνό. Κάποιοι περίμεναν εμφάνιση από το πρώην μέλος των Sonic Youth, Λι Ρενάλτο, που γράφει μουσική για τη νέα ταινία των Ιωνά, όμως σύντομα το βλέμμα όλων κατευθύνθηκε προς τα πάνω. Οι The Callas είχαν ετοιμάσει μια ομαδική έκθεση με όλα τα εκθέματα -που περιλάμβαναν έργα των Παναγιώτη Λουκά, Νίκου Καναρέλη, Νατάσας Παπαδοπούλου και Τάσου Βρεττού, μεταξύ άλλων- να κρέμονται από το ταβάνι. Το κοινό ήταν μια διασκεδαστική σύνθεση από καλλιτέχνες, εφόρους, γκαλερίστες, μουσικούς, σκηνοθέτες και σπουδαστές τέχνης, ενώ εκεί βρίσκονταν και μέλη της Documenta που προετοιμάζουν την άφιξή της στην Αθήνα το 2017: ο Βασίλης Ζηδιανάκης της Atopos και ο Poka-Yio της αθηναϊκής Μπιενάλε.
Εφοδιασμένοι με μπίρες των δύο ευρώ και αναζωογονημένοι από τον παλμό της πόλης, πήραμε μαζί μας τον καλλιτέχνη Βασίλη Καρούκ και η παρέα μας περιπλανήθηκε στα κατάμεστα μπαρ και τους πολυσύχναστους δρόμους της, όπου ορδές νέων ανθρώπων κυκλοφορούσαν με μια έκδηλη ανάγκη να αδράξουν τη μέρα. Καταλήξαμε στο six d.o.g.s., ένα μοδάτο στέκι για τους Αθηναίους λάτρεις της μουσικής".
Το νέο Βερολίνο;
"Το 2011 οι New York Times δημοσίευσαν ένα άρθρο που έφερε τίτλο "Το μεγάλο δράμα του χρέους της Ελλάδας είναι μούσα για τους καλλιτέχνες της". Η κεντρική ιδέα ήταν ότι υπήρχε έξαρση καλλιτεχνικής δραστηριότητας ως απάντηση στην εθνική κρίση ταυτότητας. Σημειωνόταν μάλιστα ότι το χαμηλό κόστος ζωής και το χαλαρό λαϊφστάιλ έχουν κάνει την Αθήνα artistic friendly και η πόλη απειλεί να κλέψει το τρόπαιο του coolness από το Βερολίνο.
"Ο κόσμος της τέχνης στην Ελλάδα έχει γίνει πολύ πιο ενεργός τα τελευταία χρόνια" επιβεβαιώνει η Έλλη Κανάτα της γκαλερί Elika. "Εξαιτίας της κρίσης υπάρχει ανάγκη δημιουργίας, έκφρασης, συνεργασίας αναφορικά με τα κοινωνικά ζητήματα". Κατά την επίσκεψή μας στις γκαλερί και τους χώρους τέχνης παρατηρήσαμε όντως ένα ισχυρό πνεύμα συνεργασίας και μια τάση δημιουργίας πολλών πρότζεκτ χωρίς χρηματοδότηση. Περάσαμε από την πολλά υποσχόμενη γκαλερί Q Box που βρίσκεται πάνω από τη Βαρβάκειο, ανάμεσα σε πανέρια με φρέσκιες ελιές και τελάρα με ψάρια. Φιλοξενούσε την προσωπική έκθεση της νεαρής καλλιτέχνιδος Πάολας Παλαβίδη. Αναρωτηθήκαμε πώς μια νεοσύστατη, δυναμική γκαλερί που υποστηρίζει κυρίως εκκολαπτόμενους καλλιτέχνες, μπορεί να επιβιώσει. "Ποτέ δεν βασίστηκα σε δημόσιες επιχορηγήσεις" εξηγεί η ιδρύτρια της γκαλερί Μυρτιά Νικολακοπούλου. "Το δίκτυό μου από το εξωτερικό με στηρίζει πολύ".
Η κατάρρευση των μηχανισμών υποστήριξης της ελληνικής κυβέρνησης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει οδηγήσει σε έξαρση ιδιωτικών πρωτοβουλιών από καλλιτεχνικές κολλεκτίβες που δραστηριοποιούνται ακόμα και σε εφήμερες τοποθεσίες. "Σήμερα, για να δεις μια έκθεση τέχνης δεν χρειάζεται απαραιτήτως να επισκεφθείς μια γκαλερί" σχολιάζουν οι Παναγιώτα Θεοφιλάτου και Τάσος Παπαϊωάννου, ιδρυτές της νομαδικής Athens Zine Bibliothèque. "Υπάρχουν παντού, από τα σπίτια των καλλιτεχνών μέχρι τα στούντιό τους, τις καφετέριες και τους δημόσιους χώρους. Η ελληνική τέχνη έχει απελευθερωθεί".
"Μια ενδιαφέρουσα διπλή βουλιμία μπορεί να παρατηρηθεί" σημειώνει η Αργυροπούλου. "Πολλή τέχνη και πολλοί γαστρονομικοί χώροι παντού. Λίγοι θα επιβιώσουν". Η αλήθεια είναι ότι πολλοί από τους χώρους που σχεδιάζαμε να επισκεφθούμε ήταν κλειστοί. "Μερικές δυναμικές γκαλερί όπως οι Gazon Rouge, Appartment, AMP, Els Hannape Underground, Xippas Athens, για να αναφέρουμε μερικές, έκλεισαν, μεταμορφώθηκαν ή μετακόμισαν αλλού" λέει η Χριστίνα Ανδρουλιδάκη, ιδιοκτήτρια της CAN gallery όπου βρεθήκαμε για την ατομική έκθεση του Κωνσταντίνου Λαδιανού. Η Έλενα Παπαδοπούλου, για παράδειγμα, έκλεισε την Melas Papadopoulos Gallery και ίδρυσε το Radio Athènes, μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που διοργανώνει εκθέσεις, διαλέξεις και ομιλίες σε διάφορες τοποθεσίες. Η Παπαδοπούλου δείχνει να το διασκεδάζει καθώς έχει πολλή περισσότερη ελευθερία και πιο σαφή επιθυμία πειραματισμού χωρίς την εμπορική πίεση μιας κανονικής γκαλερί".
Η οικογένεια μετράει
Στη συνέχεια, οι συντάκτες του άρθρου επιχειρούν έναν παραλληλισμό ανάμεσα στον θεσμό της ελληνικής οικογένειας και στον τρόπο που στηρίζουν οι μεγάλοι ιδιωτικοί φορείς και τα ιδρύματα την ελληνική τέχνη, καταλήγοντας σε εκτενή αναφορά στο έργο του Δάκη Ιωάννου, στενού συνεργάτη του Cattelan: "Ο κόσμος της ελληνικής τέχνης βασίζεται ιδιαίτερα στους νονούς, όπως και οι κανονικές οικογένειες. Αυτοί εμφανίζονται διακριτικά κάτω από μικρά ελλειπτικά ονόματα όπως "NEON", "Ωνάσης" ή "Νιάρχος", όμως στην πραγματικότητα καθοδηγητές είναι ισχυροί και αφοσιωμένοι συλλέκτες ή οικογένειες που έχουν διατηρήσει με κάποιο τρόπο ανοσία στην οικονομική κατάρρευση. Παρά τις πολλές διαφορές ανάμεσα σε αυτούς τους ευεργέτες, και το διεθνές τους εκτόπισμα, η τοπική καλλιτεχνική σκηνή είναι το πνευματικό τους παιδί. Δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για την ανατροφή του και την εξέλιξή του και είναι σε ετοιμότητα για ό,τι προκύψει.
Το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ του Δάκη Ιωάννου ξεχωρίζει ανάμεσά τους. Κάποιος έγραψε κάποτε ότι "Ο Ιωάννου είναι ξεχωριστός επειδή δεν συλλέγει τέχνη για να κολακέψει το εγώ του ή επειδή είναι καλή επένδυση. Το κάνει για την πλάκα του αλλά το παίρνει σοβαρά". Αυτό όντως ισχύει. Όχι μόνο υποστηρίζει καλλιτέχνες μέσω της προσωπικής του συλλογής αλλά συμβάλλει και στην αναζωογόνηση άλλων ιδρυμάτων της Αθήνας αυτή την περίοδο. Το ΔΕΣΤΕ ξεκινά μια πολυπρόσωπη συνεργασία με το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και το Μουσείο Μπενάκη αυτό το καλοκαίρι. Η έκθεση της Κιμ Γκόρντον έρχεται στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη, η Amertia του Roberto Cuoghi στο κτίριο της οδού Πειραιώς, ενώ οι υποψηφιότητες για το βραβείο ΔΕΣΤΕ εκτίθενται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης συνεχίζοντας την πολιτική του ιδρύματος να υποστηρίζει και να προωθεί τη σύγχρονη τέχνη στην Ελλάδα. Το βραβείο έχει στόχο την ανάδειξει της δουλειάς της νέας γενιάς Ελλήνων καλλιτεχνών που επαναπροσδιορίζουν ενεργά τις παραμέτρους της πολιτισμικής παραγωγής και συμβάλλουν με νέα οπτική στον καλλιτεχνικό διάλογο".
Η τέχνη της κρίσης
"Ένας από τους φετινούς υποψήφιους για το βραβείο ΔΕΣΤΕ, ο Σωκράτης Σωκράτους, παρουσίαζε την εγκατάσταση "Έξι Ανοιχτές Πόρτες και Μία Κλειστή" που αναφέρεται στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας. Ο κήπος ενέχει για τον Σωκράτους πολιτικό παραλληλισμό. Είναι ένας αλληγορικός μικρόκοσμος της σύγχρονης αθηναϊκής κοινωνίας όπου οι γηγενείς Έλληνες ζουν μαζί με τους ξένους μετανάστες. Υπό μία έννοια, αυτή η νέα (βιο)ποικιλότητα μπορεί να ειδωθεί ως ένα εμπλουτιστικό στοιχείο πολυπολιτισμικότητας, μοντερνισμού και προόδου ή ως οικονομική και πολιτισμική απειλή.
Χωρίς να υποπίπτουμε σε κλισέ του τύπου "εξαναγκασμένη arte povera" δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε για την ύπαρξη της "τέχνης της κρίσης". "Πιστεύω ότι η τέχνη πρέπει να είναι πάντα... της κρίσης", υποστηρίζει η Νάντια Αργυροπούλου, συμπληρώνοντας ότι "όταν μια ταμπέλα σαν αυτή εμφανίζεται, τότε ξέρεις ότι έχουμε όλοι πραγματικό πρόβλημα". "Θα μπορούσα να θεωρήσω κάθε καλλιτέχνη που είναι ενεργός στην Αθήνα αυτή την περίοδο ως εκπρόσωπο της τέχνης της κρίσης" λέει ο Σαχπάζης. "Έχουμε πόλεμο χωρίς βόμβες! Δεν γίνεται οι καλλιτέχνες να μην ανταποκριθούν στην κατάσταση" λέει ο Ρουπέν Καλφαγιάν, διευθυντής των Kalfayan Galleries. Συνειδητά ή όχι, οι καλλιτέχνες στην πραγματικότητα προσεγγίζουν τα ορατά σημάδια της κατάστασης. "Θα ήταν ενδιαφέρον να αναγνωρίσουμε τα χαρακτηριστικά αυτού του κύματος, πέρα από την πρόθεση του καθενός να το εκφράσει ή να το οπτικοποιήσει" συνεχίζει ο Σαχπάζης".
Καμια πατρίδα για τους νέους ανθρώπους
"Η Αργυροπούλου που είχε επιμεληθεί το "Hell As Pavillion" στο παριζιάνικο Palais de Tokyo το 2013, προσεγγίζει τη ρομαντική προσδοκία μιας καλλιτεχνικής σωτηρίας ως κομμάτι μιας ολοένα και πιο επικίνδυνης "φολκλόρ καταστροφής". "Έχοντας επιλέξει να έχω ως βάση μου την Αθήνα, πρακτικά δεν μπορώ να ταξιδέψω και να κάνω έρευνα. Είναι δύσκολο να διοργανώσεις εκθέσεις, πολλοί καλλιτέχνες παλεύουν για να επιβιώσουν και, το χειρότερο από όλα, η ζωή είναι πολύ δύσκολη για τους περισσότερους από εμάς. Ο όποιος ρομαντισμός που θα ακούσεις γύρω από την κατάσταση προέρχεται από ανθρώπους που δεν έχουν πραγματικά ως βάση τους την Ελλάδα".
Το 2014 η Ελληνίδα curator Κατερίνα Γρέγου διοργάνωσε το "No Country for Young Men" στο μουσείο Bozar των Βρυξελλών. Ο τίτλος είναι αναφορά στη βραβευμένη ταινία των Κοέν "Καμία Πατρίδα για τους Μελλοθάνατους" και στο ομώνυμο βιβλίο του Κόρμακ Μακ Κάρθι και αναφέρεται στη δυσάρεστη κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι νέοι στην Ελλάδα του σήμερα, με τις καταστροφικές συνέπειες της ανέχειας αλλά και της δημιουργικής αντίστασης που παράγεται. Η αίσθηση πειραματισμού που έφερε η κρίση δεν προσφέρει όμως τα προς το ζην στους καλλιτέχνες. "Η τοπική αγορά έχει καταρρέυσει και η πλειοψηφία των μεσαίων συλλεκτών έχει εξαλειφθεί" σημειώνει ο Ρουπέν Καλφαγιάν.
Λίγες εβδομάδες μετά το ταξίδι μας στην Αθήνα, συναντήσαμε την καλλιτέχνιδα Μαρία Παπαδημητρίου μπροστά στο ελληνικό περίπτερο στη Μπιενάλε της Βενετίας. "Οι Έλληνες είναι ηλίθιοι, αυτή είναι η γνώμη μου. Ζούμε ένα ηθικό δράμα. Όταν δεν έχεις ιδέα για το μέλλον σου, ξεχνάς και το παρελθόν σου". Η Παπαδημητρίου δεν είχε διάθεση να ξορκίσει την κρίση. "Υπάρχει μια όμορφη και σχεδόν αμετάφραστη ελληνική λέξη που περιγράφει τέλεια τη διάθεσή μας. Χαρμολύπη".
Επιμέλεια για το LiFO.gr: Αλέξανδρος Διακοσάββας
σχόλια