Δέκα χρόνια μετά την κορύφωση της ελληνικής κρίσης χρέους και την έξοδο της χώρας από τα προγράμματα διάσωσης, οι Financial Times αφιερώνουν εκτενές ρεπορτάζ στα όσα συνέβησαν τότε, αλλά και στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα η Ελλάδα.
Το άρθρο καταγράφει μαρτυρίες πολιτών και επαγγελματιών που επλήγησαν βαθιά από τη δεκαετή ύφεση και φωτίζει τις διαρθρωτικές αδυναμίες που παραμένουν στην ελληνική οικονομία, όπως η υψηλή ανεργία των νέων, το brain drain και το βαρύ φορολογικό σύστημα. Επισημαίνει τις ριζικές αλλαγές που έγιναν στο ασφαλιστικό και τα δημόσια οικονομικά, αλλά και τον ρόλο που διαδραμάτισαν η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το ΔΝΤ στην ελληνική κρίση.
Το αφιέρωμα μιλά και για τις πολιτικές συνέπειες της κρίσης -από την άνοδο και την πτώση του ΣΥΡΙΖΑ μέχρι τη σημερινή κυριαρχία της Νέας Δημοκρατίας-, αλλά και τις μόνιμες μεταβολές που προκάλεσε στη στάση των Ελλήνων απέναντι στην Ευρώπη, το κράτος και την οικονομία.
«Ήμουν έτοιμη να πηδήξω», θυμάται η Δήμητρα Πιάγκου περιγράφοντας με ακρίβεια την ημέρα του 2011 που «έσπασε». Σκαρφάλωσε στον τελευταίο όροφο του κτιρίου της, έβαλε το πόδι της πάνω στο στηθαίο, όταν η επιχείρησή της, ένα πλυντήριο στην Αθήνα, είχε χρεοκοπήσει και χρωστούσε εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ. Εκείνη την ημέρα, η τράπεζα έβγαζε το σπίτι της σε πλειστηριασμό.
Η Ελλάδα είχε βυθιστεί στην πιο σοβαρή ύφεση που γνώρισε ποτέ ανεπτυγμένη οικονομία σε καιρό ειρήνης. Η Πιάγκου απέμενε μόνο με τα σκυλιά της. Καθώς ετοιμαζόταν να πηδήξει, ο αγαπημένος της γερμανικός ποιμενικός την τράβηξε πίσω και την έσωσε από θανατηφόρο βήμα. Πέρασε τους επόμενους μήνες ζώντας σε ένα πάρκο, σε ένα παγκάκι. Τώρα, 74 ετών, δεν λαμβάνει σύνταξη λόγω των φορολογικών χρεών της και βγάζει τα προς το ζην πωλώντας εφημερίδα δρόμου.
«Μαθαίνεις να επιβιώνεις χωρίς τίποτα», λέει.
Η ιστορία της Πιάγκου είναι μόνο ένα από τα πολλά κρούσματα προσωπικής τραγωδίας που εκτυλίχθηκαν κατά τη διάρκεια των χρόνων της κρίσης δημόσιου χρέους στην Ελλάδα.
Αυτή η δεκαετία σηματοδοτεί τον χρόνο από το σημείο καμπής μιας έντονης οικονομικής και κοινωνικής αναταραχής, που απείλησε να διαλύσει την οικονομική και νομισματική ένωση της ΕΕ.
«Αν η Ελλάδα είχε βγει από το ευρώ, αυτό θα ήταν το τέλος του ευρώ», λέει ο Πιερ Μοσκοβισί, πρώην Ευρωπαίος Επίτροπος Οικονομικής Πολιτικής (2014–2019). «Επειδή αυτό θα έδειχνε ότι το ενιαίο νόμισμα δεν είναι μόνιμο, αλλά απλώς “ζώνη σταθερού επιτοκίου”».
Τον Ιούλιο του 2015, οι Έλληνες ψήφισαν στο δημοψήφισμα υπέρ της απόρριψης του διεθνούς πακέτου διάσωσης, μετά από προτροπή της αριστερής, λαϊκιστικής κυβέρνησης Τσίπρα - Βαρουφάκη. Ο Τσίπρας ανέβηκε στην εξουσία τον Ιανουάριο του 2015, εκμεταλλευόμενος την λαϊκή αποστροφή προς τα παραδοσιακά κόμματα, και μαζί με τον διχαστικό υπουργό Οικονομικών, Γιάνη Βαρουφάκη, ζητούσαν καλύτερους όρους από την ΕΕ και το ΔΝΤ.
Η ακραία στάση τους έφερε τη χώρα στα όρια εξόδου από το ευρώ, κοινωνικής κατάρρευσης και οικονομικής καταστροφής. Μέσα σε λίγες ημέρες όμως, ο Τσίπρας έκανε πίσω και ο Βαρουφάκης παραιτήθηκε.
«Η λεγόμενη "kolotumba" του Τσίπρα ήταν μια δαπανηρή κίνηση που αντί να φέρει ανάπτυξη, υπονόμευσε την αξιοπιστία της κυβέρνησης. Εντούτοις, αποτέλεσε το ξεκίνημα της συμμόρφωσης της Ελλάδας με τους όρους διάσωσης, εδραιώνοντας παράλληλα τα θεμέλια για την ανάκαμψή της», γράφουν οι Financial Times.
Τη δεκαετία που ακολούθησε, η Ελλάδα ολοκλήρωσε το πρόγραμμα διάσωσης, τήρησε τη δημοσιονομική πειθαρχία και άρχισε να ξεπερνά οικονομίες πολύ πλουσιότερες.
«Ουσιαστικά χάσαμε το 25% του ΑΕΠ μας και φτάσαμε πολύ κοντά στο να διαχειριστούμε μια πλήρη κοινωνική κατάρρευση, αν είχαμε αναγκαστεί να εγκαταλείψουμε την Ευρωζώνη», λέει ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, ο οποίος ανέλαβε μετά τη νίκη της Νέας Δημοκρατίας στις εκλογές του 2019. «Αλλά αυτό αποδεικνύει και την ανθεκτικότητα της ελληνικής κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος που καταφέραμε να ανακάμψουμε».
Οι επίπονες μεταρρυθμίσεις που υιοθετήθηκαν μετά την κρίση άλλαξαν ριζικά την ελληνική πορεία. Επιπλέον, αναμόρφωσαν θεμελιωδώς την Ευρωζώνη, ενισχύοντας την αλληλεγγύη και την ανθεκτικότητα του κοινού νομίσματος με νέα εργαλεία και θεσμικά όργανα.
Όμως η δουλειά δεν έχει τελειώσει. Δέκα χρόνια μετά, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας παραμένει μόνο το 70% του μέσου όρου της ΕΕ και τα προβλήματα παραγωγικότητας συνεχίζουν να προκαλούν ανησυχία.
Ταυτόχρονα, η ίδια η ΕΕ δεν έχει ακόμη ολοκληρώσει την τραπεζική ένωση και δεν διαθέτει επαρκή κοινοτικό προϋπολογισμό για την αντιμετώπιση κρίσεων. Ο πρώην πρόεδρος της ΕΚΤ, Μάριο Ντράγκι, προειδοποίησε ότι η ΕΕ κινδυνεύει από «βράδυνση» και «αγωνία», εκτός αν είναι σε θέση να συγκεντρώσει έως 800 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως σε επιπλέον επενδύσεις στην καινοτομία και τις υποδομές.
«Η Ελλάδα έχει μεταρρυθμιστεί, αλλά δεν έχει μεταμορφωθεί. Το ίδιο ισχύει και για την ευρωζώνη. Μπορούμε πλέον να αντιμετωπίσουμε τα “γνωστά άγνωστα”, αλλά εξακολουθούμε να είμαστε πολύ κολλημένοι στα μικρά εθνικά μας κουτιά», σχολιάζει ο Thomas Wieser, πρώην υψηλόβαθμος ευρωπαίος αξιωματούχος.
Αποκομμένη από τις αγορές από το 2010 και μετά την παγκόσμια κρίση, η Ελλάδα θεωρήθηκε πολύ γρήγορα «ο πιο αδύναμος κρίκος» της Ευρωζώνης.
Η χώρα είχε συσσωρευμένες διαρθρωτικές αδυναμίες και υποεκτιμήθηκε δραματικά το δημόσιο έλλειμμα - που το 2009 ξεπερνούσε πενταπλάσια το όριο του 3% που θέτει η ΕΕ.
«Η πραγματική προέλευση της κρίσης το 2009 και το 2010 ήταν η απάτη στους αριθμούς», δηλώνει ο Marco Buti, πρώην κορυφαίος αξιωματούχος στην Οικονομική Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. «Και αυτό ενίσχυσε το φαινόμενο του “ηθικού κινδύνου” που στιγματίζει ολόκληρη την κρίση».
Αυτό οδήγησε μερικά εθνικά κοινοβούλια να απαιτήσουν «να εξαχθεί "μια λίβρα σάρκας" από την Ελλάδα», όπως λέει.
Η Ελλάδα δεν μπορούσε να ισοσκελίσει τα οικονομικά της χωρίς τη βοήθεια από το εξωτερικό. Χρειάστηκε τρία προγράμματα διάσωσης μέσα σε οκτώ χρόνια, εφαρμόζοντας σκληρή λιτότητα, αντιμετωπίζοντας πολιτική αστάθεια και κοινωνική αναταραχή.
Η αρχή της ανάκαμψης σηματοδοτήθηκε από σημαντικά λάθη: το πρώτο πρόγραμμα του 2010, σχεδιασμένο βεβιασμένα, βασιζόταν σε πρότυπα του ΔΝΤ σε περιοχές όπως η Λατινική Αμερική και η Αφρική, χωρίς να λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν μέλος νομισματικής ένωσης χωρίς κυρίαρχη νομισματική πολιτική.
Αυτό αναγνωρίζεται πλέον ευρέως από Έλληνες, Ευρωπαίους και το ΔΝΤ ως σοβαρό λάθος και προβληματική εκτέλεση. Όπως λέει ο Γιώργος Χουλιαράκης, πρώην υφυπουργός Οικονομικών και επικεφαλής διαπραγματευτής της κυβέρνησης Τσίπρα, το πρώτο πρόγραμμα «επέβαλε πολύ σκληρή εξυγίανση, με μη ρεαλιστικούς δημοσιονομικούς στόχους και πέταξε όλο το βάρος στην Ελλάδα».
Αποτέλεσμα ήταν η οικονομία να συρρικνωθεί κατά 26% μεταξύ 2008 και 2013, ενώ η ανεργία εκτινάχτηκε στο 28%.
«Όταν μας χτύπησε, ήταν τόσο βάναυσο», αναφέρει ο Κώστας Καλαϊτζάκης, συνεργάτης σε εταιρεία αρχιτεκτονικής και ακινήτων στην Αθήνα. «Δεν είχαμε καθόλου δουλειά. Ερχόμασταν στο γραφείο και δεν είχαμε τίποτα να κάνουμε. Ήταν τραγικό. Η γη απλώς σταμάτησε να γυρίζει».
Ο διευθύνων σύμβουλος της ISV, Μπάμπης Ιωάννου, αναγκάστηκε να απολύσει 30 από τους 80 εργαζομένους και να χρησιμοποιήσει δικά του χρήματα για να διατηρήσει την εταιρεία σε λειτουργία. «Δεν ξέραμε πώς θα εξελισσόταν η κατάσταση. Δεν μπορούσα να κοιμηθώ το βράδυ. Ήταν μια σκοτεινή περίοδος», λέει.
Η ανάκαμψη άρχισε με την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ το 2015, υπό την ηγεσία του Τσίπρα, ο οποίος υποσχόταν να σπάσει τη συμφωνία με τους πιστωτές. Η στράτευση έβρισκε απήχηση σε κουρασμένους πολίτες, που είχαν δει τα εισοδήματά τους να μειώνονται. Η αντιπαράθεση με τους πιστωτές κράτησε επτά μήνες, με φόντο τη λήξη του δεύτερου πακέτου διάσωσης.
Ο Βαρουφάκης και άλλο άτομα της ηγεσίας του ΣΥΡΙΖΑ θεωρούσαν ότι η απειλή εξόδου θα τους έδινε διαπραγματευτικό πλεονέκτημα. Όμως σύντομα έχασαν την στήριξη των εταίρων της Ευρωζώνης.
«Δεν ήταν διαπραγματευτική παρέμβαση, ούτε συμβιβαστική… Πάντα υποστήριζε έναν ναρκισσιστικό τόνο. Ήταν ένας καταστροφικός υπουργός Οικονομικών», σημειώνει ο Μοσκοβισί.
Ο Τσίπρας και ο Βαρουφάκης αρνήθηκαν να συμμετέχουν στο αφιέρωμα των Financial Times.
Τον Ιούνιο του 2015, ο Τσίπρας προκήρυξε δημοψήφισμα για το πακέτο διάσωσης. Ήθελε λαϊκή νομιμοποίηση για πιθανή συμφωνία που θα απέκλινε από τις αρχικές υποσχέσεις του. Όπως εξηγεί ο Ευκλείδης Τσακαλώτος, που διαδέχθηκε τον Βαρουφάκη στο υπουργείο Οικονομικών: «Θα ήταν πολύ δύσκολο να επιτευχθεί συμβιβασμός με λιτότητα χωρίς δημοψήφισμα». Η τελική συμφωνία -το τρίτο πακέτο διάσωσης- ήταν, σύμφωνα με τον ίδιο, «αναμφίβολα καλύτερη» λόγω λιγότερων σφιχτών δημοσιονομικών απαιτήσεων.
Ωστόσο, πολλοί στην Ελλάδα και την Ευρώπη την αμφισβήτησαν, θεωρώντας ότι οι παραχωρήσεις ήταν μικρές και το κόστος τεράστιο, καθώς κατέρρευσε η εμπιστοσύνη.
Ο διοικητής της ΤτΕ, Γιάννης Στουρνάρας, υπολόγισε ότι η «διαπραγμάτευση Βαρουφάκη» κόστισε περίπου 85 δισ. ευρώ, με βάση την αλλαγή της θέσης χρέους Ελλάδας–ΔΝΤ μεταξύ τέλους 2014 και μέσα 2015.
Καθώς η Ελλάδα αντιδρούσε, οι τράπεζές της έκλεισαν προσωρινά, επιβλήθηκαν κεφαλαιακοί έλεγχοι και η ύφεση έφτασε πάλι τα σπλάχνα της. Παράλληλα, ένας νέος γύρος υψηλής εξειδίκευσης και μορφωμένων Ελλήνων μετανάστευσε σε αναζήτηση ευκαιριών στο εξωτερικό.
Στα τέσσερα επόμενα χρόνια, η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ τήρησε πιστά το τρίτο πρόγραμμα. Για να αντιστρέψει τις ζοφερές προβλέψεις του ΔΝΤ, χρειαζόταν να δείξει υπέρβαση, λέει ο Χουλιαράκης: Η οικονομία σταθεροποιήθηκε, τα επιτόκια δανεισμού μειώθηκαν και η Ελλάδα επέστρεψε στις αγορές το 2017.
Με την επιστροφή της κεντροδεξιάς κυβέρνησης το 2019, η ανάπτυξη επιτάχυνε, οδηγώντας σε εντυπωσιακή δημοσιονομική ανάκαμψη: πρωτογενές πλεόνασμα 4,8% και το δημόσιο χρέος συρρικνώθηκε γρήγορα - όχι μόνο λόγω πληθωρισμού αλλά και πρόωρων αποπληρωμών δανείων.
Ο Μητσοτάκης αναφέρει: «Μιλάμε τώρα για μια διαφορετική οικονομία σε ό,τι αφορά τη δημοσιονομική υγεία και την ανταγωνιστικότητα. Αλλά πολλά απομένουν να γίνουν».
Η κυβέρνηση της ΝΔ κατάφερε να καταπολεμήσει τη γραφειοκρατία μέσω ψηφιοποίησης, ενώ μείωσε τη φοροδιαφυγή που ήταν διαδεδομένη. Αναδιάρθρωσε τον τραπεζικό τομέα και ανασυγκρότησε τη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού. Με τη στήριξη του Ταμείου Ανάκαμψης της ΕΕ, το ΑΕΠ της Ελλάδας ξεπέρασε πρόσφατα των πλουσιοτέρων χωρών και οι εξαγωγές διπλασιάστηκαν από το 2008.
Η Αθήνα δημιούργησε μια αναπτυσσόμενη - αν και ακόμη μικρή - τεχνολογική βιομηχανία. Ο Μάρκο Βερέμης, της Big Pi Ventures, λέει ότι «η κρίση προκάλεσε πόνο αλλά απελευθέρωσε δημιουργική καταστροφή. Αν δεν υπήρχε η κρίση, δεν θα υπήρχε τεχνολογικός τομέας».
Οι πλούσιοι Έλληνες επενδυτές άρχισαν να επενδύουν στην Ελλάδα - κάτι σχεδόν αδιανόητο πριν από πέντε χρόνια.
Μετά από χρόνια επιβίωσης, ο ανεξάρτητος πάροχος του Ιωάννου επέστρεψε σε προ-κρίσης επίπεδα.
Ωστόσο, παρότι οι επενδύσεις ως ποσοστό του ΑΕΠ αυξήθηκαν στο 15%, παραμένουν κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο του ~20%. Ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος σχολιάζει ότι η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει καθαρό επενδυτικό έλλειμμα άνω των 100 δισ. ευρώ - κληροδότημα μακρόχρονης υποεπένδυσης.
Επίσης, μεγάλες επενδύσεις, όπως τα κέντρα δεδομένων της Microsoft στην Αθήνα, που παρουσίασε το 2020 ο Μητσοτάκης ως δείγμα της Ελλάδας ως «επενδυτικού προορισμού», δεν έχουν ακόμη ολοκληρωθεί. Όπως λέει ο πρώην επικεφαλής της Microsoft Ελλάδας, Θεοδόσης Μιχαλόπουλος: «Η δυναμική υπήρχε, αλλά μερικές φορές οι προσδοκίες υπερεκτίμησαν την πραγματικότητα. Τέτοια έργα χρειάζονται χρόνο».
Η εργασία στην Ελλάδα παραμένει μόλις πάνω από το μισό του μέσου όρου ΕΕ, υπενθυμίζοντας την ανάγκη για ανταγωνιστικότητα και αυξημένους μισθούς. Η εξάρτηση από τουρισμό και ακίνητα είναι πλεονέκτημα, αλλά δεν αρκεί για μακροχρόνια αξία.
Ο Νίκος Βέττας, του ΙΟΒΕ, υποστηρίζει ότι: «Χρειαζόμαστε παραγωγή υψηλής αξίας - αγαθά και υπηρεσίες καινοτόμα, μοναδικά και εξαγώγιμα, όχι απλώς εμπορεύματα». Οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση, τη δικαιοσύνη και τη δημόσια διοίκηση ήταν «μικρά βήματα». «Χάσαμε μια χρυσή ευκαιρία», υπογραμμίζει ο Βέττας. «Ακόμη και με ηγεσία υπέρ των μεταρρυθμίσεων και σταθερότητα, δεν προχωρήσαμε αρκετά δυναμικά».
Πολλοί λένε ότι οι δομικές αδυναμίες, νοοτροπίες και συνήθειες της χώρας υπήρχαν πολύ πριν την κρίση, όπως η αργή δικαιοσύνη και η γραφειοκρατική παράλυση. «Αυτή η κυβέρνηση έπρεπε να λύσει χρόνιες οικονομικές, πολιτικές και θεσμικές παθογένειες που συζητούσαμε για δεκαετίες», τονίζει ο υπουργός Οικονομικών Κυριάκος Πιερρακάκης. «Θα πρέπει όμως παράλληλα να χειριστεί και όσα προέκυψαν τα τελευταία έξι χρόνια».
Για τον Χουλιαράκη, η πλήρης επιστροφή σε προ-κρίσης ευημερία είναι μακρινός στόχος, παρά τα σημερινά θετικά στοιχεία. Η Ελλάδα υπερβαίνει κάποιους ομολόγους, αλλά η ζημιά ήταν τόσο βαθιά που η πλήρης σύγκλιση απαιτεί χρόνια υπεραπόδοσης. «Θα έπρεπε να αναπτύσσουμε 1% περισσότερο από την υπόλοιπη ΕΕ για άλλα 15 χρόνια, ώστε να φτάσουμε στο 2007», λέει.
Η κρίση διαφοροποίησε την Ελλάδα, αλλά μετέπειτα μεταμόρφωσε και την ΕΕ, έστω κι αν ορισμένοι θεσμοί ανταποκρίθηκαν με καθυστέρηση.
Καθώς η κρίση εξαπλώθηκε στην Ιρλανδία, την Πορτογαλία, την Ισπανία και την Κύπρο, ολόκληρη η Ευρωζώνη συμφώνησε στη δημιουργία μόνιμου μηχανισμού διάσωσης - τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας. Θέσπισε νέο καθεστώς εκκαθάρισης τραπεζών και η ΕΚΤ εξελίχθηκε σε δανειστή τελευταίας ανάγκης, με τον Draghi να δηλώνει ότι «θα κάνει ό,τι χρειάζεται για να σώσει το ευρώ».
«Εξαιτίας της Ελλάδας, η Ευρώπη άλλαξε», δηλώνει ο Στουρνάρας. «Η Ελλάδα στάθηκε η μαία αυτής της ιστορίας».
Η πανδημία του 2020 τόνισε την αξία της αλληλεγγύης στην ΕΕ, οδηγώντας σε ταμείο ανάκαμψης ύψους 800 δισ. ευρώ. Ανώτεροι αξιωματούχοι της ΕΕ ανέφεραν ότι το μοντέλο επενδύσεων αυτού του ταμείου επελέγη με βάση τα διδάγματα από την ελληνική κρίση.
Ωστόσο, η Ευρωζώνη παραμένει χωρίς επαρκή προϋπολογισμό και μόνιμο μέσο αντιμετώπισης κρίσεων. Οι προσπάθειες για τραπεζική ένωση και πανευρωπαϊκή ασφάλιση καταθέσεων έχουν «κολλήσει».
«Οι τράπεζες έγιναν πιο πολιτικές και εθνικές», υπογραμμίζει ο Λουίς Γκαρικάνο, συγγραφέας του βιβλίου «Κύκλος Κρίσης». «Χρειαζόμαστε πραγματική τραπεζική ένωση για να σπάσουμε αυτόν τον φαύλο κύκλο».
Η Buti, πρώην αξιωματούχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, επισημαίνει ότι η ευρωπαϊκή διαδικασία για κρίσεις -άρνηση, πανικός, δραστικές αποφάσεις, εφησυχασμός- παραμένει ίδια.
«Μόλις πάρετε δύσκολες αποφάσεις και η κατάσταση βελτιωθεί, η διάθεση να τελειώσετε τη δουλειά εξαφανίζεται».
Οι συνέπειες συνεχίζουν να σημαδεύουν την Ελλάδα: σχεδόν το 1/3 των πολιτών κινδυνεύουν από φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισμό (στοιχεία 2024). Η Πιάγκου εξακολουθεί να χρωστά, αλλά κάποιος την βοήθησε να βρει ένα μέτριο διαμέρισμα, το οποίο πλέον ονομάζει «σπίτι» της.
«Το ΔΝΤ και η ΕΕ έχουν μάθει από αυτό. Η Ελλάδα ανάγκασε την Ευρωζώνη να εξελιχθεί», λέει ο Στουρνάρας. «Αλλά πληρώσαμε το τίμημα - οδυνηρά και δημόσια».
