Ο Δημήτρης Μαρωνίτης πίστευε πως κάθε μεταφραστική προσπάθεια χαρακτηρίζεται πάντα από τη χρονική (άρα ιστορική) στιγμή κατά την οποία πραγματοποιείται.
Κάπως έτσι, το πρωτότυπο, αλλά και το μετάφρασμα δημιουργούν μεταξύ τους μια διαλεκτική σχέση, μεταφέροντας το καθένα το ιστορικό του φορτίο. Συνάμα, όμως, αποδεσμεύουν «ένα δυναμικό που λανθάνει και στη μία και στην άλλη γλώσσα», όπως σημείωνε ο ίδιος. Ουσιαστικός στόχος είναι η δημιουργία ενός κειμένου, στο οποίο μπορεί να αναγνωριστεί το πρωτότυπο ως έργο με παρελθόν και μέλλον.
Τι γίνεται, όμως, όταν δεν μιλάμε μόνο για χωρική και χρονική μεταφορά του πρωτοτύπου, αλλά το μετάφρασμα είναι σε εντελώς άλλη γλώσσα; Θα ήθελα πολύ να ζούσε ο Δημήτρης Μαρωνίτης (φυσικά, και για άλλους λόγους) για να μπορώ να τον ρωτήσω πώς βλέπει τη νέα μετάφραση της Οδύσσειας και μάλιστα από γυναίκα.
Η Έμιλι Γουίλσον έσπασε ένα άβατο. Έγινε η πρώτη γυναίκα που μετέφρασε την «Οδύσσεια στα αγγλικά - έχουν προηγηθεί 60 άλλες μεταφραστικές προσπάθειες (από τον 16ο αιώνα έως σήμερα), όλες από άνδρες. Φαίνεται, όμως, πως μια καρμική σχέση δένει την Βρετανίδα καθηγήτρια ελληνιστικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβανία.
Λατρεύω το τεράστιο εύρος και την κλίμακά του. Όπως και το ενδιαφέρον που υπάρχει στο ποίημα για διαφορετικούς πολιτισμούς, τρόπους ζωής και κοινωνικές ομάδες. Τέλος, λατρεύω την τεράστια γκάμα στους τονισμούς, το χιούμορ, την έξυπνη γοητεία του και τον ευφάνταστο πλούτο του.
Όπως λέει και η ίδια, από οκτώ ετών συνδέθηκε με το ομηρικό έπος και χρειάστηκε να περάσουν πολλές δεκαετίες και αμέτρητες μελέτες και σπουδές για να φτάσει στο σημείο να αναμετρηθεί με το πρωτότυπο. Το έπραξε προσφάτως και ήδη η προσπάθειά της έχει τύχει της προσοχή όλων των μεγάλων Μέσων της Ευρώπης και των ΗΠΑ.
Τα πρόσφατα δημοσιεύματα του Guardian και των New York Times δεν εμπίπτουν στην κατηγορία της έμμεσης διαφήμισης ή της εύπεπτης κριτικής, αλλά υποσημειώνουν δύο ζητήματα: το γεγονός ότι μια γυναίκα μπήκε στον κόσμο των ανδρών και τα κατάφερε και ότι τα Ομηρικά Έπη εξακολουθούν να συνεγείρουν και να είναι διαχρονικά. Άρα, σημερινά. Η Έμιλι Γουίλσον μίλησε στο LIFO.gr τόσο για τη μεταφραστική της Οδύσσεια, όσο και για τις καταγωγικές σχέσεις που έχουμε όλοι με τον Οδυσσέα.
— Είναι μια Οδύσσεια να μεταφράσει κανείς την Οδύσσεια;
Μου πήρε πέντε χρόνια σκληρής δουλειάς, μολονότι η ανταμοιβή ήταν πολύ μεγάλη.
— Σαν να βρήκατε κι εσείς την Ιθάκη σας.
Στα αγγλικά, η «Οδύσσεια» σημαίνει ένα μακρύ, δύσκολο ταξίδι και στην περίπτωσή μου ήταν τέτοιο. Κατά μια έννοια αισθάνθηκα πως η διαδικασία επιστροφής στα πάτρια εδάφη απαιτούσε στρατηγική σκέψη, υπομονή και πονηριά. Και όλο αυτό δεν συνέβη άπαξ, αλλά μέσω μιας σειράς αναγνωρίσεων και συναντήσεων. Ακόμη μαθαίνω να συναντώ και να αναγνωρίζω το ποίημα του Ομήρου.
— Από τους 12.110 στίχους της Οδύσσειας υπάρχει κάποιος που σας έχει μείνει;
Δεν ξέρω πώς να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση. Φυσικά, υπάρχουν πάρα πολλοί στο μυαλό μου.
— Τι άτομο είναι κατά τη γνώμη σας ο Οδυσσέας; Είναι ένας πονηρός καταφερτζής; Ένας πλάνης; Ή κάτι άλλο;
Το βασικό του χαρακτηριστικό είναι ότι πρόκειται για πολύπλοκο άτομο. Τον λέμε «πολύτλα», «πολυμήχανο» και «πολύτροπο». Αυτό δείχνει πως δεν έχουμε να κάνουμε με ένα μόνο πρόσωπο. Είναι πάντα πολύπλευρος και σαν να μην περιορίζεται σε ένα «μυαλό». Στην πραγματικότητα, ο Οδυσσέας είναι ικανός να σκεφτεί και να υπάρχει σε διαφορετικές διαστάσεις. Περισσότερο από τον μέσο πολεμιστή της Αρχαίας Ελλάδας.
— Γιατί επιλέξατε να μεταφράσετε την Οδύσσεια και όχι την Ιλιάδα;
Μου ζητήθηκε να το κάνω από τον εκδοτικό μου οίκο (Norton). Αγαπάω και τα δύο ποιήματα και ελπίζω κάποια στιγμή να μεταφράσω και την Ιλιάδα. Ωστόσο, για κάποιους συγκεκριμένους λόγους αγαπάω περισσότερο την Οδύσσεια. Ας πούμε, έχει πολλούς γυναικείους χαρακτήρες. Λατρεύω το τεράστιο εύρος και την κλίμακά του. Όπως και το ενδιαφέρον που υπάρχει στο ποίημα για διαφορετικούς πολιτισμούς, τρόπους ζωής και κοινωνικές ομάδες. Τέλος, λατρεύω την τεράστια γκάμα στους τονισμούς, το χιούμορ, την έξυπνη γοητεία του και τον ευφάνταστο πλούτο του.
— Από τον 16ο αιώνα έως σήμερα, η Οδύσσεια έχει μεταφραστεί 60 φορές στα αγγλικά. Ποια είναι τα καινούργια στοιχεία που φέρνει η δική σας;
Αυτό που προσπάθησα να κάνω ήταν το εξής: το μεταφρασμένο κείμενο να έχει τον ίδιο αριθμό στίχων με το πρωτότυπο. Κάτι το οποίο δημιουργεί ένα γρήγορο ρυθμό. Επίσης, είναι σε ιαμβικό πεντάμετρο (τη στιγμή που οι περισσότερες σύγχρονες μεταφράσεις δεν έχουν ακολουθήσει αυτό το μέτρο). Προσπάθησα να μεταφέρω το ποίημα σε αγγλικά που μπορεί κανείς να διαβάσει και να μιλήσει. Σκοπός μου ήταν το τελικό αποτέλεσμα να ακούγεται σαν ποίημα με στίχους, αλλά και ως αγγλικά που μπορεί ο καθένας να τα μιλήσει. Στο ερμηνευτικό επίπεδο, πιστεύω ότι έδωσα περισσότερη προσοχή, σε σχέση με προηγούμενους μεταφραστές, στο πόσο πολυφωνικό είναι το έργο και πόσες διαφορετικές είναι οι οπτικές γωνίες του. Προσπάθησα να μπω στο κεφάλι του καθενός από τους χαρακτήρες για να καταλάβω πώς σκέφτονται.
— Άρα δεν ασχοληθήκατε μόνο με τον Οδυσσέα.
Οχι, ασχολήθηκα τόσο πολύ με τον Οδυσσέα, όσο και με τα μέλη της οικογένειάς του, τους δούλους, τα θύματα και τους επισκέπτες στο παλάτι.
— Γιατί πιστεύετε πως εξακολουθούμε να ασχολούμαστε με τα Ομηρικά έπη;
Εξαρτάται από το ποιος «ασχολείται». Νομίζω η απάντηση είναι η διαφορετική για κάθε έργο. Θα έλεγα πως στους ανθρώπους, γενικά, αρέσουν οι καταγωγικές ιστορίες. Αυτά τα δύο επικά ποιήματα είναι πιο παλιά του δυτικού κανόνα. Πρόκειται για έργα που είχαν άμεση επιρροή στους Ελληνορωμαϊκούς χρόνους και μέσω πολλών διαφοροποιήσεων και μετατροπών -ανά τους αιώνες- στη μοντέρνα λογοτεχνία και κουλτούρα.
— Λέτε πως η απάντηση θα είναι διαφορετική για τα δύο έργα; Επί του προκειμένου: για την Οδύσσεια ποια θα ήταν η απάντηση;
Θα έλεγα πως η ειδικά η Οδύσσεια θέτει ερωτήσεις σχετικά με την ιεράρχηση των φύλων (και τι είναι λάθος σε αυτήν), ερωτήσεις για το τι είναι μια οικογένεια (και ποιες εναλλακτικές υπάρχουν στην ετερονομική δομή του τρίτου μέλους σε ένα ζευγάρι, κάτι που βλέπουμε στην καρδιά του ποιήματος). Ερωτήσεις σχετικά με τη ρευστότητα των φύλων (λατρεύω τον τρόπο με τον οποίο αλλάζει η Αθηνά). Ερωτήσεις σχετικά με τους μετανάστες, τους πρόσφυγες και τη μετανάστευση (πολύ σημαντικά στις μέρες και κεντρικά σημεία στο ποίημα), αλλά και το πώς αντιμετωπίζουμε τους άλλους ανθρώπους και τι σημαίνει να ανήκεις κάπου.
— Για εμάς τους Έλληνες, υπάρχει μια φανερή συνάφεια με τον Οδυσσέα. Φέρει κάτι από εμάς, φέρουμε κάτι από αυτόν. Διερωτώμαι πως τον βλέπουν οι άνθρωποι που προέρχονται από άλλη φυλή.
Το πώς αντιμετωπίζει κανείς το ποίημα και ποιες συνάφειες βρίσκει σε αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τον βασικό πρωταγωνιστή του. Προσωπικά βρίσκω πολλές, αν και έχω μια πολύ περίεργη σχέση με τον κεντρικό χαρακτήρα. Ως μεταφράστρια έρχομαι σε επαφή όχι μόνο με τον Οδυσσέα – ο οποίος, όπως κάθε καλός μεταφραστής, ξέρει να κρύβει τον εαυτό του, να αλλάζει και να λέει ιστορίες-, αλλά και με την Αθηνά και με την Ελένη που μπορεί να ελέγχει τις αναμνήσεις και τα ψέματα. Προσωπικά, σε σχέση με τη γεωγραφική μου ταυτότητα, αντιλαμβάνομαι πολύ καλά τη θέση του Οδυσσέα και της Ελένης. Και οι δύο έζησαν πολλά χρόνια σε ξένες χώρες και προσπάθησαν να τοποθετήσουν τους εαυτούς τους στη θέση του ταξιδευτή, αλλά και του μετανάστη.
— Αντιλαμβάνομαι τι λέτε. Προφανώς ο καθένας μπορεί να βρει μέσα στην Οδύσσεια κάτι που να του θυμίζει ποιος είναι.
Από την άποψη της πολιτιστικής ταυτότητας, το θέμα της «ξενότητας» είναι πολύ έντονο στο Ηνωμένο Βασίλειο ειδικά μετά το Brexit. Πρόκειται για πράξη βαθιάς εχθρότητας να αποκοπείς από την Ευρώπη και διερωτώμαι πως μπορεί κανείς να το συγκρίνει με το γεγονός ότι ο Οδυσσέας είναι αρκετά αφιλόξενος προς τους μνηστήρες. Τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη βλέπω πολλά κοινά με τα πρόσφατα επεισόδια μαζικών δολοφονικών αμάχων.
— Σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα στον κόσμο μας.
Όλοι μας (ατομικά, αλλά και ως κουλτούρα) είμαστε σαν την Αρχαία Ελλάδα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια τεράστια τεχνολογική εξέλιξη. Εκείνοι έγραφαν, εμείς έχουμε το ίντερνετ. Η Οδύσσεια αναφέρεται σε έναν κόσμο που αλλάζει τρομακτικά γρήγορα με τους ανθρώπους να προσπαθούν να προσαρμοστούν στις νέες πραγματικότητες. Το μέγα θέμα του ποιήματος είναι η αλλαγή, ο χρόνος και η ταυτότητα. Μπορούμε, άραγε, να μείνουμε ίδιοι καθώς ο χρόνος και οι τόποι περνούν ή όταν ο κόσμος γύρω μας αλλάζει; Και αν εμμένουμε να παραμείνουμε οι ίδιοι, μήπως αυτό σημαίνει ότι καταστρέφουμε όλους τους άλλους;
— Πότε θυμάστε να σκεφτήκατε πρώτη φορά να μεταφράσετε την Οδύσσεια;
Από τότε που ήμουν 8 χρονών και ήρθα σε επαφή με την ιστορία. Έπαιζα την Αθηνά σε μια θεατρική μεταφορά που είχαμε κάνει στο σχολείο. Ωστόσο, μπήκα στη διαδικασία πριν από πέντε χρόνια – οπότε και μου ζητήθηκε να το κάνω.
— Υποθέτω πως δεν φτάνει η γνώση των ελληνικών για να μεταφράσει κανείς «ορθά» το έργο. Μάλλον θα πρέπει να το κατανοήσει στο βάθος του. Είναι έτσι;
Κατά την άποψή μου η μετάφραση είναι μια βαθιά ερμηνευτική πράξη. Φυσικά και χρειάζεται να ξέρεις πολύ καλά αγγλικά για να μεταφέρεις το ποίημα στα αγγλικά. Ωστόσο, πρέπει να σκέφτεσαι ουσιαστικά το ποίημα σαν δύο – το αυθεντικό και αυτό που πρέπει να μεταφέρεις σε άλλη γλώσσα. Και όταν λέω να τα σκέφτεσαι εννοώ σε πολλά επίπεδα: γλωσσικά, ποιητικά, μετρικά, αισθητικά, συναισθηματικά, στιλιστικά, ηχητικά, ψυχολογικά και κάμποσα άλλα.
— Υπήρχαν πρακτικά πράγματα που κάνατε κατά τη διάρκεια της μετάφρασης;
Έκανα αμέτρητα σχεδιάσματα στα τετράδιά μου, τα οποία συνέχεια αναθεωρούσα. Μου πήρε πολύ καιρό να σταματήσω να το κάνω. Θα μπορούσα να αναθεωρώ τις σημειώσεις μου απ’ άπειρον.
— Τελικά, είστε ικανοποιημένη από το αποτέλεσμα ή έχετε ακόμη αμφιβολίες;
Πάντα θα έχω δεύτερες σκέψεις. Αυτό είναι μέρος της διαδικασίας. Κάθε απόφαση που λαμβάνεις είναι αποτέλεσμα συμβιβασμού. Μια προσπάθεια να προσεγγίσεις κάτι που ποτέ δεν είναι ολότελα εφικτό.
— Υποθέτω πως ο σκοπός και αυτής της μετάφρασης δεν είναι να διαβαστεί μόνο από τους ακαδημαϊκούς, αλλά και από τους απλούς ανθρώπους. Έτσι δεν είναι;
Ναι, ο στόχος είναι να μπορεί να διαβαστεί από τους μαθητές, αλλά και από ανθρώπους που δεν ξέρουν ελληνικά, αλλά θέλουν να αισθανθούν τη χαρά της ανάγνωσης. Αυτός είναι ο λόγος που προσπάθησα να μεταφέρω το ποίημα όσο πιο «καθαρά» γινόταν. Ήθελα η ανάγνωση να προκαλεί χαρά. Επίσης, θέλω αυτή η χαρά να είναι δύσκολη, πλούσια και ενδιαφέρουσα. Θέλω οι άνθρωποι να κατανοήσουν πως ανεξάρτητα από την ηλικία τους, το ποίημα δεν είναι αυτό ακριβώς που πιστεύουν ότι είναι. Δεν είναι βαρετό ούτε προβλέψιμο. Έχει άμεση σχέση με πράγματα που μας αφορούν.
— Είστε η πρώτη γυναίκα που μεταφράζει την Οδύσσεια στα αγγλικά. Γιατί μέχρι τώρα δεν το είχε πράξει κάποια άλλη γυναίκα; Η λογοτεχνία, η ποίηση –ακόμη και η επική- ανήκει σε όλους.
Όντως, είμαι η πρώτη γυναίκα που μεταφράζει το έργο στα αγγλικά και όντως, τα ποιήματα ανήκουν σε όλους. Θα έλεγα επίσης πως όλες οι μεταφράσεις που έγιναν από άνδρες, και χρειάστηκε να μελετήσω, είναι μαρκαρισμένες από κάποιου είδους φυλετική τυφλότητα. Επειδή είμαι γυναίκα, είναι πολύ πιο δύσκολο για εμένα να κάνω αυτό που κάνατε εσείς πριν στη συνέντευξη. Το αναγνωρίσω τον εαυτό μου σε σχέση με τον πρωταγωνιστή. Έχω μεγαλύτερη απόσταση από αυτό και περισσότερες ερωτήσεις. Νομίζω πως αυτή η απόσταση μου επιτρέπει να διαβάζω και να μεταφράζω το έργο με περισσότερους και πιο εμπλουτισμένους τρόπους. Αυτή η απόσταση είναι αρκετά υποβοηθητική – ειδικά σε ό,τι έχει να κάνει με τον ανδρικό κώδικα της στρατιωτικής τιμής, η οποία έχει μερικώς αξιοποιηθεί στο ποίημα.
— Σκοπεύετε να έρθετε στην Ελλάδα να παρουσιάσετε το βιβλίο;
Αν με καλέστε, βεβαίως!
— Αλήθεια, τι πιστεύετε για τη σύγχρονη Ελλάδα; Εμείς πιστεύουμε πως έχουμε εγκλωβιστεί στο ότι είμαστε απόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων και όλοι μας χρωστούν.
Δεν είναι Ελληνίδα, επομένως μου είναι δύσκολο να απαντήσω. Στο γυμνάσιο είχα έναν φίλο που ήταν Έλληνας και έχω επισκεφθεί πολλές φορές τη χώρα σας, αλλά ποτέ δεν έχω μείνει πολύ καιρό. Γενικά πάντως πιστεύω πως αυτό που λέμε πρόγονοι (και σε αυτό βάλτε τα κείμενά και την ιστορία) είναι ένα ζήτημα που πρέπει συνέχεια να τελεί υπό το καθεστώς αναθεώρησης. Εγώ μετέφρασα την Οδύσσεια με ένα νέο τρόπο και νομίζω πως οι Έλληνες, γενικά, μπορούν να κρατήσουν ό,τι θέλουν από το παρελθόν τους.
Οσο και αν φαίνεται παράξενο, η Οδύσσεια μιλάει ακόμη και για τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα. Για τα διαφορετικά οικονομικά δεδομένα ανάμεσα σε λαούς, αλλά και ανάμεσα στα δύο φύλα. Για το πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε στους φτωχούς, τους επαίτες και σε εκείνους που δεν είναι προνομιούχοι. Επίσης, τι σχέσεις πρέπει να αναπτύσσουμε με τους ξένους, τους αλλότριους και τους μετανάστες. Η Οδύσσεια μας δείχνει πως ο Οδυσσέας δεν έφτασε αμέσως στο σπίτι. Γίνεται αντιληπτός από τους οικείους του με διαφορετικό τρόπο. Αλλιώς τον βλέπει ο σκύλος του, αλλιός ο δούλος του, η γυναίκα του και όλοι οι υπόλοιποι. Οι πρόγονοί μας είναι κάπως έτσι. Μπορείς να τους αναγνωρίσεις κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο. Μπορείς να διαβάσεις την Οδύσσεια με τη λογική ότι το κέντρο του κόσμου δεν είναι η Ελλάδα και η Ιθάκη, αλλά ότι υπάρχουν πολλά σπίτια, κέντρα και αλλαγές πορείας.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 8.11.2017
