ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: ΛΕΝΑ ΜΑΤΣΙΩΡΗ
Αν ξεκινήσουμε με την υπόθεση πως στη λογοτεχνία όλα έχουν ειπωθεί, τότε ο πιο διάσημος αυτή τη στιγμή Ισπανός συγγραφέας, ο Javier Marias, έχει σίγουρα έναν πρωτότυπο τρόπο να μας τα αφηγηθεί. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως το όνομά του ακούγεται κάθε χρόνο για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Συγγραφέας, μεταφραστής και αρθρογράφος έσπασε γρήγορα το φράγμα της εθνικής/ φολκλόρ λογοτεχνίας και έχει χιλιάδες αναγνώστες σε όλη την Ευρώπη. Αυτό όμως που κυρίως κατάφερε ο Χαβιέ Μαρίας, είναι να σπάσει το στερεότυπο του απομονωμένου συγγραφέα και του αυστηρού διανοούμενου που μετρά τις λέξεις του. Δείχνει να ξέρει καλά πως αν μετράς τις λέξεις, κάπως έτσι αρχίζει το κακό.
«Μια λέξη κι όλα χάνονται. Μια λέξη κι όλα σώζονται». / Αντρέ Μπρετόν
— Έχω την εντύπωση πως στα περισσότερα μυθιστορήματά σας υπάρχει διάχυτη η φιλοσοφική παραδοχή της αναπόδραστης δύναμης των λέξεων. Έχουν τόση δύναμη και επηρεάζουν τόσο βαθιά τη ζωή των ανθρώπων, ώστε εκείνοι είναι αδύνατον να τους ξεφύγουν. «Τα αυτιά δεν έχουν βλέφαρα που θα μπορούσαν να κλείσουν ενστικτωδώς μπροστά σ' αυτό που ειπώθηκε, δεν μπορούν να φυλαχτούν απ' αυτό που προαισθάνονται ότι θ' ακούσουν, πάντα είναι πολύ αργά». Πώς καταλήγει όλο αυτό; Με μια συνθήκη ειρήνης; Πώς καταλήγει για σας;
Η πρώτη φράση του μυθιστορήματός μου «Το πρόσωπό σου αύριο» αναφέρει: «Δεν θα έπρεπε κανείς να διηγείται σχεδόν τίποτα», το οποίο μοιάζει με ειρωνεία, καθώς εκφέρεται από τον ίδιο εκείνο αφηγητή που διηγείται επί μακρόν σε μια έκταση χιλίων πεντακοσίων σελίδων. Παρ' όλα αυτά, συχνά θα προσυπέγραφα εκείνη την πρώτη φράση. Διηγούμαστε και διηγούμαστε χωρίς σταματημό, το αληθινό και το ψευδές, το πραγματικό και το μυθοπλαστικό, χρησιμοποιούμε τη γλώσσα –το κοινό κτήμα όλων, χωρίς διάκριση- για το καλύτερο και το χειρότερο, για την κατανόηση και για το μίσος, για να ευλογήσουμε και να καταραστούμε, για να αγαπήσουμε και να βρίσουμε. Σχεδόν κανείς δεν σκέφτεται ότι οι λέξεις που έχουν ειπωθεί ή γραφτεί έχουν συνέπειες, συχνά απρόβλεπτες. Ο κόσμος μιλά και μιλά χωρίς σταματημό, και συχνά αναρωτιέμαι πώς αυτό το γεγονός δεν φέρνει κι άλλους κατακλυσμούς. Από τη στιγμή που έχουν αρθρωθεί, οι λέξεις μπορούν να επαναλαμβάνονται (ειδικά τώρα, στην εποχή των retweets του Twitter και των υπόλοιπων μέσων), μπορούν να εμποτίσουν τα πάντα. Και, επιπλέον, υπάρχουν πολλά πράγματα που θα προτιμούσε κανείς να μην γνωρίζει. Υπάρχουν μέρες που έχω την τάση να σιωπήσω τελείως και να μην φτάνει σε εμένα τίποτα. Αλλά, όπως αναφέρεται σ' εκείνο το απόσπασμα από το «Καρδιά τόσο άσπρη», τα αυτιά δεν έχουν βλέφαρα, και είμαστε ανυπεράσπιστοι απέναντι στη γενική οχλοβοή. Και όχι, δεν υπάρχει δυνατότητα συμφώνων ειρήνης σε έναν κόσμο όλο και πιο γεμάτο από φλυαρία.
— Στα περισσότερα βιβλία σας είναι χαρακτηριστική η παρουσία του αφηγητή. Εσείς τον αποκαλείτε «φάντασμα». Ποιος είναι ακριβώς ο ρόλος του; Λειτουργεί ως καθρέφτης ή ως αντανάκλαση στην ιστορία;
Έχω πει ότι η οπτική γωνία ενός φαντάσματος -εννοώντας το λογοτεχνικό φάντασμα- είναι εξαιρετική για να διηγηθεί κανείς μια ιστορία. Είναι κάποιος που δεν είναι πια εδώ, αλλά που δεν του είναι αδιάφορο αυτό που άφησε πίσω. Είναι κάποιος, στον οποίο έχει συμβεί ό,τι θα μπορούσε να του συμβεί, αλλά αντιστέκεται στο να εγκαταλείψει τελείως την σκηνή. Είναι κάποιος που έχει ηρεμήσει, γιατί είναι πια νεκρός, αλλά και κάποιος γεμάτος πάθος, γιατί προσπαθεί ακόμα να επηρεάσει, να βλάψει αυτούς που του έκαναν κακό ή να προστατέψει τα αγαπημένα του πρόσωπα. Είναι κάποιος που ανήκει στο παρελθόν, αλλά εισβάλλει στο παρόν. Διηγείται παίρνοντας μέρος στην πλοκή της ιστορίας, μα και γνωρίζοντας το τέλος της. Είναι κάποιος που, ταυτόχρονα, διαθέτει και δεν διαθέτει φωνή.
Ο κόσμος δεν θα ήταν ο ίδιος αν δεν είχε υπάρξει κανένας από τους μεγάλους συγγραφείς. Αλλά αν έλειπε έστω ένας, πιστεύω ότι ο κόσμος δεν θα ήταν πολύ διαφορετικός από ότι είναι σήμερα. Ο Όμηρος είναι ο πρόδρομος, η απαρχή. Αλλά χωρίς τα κείμενά του όλα θα ήταν αρκετά παρόμοια, επίσης.
— Μπορούμε να πούμε- και διορθώστε με αν κάνω λάθος- ότι κανένα από τα μυθιστορήματά σας δεν είναι πολιτικό (ωστόσο η Ιστορία είναι παρούσα ίσως με έναν πολιτικό ρεαλισμό). Θα λέγατε, λοιπόν, πως αντανακλάτε το ιστορικό και προσωπικό σας παρελθόν μέσα από τα βιβλία σας;
Ίσως ναι. Κάτι. Αλλά όχι μόνο αυτό. Μέσα από τα μυθιστορήματά μου στοχάζομαι για τα πράγματα που θεωρώ σημαντικά στη δική μου ζωή. Πιστεύω ότι γράφω, γιατί έτσι σκέφτομαι καλύτερα ή αυτό θέλω να πιστεύω. Η Ιστορία και η πολιτική αποτελούν μέρος της ζωής μας και είναι παρούσες στα βιβλία μου, αλλά μόνο ως φόντο. Πράγματι, τα μυθιστορήματά μου δεν είναι πολιτικά, αναφέρονται σε προσωπικές ιστορίες ανθρώπων και σε πράγματα που με ενδιαφέρουν και με απασχολούν: ο χρόνος, το μυστικό, η μη δυνατότητα να γνωρίζουμε κάτι με απόλυτη βεβαιότητα, η εμπιστοσύνη και η προδοσία, οι νεκροί και η σχέση μας με αυτούς, το γεγονός ότι συνηθίζουμε να φτάνουμε αργά σε όλα (συμπεριλαμβανομένης και της δικής μας ζωής, που έχει ήδη αρχίσει όταν αρχίζουμε να αποθηκεύουμε αναμνήσεις). Η πειθώ, η υποψία, η αμφισημία της ηθικής, η μη δυνατότητα να ξεφύγουμε από τον κόσμο και τις εκφάνσεις του από τη στιγμή που εμφανιζόμαστε σ' αυτόν...
«Ένα κλουβί βγήκε να βρει ένα πουλί». / Φραντς Κάφκα
— Υπάρχουν συγγραφείς που αποφεύγετε, αλλά άθελα σας με κάποιο τρόπο σας ακολουθούν;
Όχι, δεν πιστεύω ότι αυτό μου συμβαίνει. Αποφεύγω μόνο αυτούς που μου αρέσουν λίγο ή καθόλου, όπως ο Ντοστογιέφσκι, ο οποίος μου φαίνεται υπερβολικά υστερικός. Αλλά ο Ντοστογιέφσκι δεν με ακολουθεί, ή εν πάση περιπτώσει δεν με φτάνει. Καμιά φορά αποφεύγεις τους πολύ μεγάλους, γιατί σε αποθαρρύνουν από το να γράψεις. «Εφόσον υπάρχει αυτό», αναρωτιέται κανείς, «γιατί να προσθέσω εγώ μια γραμμή παραπάνω;». Παρ' όλα αυτά, δεν αποφεύγω τον πιο μεγάλο, τον Σαίξπηρ, που αντιθέτως αποδεικνύεται για μένα πολύ γόνιμος και με ωθεί να γράψω λίγο παραπάνω. Μερικές φορές είναι τόσο μυστηριώδης· έφερε στην επιφάνεια τόσες ιδέες που κατόπιν δεν εξερεύνησε, παρακινώντας έτσι άλλους να εμβαθύνουν σ' αυτές. Αντί να κλείνεται στον εαυτό της, η λογοτεχνία του ανοίγει πόρτες και παράθυρα.
— Σε μια συνέντευξή σας δηλώσατε πως ο κόσμος θα ήταν ο ίδιος χωρίς τους μεγάλους συγγραφείς, ακόμα και χωρίς τον Σαίξπηρ. Ισχύει το ίδιο και για τον Όμηρο;
Πιθανόν να ίσχυε το ίδιο. Είπα ότι ο κόσμος δεν θα ήταν ο ίδιος, αν δεν είχε υπάρξει κανένας από τους μεγάλους συγγραφείς. Αλλά αν έλειπε έστω ένας, πιστεύω ότι ο κόσμος δεν θα ήταν πολύ διαφορετικός από ό,τι είναι σήμερα. Ο Όμηρος είναι ο πρόδρομος, η απαρχή. Αλλά χωρίς τα κείμενά του όλα θα ήταν αρκετά παρόμοια, επίσης. Κατά μία έννοια, οι μεταγενέστεροι συγγραφείς αντικαθιστούν και συμπληρώνουν τους προηγούμενους, ακόμα και αν οι νέοι δεν γνωρίζουν τους παλιούς. Για να δώσω ένα παράδειγμα, υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι που δεν έχουν διαβάσει Τζόις, Φόκνερ, ή Προυστ. Αλλά ο τρόπος που βλέπουν τον κόσμο και οι αφηγηματικές τεχνικές τους είναι ήδη ενσωματωμένες σε εκείνους τους ανθρώπους που δεν τους έχουν διαβάσει ποτέ. Δεν χρειάζεται να έχεις διαβάσει ένα κείμενο για να «επωφεληθείς» από τα ευρήματα του, γιατί αυτά ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο, ανεξάρτητα από τις σελίδες που αρχικά τα περιλαμβάνουν. Υπάρχει κάποιος που χρησιμοποιεί τον εσωτερικό μονόλογο χωρίς να γνωρίζει από πού προέρχεται. Το εύρημα βρίσκεται απλά στη διάθεσή του. Οι μεγάλοι συγγραφείς ζουν έξω από τα κείμενά τους.
— «Το πρόβλημα με τις λέξεις είναι πως είναι αδύνατον να μην έχουν νόημα, γι' αυτό η μουσική είναι ευλογημένη». Αυτή είναι μια δική σας δήλωση. Πιστεύετε πως ο φετινός νικητής του Νόμπελ Λογοτεχνίας, ο Μπομπ Ντίλαν, κατάφερε με τους στίχους του να φέρει αυτούς τους δύο κόσμους πιο κοντά;
Τα τραγούδια έχουν στίχους, συνεπώς έχουν λέξεις, συνεπώς έχουν σημασία. Όσον αφορά την απονομή του Νόμπελ στον Μπομπ Ντίλαν, πιστεύω πως ο Ντίλαν είναι μια ιδιοφυΐα και τον θαυμάζω πάρα πολύ. Αλλά δεν πιστεύω ότι είναι μια λογοτεχνική ιδιοφυΐα. Από την άλλη πλευρά, εάν όλη η λογοτεχνία συνοδευόταν από μουσική, θα ήταν πολύ πιο εύκολο να συγκινήσει. Η λογοτεχνία αποδέχεται έτσι μία πρόκληση· αυτή της επίτευξης της συγκίνησης μόνο με λέξεις, με τον ρυθμό του ποιήματος ή του πεζού, χωρίς την εύκολη βοήθεια της μελωδίας. Η μουσική είναι η τέχνη που αγγίζει και συγκινεί πιο άμεσα, πιο εύκολα. Θα μου άρεσε να μπορούσα να βάλω μουσική σε κάποιες στιγμές των μυθιστορημάτων μου. Παραείναι εύκολο. Η ποίηση του Ντίλαν, χωρίς τη θαυμάσια μουσική που τη συνοδεύει, χάνει πολύ. Δεν μου φαίνεται συγκρίσιμη με την ποίηση του Έλιοτ, του Ρίλκε ή του Καβάφη. Λυπάμαι, αλλά όχι. Λεχθέντος αυτού, έχουν αναμφίβολα δοθεί βραβεία Νόμπελ περισσότερο ανάξια από λογοτεχνικής πλευράς. Ο Ντίλαν είναι, βέβαια, ένας καλός ποιητής, αλλά όχι ένας μεγάλος ποιητής. Είναι, ναι, μια μουσική ιδιοφυΐα.
«Δεν είναι η φωνή που επιτάσσει την ιστορία: είναι το αυτί». / Ίταλο Καλβίνο
— Μεταξύ των πολλών ιδιοτήτων σας είναι και η αρθρογραφία σε μεγάλη εφημερίδα της Ισπανίας. Πόσο δύσκολο είναι να εκφράσετε τη δική σας γνώμη σε μια εποχή που οι περισσότεροι αναγνώστες συγκρατούν μόνο αυτό που προσδοκούν;
Πράγματι, γίνεται κάθε φορά και πιο δύσκολο. Υπάρχει μια αυξανόμενη αδιαλλαξία εκ μέρους πολλών αναγνωστών ως προς οτιδήποτε δεν είναι επιβεβαίωση των αντιλήψεων και των απόψεων τους. Υπάρχει μια τάση λογοκρισίας. Πρέπει να παλεύουμε ενάντια σε αυτή την κατάσταση, ακόμα κι αν μερικές φορές αυτό οδηγεί στην απώλεια «δημοτικότητας». Εγώ γράφω στον Τύπο ως πολίτης, όχι ως μυθιστοριογράφος. Και δεν βρίσκω κανένα νόημα να γράφει κάποιος στον Τύπο εάν δεν λέει αυτό που σκέφτεται πραγματικά, εάν τον απασχολεί μόνο να ευχαριστήσει. Στην Ισπανία επικρατούσε λογοκρισία κατά τη διάρκεια των 40 χρόνων της δικτατορίας του Φράνκο, και εγώ δεν είμαι διατεθειμένος να υποστώ καμιά νέα μορφή της. Εάν αυτό που υποστηρίζω ταιριάζει σε κάποιον, έχει καλώς. Εάν όχι, τι να κάνουμε. Εγώ προσπαθώ πάντα να επιχειρηματολογώ ως προς τους λόγους για τους οποίους θεωρώ κάτι ανόητο, ή λανθασμένο, ή άδικο, ή επικίνδυνο, ακόμα και για πράγματα που θεωρούνται κοινώς αποδεκτά από την πλειοψηφία. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι πολλοί αναγνώστες, αντί να διαβάζουν αυτό που κάποιος έχει γράψει, το συνοψίζουν σε ένα σλόγκαν στο «κάποιος είπε». Μοιάζει σαν η ολοκληρωμένη παρακολούθηση μιας επιχειρηματολογίας να γίνεται, για πολύ κόσμο, όλο και πιο δύσκολη. Είναι μια μεγάλη οπισθοδρόμηση και μια δυστυχία.
«Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα»./ Γκόγια
— Μετά τη νίκη και εκλογή του Τραμπ, βασισμένη σε μια ρητορική μίσους και ένα πρόγραμμα πολιτικού απομονωτισμού των Ηνωμένων Πολιτειών , σε συνδυασμό με την πολύ ισχυρή παρουσία της ακροδεξιάς σε όλη την Ευρώπη, θεωρείτε πως ο φόβος έχει επικρατήσει τελικά; Υπάρχει ένα αμυδρό φως αισιοδοξίας πως θα μπορούσαν να ενεργοποιηθούν οι ανθρωπιστικές αξίες του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού;
Ναι, ενάντια σε αυτό που φαίνεται, πρέπει να εξακολουθούμε να εξηγούμε, να καταγγέλλουμε, να επιχειρηματολογούμε. Πρέπει να προσπαθούμε να πείσουμε με τη λογική, είτε είναι αυτή του Διαφωτισμού είτε άλλες. Βρισκόμαστε σε μια επικίνδυνη στιγμή, δεν υπάρχει αμφιβολία: υπερβολικά πολύς κόσμος είναι ανίκανος να κάνει την πρόσθεση 2 και 2, κάτι που είναι αρκετά καινούργιο, παράξενο. Δεν είναι ικανός να προβλέψει τις άμεσες συνέπειες της ψήφου του, ή των επιδιώξεών του. Είναι περίεργο. Είναι σαν να βρίσκεται πολύς κόσμος στην όχθη της θάλασσας και να είναι ανίκανος να προβλέψει ότι αν κάνει κάποια βήματα προς το νερό, τα πόδια του θα βραχούν. Και αν κάνει κάποια βήματα ακόμη, είναι πιθανόν να πνιγεί. Αν και πρόκειται να ξαναρχίσεις από την αλφαβήτα, ας πούμε, πρέπει να εξακολουθείς να προσπαθείς. Και πιστεύω πως υπάρχουν ακόμη πολλοί άνθρωποι, τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες, διατεθειμένοι να το κάνουν. Στο κάτω - κάτω, ο Τραμπ δεν κέρδισε από λαϊκές ψήφους. Υπήρξαν περισσότερα άτομα στο σύνολο της χώρας που δεν τον ψήφισαν. Η μάχη δεν έχει καθόλου χαθεί.
— Το καινούριο σας βιβλίο θα εκδοθεί στην Ελλάδα μέχρι τον Μάιο, μπορείτε να μας πείτε δυο λόγια γι' αυτό; Και ίσως κάποιο χαρακτηριστικό απόσπασμα ή απόφθεγμα;
Είναι δύσκολο. Πρόκειται για ιδιωτικές ιστορίες όπως είπα προηγουμένως, αλλά υπάρχει ένας παραλληλισμός με τη συλλογική κατάσταση της Ισπανίας το 1980 (σε εκείνη τη χρονιά διαδραματίζεται η υπόθεση), πέντε μόνο χρόνια μετά τον θάνατο του Φράνκο. Τι να κάνεις με το παρελθόν; Πρέπει να το θυμάσαι συνέχεια ή να το αφήσεις να φύγει; Πρέπει να τιμωρείς όλα τα εγκλήματα ή είναι, καμιά φορά, καλύτερα να τα αγνοήσεις, ώστε να μπορέσεις να συνεχίσεις. και να αποφύγεις καινούργιες αιματοχυσίες ή καινούργιες δυστυχίες; Είναι κάτι που και εγώ ο ίδιος δεν το έχω πολύ καθαρό, και παρ' όλα αυτά είναι θέματα που τίθενται τόσο στα πρόσωπα του μυθιστορήματος όσο και στη χώρα που ζούσαν.
Ο τίτλος, και ολόκληρο το απόσπασμα του Σαίξπηρ από το οποίο προέρχεται, μπορούν να είναι ένα καλό παράδειγμα γι' αυτό: "Έτσι αρχίζει το κακό και το χειρότερο μένει πίσω" (οι χαρακτήρες μου καταλαβαίνουν αυτά τα λόγια ως "and worse is left behind", όχι ως "and worse awaits behind", όπως το καταλαβαίνουν κάποιοι σχολιαστές του Σαίξπηρ). Ίσως πρέπει να δεχόμαστε το κακό ώστε το χειρότερο να μην μας σκοτώσει.
*Το νέο μυθιστόρημα του Χαβιέ Μαρίας θα κυκλοφορήσει την Άνοιξη από τις εκδόσεις Πατάκη με τίτλο, «Έτσι αρχίζει το κακό»
