Μία από τις σημαντικότερες βιολονίστες της εποχής μας έρχεται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών για να ερμηνεύσει με τη σπουδαία Φιλαρμονική του Μονάχου, υπό τη διεύθυνση του Αντρές Ορόσκο-Εστράδα, το «Κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα σε ρε μείζονα, έργο 77» του Γιοχάνες Μπραμς. Έχει βραβευθεί τρεις φορές με Grammy και κάθε νέα της ηχογράφηση ξεσηκώνει κύματα επαίνων και εγκωμιαστικών κριτικών, καθώς οι ερμηνείες της χαρακτηρίζονται από άψογη τεχνική, έντονη εκφραστικότητα και ολοκάθαρο ήχο.
Παρά τη στέρεη κλασική της παιδεία, την οποία απέκτησε σε μία από τις σπουδαιότερες μουσικές σχολές της Αμερικής, το Curtis Institute of Music της Φιλαδέλφειας, το ρεπερτόριό της διακρίνεται για το εύρος και την ποικιλομορφία του, στα οποία αντανακλάται και το ενδιαφέρον της για πειραματισμό. Απόδειξη ότι έχει παραγγείλει έργα σε πολλούς σύγχρονους συνθέτες και τα περιλαμβάνει στις συναυλίες της. Στη συνέντευξη που παραχώρησε στη LiFO μιλάει για την αγάπη της για τους σπουδαίους κλασικούς αλλά και για τη μεγάλη παράδοση της χώρας της στην οποία έχουν συμβάλει καθοριστικά μετανάστες καλλιτέχνες, η ζωή και η τέχνη των οποίων το τελευταίο διάστημα έχει επηρεαστεί αρνητικά.
«Αν το κοινό είναι ανοιχτόμυαλο, ενδιαφέρεται και έχει περιέργεια, οι οργανωτές μπορούν να εισαγάγουν περισσότερα ασυνήθιστα κομμάτια και με τη σειρά τους οι ερμηνευτές να τα παίζουν συχνότερα».
― Έρχεστε στο Φεστιβάλ Αθηνών για να ερμηνεύσετε ένα από τα πιο αγαπημένα σας κονσέρτα για βιολί του Μπραμς. Γιατί συμπεριλαμβάνετε τον Μπραμς στη διεθνή σας περιοδεία; Είναι ο αγαπημένος σας συνθέτης;
Όχι, αυτό δεν είναι ακριβές, ο Μπραμς δεν είναι ο αγαπημένος μου συνθέτης, γιατί δεν έχω έναν αγαπημένο συνθέτη. Το ρεπερτόριό μου περιλαμβάνει έργα από όλους τους αιώνες, συμπεριλαμβανομένου και του σήμερα. Το κονσέρτο του Μπραμς είναι πράγματι πολύ όμορφο, φανταστικό, και είναι ένα κομμάτι που πάντα μπορείς να αλλάξεις. Αυτός είναι και ο λόγος που το αγαπώ ιδιαίτερα. Πάντοτε βρίσκεις κάτι που φαίνεται καινούργιο, ενώ συγχρόνως μοιάζει οικείο. Αυτό το βρίσκω πραγματικά ενδιαφέρον, δύο ενδιαφέρουσες διαστάσεις που τις βιώνεις ταυτόχρονα. Κι αυτό αφορά τόσο τον ερμηνευτή όσο και το κοινό. Γενικότερα, πρόκειται για κάτι που συμβαίνει συχνά όταν μια ορχήστρα κάνει περιοδεία, κατά την οποία πρέπει όλοι να συμφωνήσουν ό,τι αφορά το ρεπερτόριο. Από τους διοργανωτές μέχρι τον μαέστρο, την ορχήστρα και τον σολίστα. Δεν είμαι εγώ που επιλέγω ποιο κομμάτι θα παίξω με την ορχήστρα αλλά η επιθυμία όλων να παρουσιαστεί το συγκεκριμένο κομμάτι στην περιοδεία και στην Αθήνα, στον συγκεκριμένο χώρο. Ουσιαστικά πρόκειται για μια ομαδική απόφαση.
Προσωπικά είμαι ενθουσιασμένη με το γεγονός ότι θα παίξω με τους συγκεκριμένους μουσικούς, όπως και με τον μαέστρο, με τον οποίο έχω δουλέψει πολύ. Καταλαβαινόμαστε πολύ καλά, αν και έχουμε καιρό να συνεργαστούμε επάνω σε αυτό το κομμάτι. Πάντως, έχει ενδιαφέρον να εξερευνάς διαφορετικές μουσικές ιδέες. Ξέρετε, σε ένα κομμάτι κλασικής μουσικής το μόνο που έχουμε στη διάθεσή μας είναι οι νότες και οι ιδέες του συνθέτη, τα οποία δεν μας λένε τι ακριβώς να κάνουμε. Τα υπόλοιπα εξαρτώνται από εμάς. Κατά κάποιον τρόπο, είναι όπως ένα κείμενο στα χέρια ενός ηθοποιού. Έχεις όλη την ελευθερία που έχει ένας ηθοποιός να απαγγείλει έναν στίχο ή να πει μια φράση, αποδίδοντας σε αυτή οποιοδήποτε νόημα θέλει. Με παρόμοιο τρόπο εκτελούμε τη μουσική ερμηνευτικά. Σε μια σημαντική συνεργασία αυτό συμβαίνει. Με έναν συνεργάτη ο οποίος σε καταλαβαίνει καλά, όπως κι εσύ εκείνον, δεν χρειάζεται να σπαταλήσεις χρόνο για να γνωριστείς μαζί του και να εξηγήσεις τι προσπαθείς να κάνεις. Πιθανότατα γνωρίζεις τους λόγους που επιλέγει να πάρει μια κατεύθυνση, τι νοήματα θέλει να δώσει στα συναισθήματα. Τότε μπορείς να αποφασίσεις ποια θέση θα πάρεις, αν θα συμμετάσχεις, αν θα αντιπαραταχθείς, αν συμφωνείς, αν δεν συμφωνείς. Είναι όλα εντελώς ενστικτώδη, γιατί τα πράγματα προχωράνε πολύ γρήγορα. Όπως σε ένα αυτοκίνητο κούρσας, όπου δεν είσαι μόνος κατά τον αγώνα αλλά ούτε υπεύθυνος για ό,τι συμβαίνει στην πίστα. Ωστόσο πρέπει να έχεις τον έλεγχο, να είσαι ταχύς, να αυτοσχεδιάζεις και να κατανοείς την κατάσταση. Όσον αφορά λοιπόν την ενέργεια, είναι σαν αγώνας. Μόνο που δεν προσπαθούμε να νικήσουμε, αλλά να μείνουμε ενωμένοι.
― Δεν περίμενα ποτέ να παραλληλίσει κάποιος τη μουσική με κούρσα της Φόρμουλα 1.
Ξέρετε, η μουσική είναι μια μεταφορά. Μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να σημαίνει οτιδήποτε. Μπορεί κανείς να βρει συνδέσεις με τη μουσική, γιατί πρόκειται για κάτι αφηρημένο, ακόμα και όταν διαθέτει ακρίβεια. Ως ερμηνευτής ή ακόμα και ως ακροατής, μπορείς να πάρεις αυτό που έχεις ανάγκη. Τώρα, η συγκεκριμένη ορχήστρα είναι μία από τις σπουδαιότερες. Δεν έχω περιοδεύσει μαζί τους άλλη φορά. Είμαι ενθουσιασμένη, καθώς έχω και πολύ καλή σχέση και με τον μαέστρο Αντρές Ορόσκο-Εστράδα. Είναι επίσης και το ντεμπούτο μου στην Ελλάδα. Έχω έρθει ξανά, αλλά δεν έχω παίξει ποτέ πριν, δεν έτυχε. Στα 45 μου, είναι η κατάλληλη στιγμή.
― Ο Αντρές Ορόσκο-Εστράδα είναι σταθερός σας συνεργάτης, έχετε συνεργαστεί σε ένα από τα πιο πετυχημένα σας άλμπουμ, το «Eclipse».
Σωστά, έχουμε κάνει μια ηχογράφηση μαζί, αλλά δεν θα τον έλεγα σταθερό μου συνεργάτη −συνεργάζομαι με πολλούς κάθε χρόνο−, θα έλεγα ότι έχουμε μια συνεργασία εν εξελίξει. Εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο είναι δομημένη η δουλειά μου στη μουσική, περιοδεύω με τους πάντες. Εγώ είμαι πάντα η προσκεκλημένη, που σημαίνει ότι δίνω από ένα έως τρία κονσέρτα την εβδομάδα. Άλλοτε επιστρέφω σπίτι μου και άλλοτε προχωράω στην επόμενη εμφάνιση. Δεν εργάζομαι συνεχώς με κάποιον συγκεκριμένο. Όταν έχω μια συνεργασία σε εξέλιξη, μπορεί και να μη δουλέψω με τον συγκεκριμένο συνεργάτη για δύο ή τρία χρόνια. Ξέρω όμως ότι είναι εκεί. Πιστεύω ότι η συνεργασία αυτή είναι πάντα μέρος του προσωπικού μου μουσικού τοπίου και μέρος του μουσικού μου κόσμου, ακόμα και αν δεν δουλεύουμε μαζί.
Hilary Hahn - J.S. Bach: Partita for Violin Solo No. 1 in B Minor, BWV 1002 - 4.
― Θα λέγατε ότι χρωστάτε τη μουσική σας ταυτότητα αλλά και τη γενικότερη παιδεία σας στις σπουδές σας στο περίφημο Curtis Institute of Music της Φιλαδέλφειας;
Ήταν υπέροχη σχολή μουσικής. Πήρα καταπληκτική εκπαίδευση, έμαθα πολλά, συνδύασα μαθήματα μουσικής με ακαδημαϊκές σπουδές. Είχα σημαντικούς δασκάλους, καταπληκτική εκπαίδευση μουσικής δωματίου, συμμετείχα και στην ορχήστρα κάποιες φορές. Όπως ίσως γνωρίζετε, υπάρχει μια πολύ δυναμική σκηνή κλασικής μουσικής στην Αμερική και στις περισσότερες πόλεις υπάρχουν μικρές ορχήστρες. Πολύς κόσμος παίζει μουσική και, ασχέτως από το τι λένε οι πολιτικοί, έχουμε μια μεγάλη κοινότητα μεταναστών, εκ των οποίων πολλοί είναι καλλιτέχνες, αλλά με τον δικό τους τρόπο. Έχουμε πολλή μουσική στην Αμερική λοιπόν, παρόλο που δεν είναι πάντα κλασική μουσική, γιατί όλοι όσοι έχουν έρθει από ολόκληρο τον κόσμο φέρνουν μαζί τους τα δικά τους μουσικά ιδιώματα. Όπως και εμείς έχουμε τα δικά μας ιδιώματα, με τα οποία μεγαλώσαμε.
Όσον αφορά την κλασική μουσική, νομίζω ότι πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως και η Αμερική, έχουν διαφορετικά επίπεδα μουσικής εκπαίδευσης, η οποία ξεκινά από μικρές ηλικίες. Σε κάποια μέρη αυτή η εκπαίδευση γίνεται στο σχολείο, σε άλλα όχι, μερικές φορές υπάρχει ένας καλός δάσκαλος μουσικής εκεί κοντά και μερικές φορές δεν υπάρχει. Υπάρχουν λοιπόν πολλά προγράμματα στις ΗΠΑ που τα επιμελούνται μουσικοί της κλασικής μουσικής, τα οποία φέρνουν τη μουσική εκπαίδευση σε κοινότητες στις οποίες δεν υπάρχουν ωδεία. Οπότε υπάρχει μια πολύ ζωντανή μουσική σκηνή σε πολλά διαφορετικά επίπεδα στις ΗΠΑ. Υπάρχουν ωδεία που βγάζουν πραγματικά σπουδαίους ερμηνευτές. Το αμερικανικό ορχηστρικό στυλ είναι κάπως διαφορετικό από το ορχηστρικό στυλ άλλων χωρών, αλλά πολλές χώρες έχουν διαφορετικό ορχηστρικό στυλ μεταξύ τους.
Νομίζω ότι μεγάλο ενδιαφέρον έχει η σύγχρονη αμερικανική σύνθεση. Υπάρχουν πάρα πολλοί συνθέτες που γράφουν σε εντελώς διαφορετικά στυλ. Πολλοί από αυτούς είναι ξένοι. Ήρθαν για σπουδές ή εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες, είτε από παιδιά είτε ως ενήλικες πρόσφατα, αλλά κι αυτοί με τον τρόπο τους, μέσα από την τόση ποικιλομορφία έκφρασης, ορίζουν τον αμερικανικό ήχο. Ίσως να μη μεταφέρεται στην άλλη πλευρά του ωκεανού, γιατί μια τόσο μεγάλη χώρα έχει τόσο πολλές διαφορετικές κουλτούρες. Νομίζω όμως ότι αυτό είναι δύναμη. Και θεωρώ ότι είναι πραγματικά ντροπή όταν κάποιος προσπαθεί να πει ότι το τάδε πράγμα είναι η μοναδική αμερικανική κουλτούρα, γιατί αυτό που αγαπώ σε αυτήν τη χώρα, τις ΗΠΑ, είναι ότι, καλώς ή κακώς, είμαστε όλοι μαζί σε αυτό. Είμαστε όλοι μαζί εδώ ώστε να την κάνουμε να λειτουργεί. Αυτό το συναντάς και στο περιβάλλον της κλασικής μουσικής. Είναι διεθνής, επηρεασμένη από τα διαφορετικά είδη διαφόρων τόπων, αλλά έχει τη δική της ταυτότητα.
― Έχετε ιδιαίτερη σχέση με τη σύγχρονη σύνθεση, καθώς έχετε ερμηνεύσει έργα των Michael Abels, Antón García Abril, Lera Auerbach, ενώ έχετε αναθέσει ένα έργο στον Edgar Meyer.
Όλοι οι σύγχρονοι συνθέτες με τους οποίους έχω συνεργαστεί γράφουν συνεχώς. Έχουν στο συρτάρι τους έτοιμα πολλά έργα για κάθε ensemble. Έχουν γράψει για σόλο ερμηνευτές, για μικρά σχήματα μουσικής δωματίου, για μεγάλες ορχήστρες, για διάφορες περιστάσεις. Ένας επαγγελματίας συνθέτης σήμερα γράφει μετά από ανάθεση και όλοι έχουν δύο ή τρία χρόνια προγραμματισμένων αναθέσεων. Έχει ενδιαφέρον. Δεν πηγαίνει εκεί ο νους σου, ότι δηλαδή δεν γράφουν επειδή νιώθουν την ανάγκη να γράψουν, αλλά γιατί κάποιος τους το ζητάει για ένα κονσέρτο, για μια πρεμιέρα. Ότι είναι τόσο απασχολημένοι με αυτά που γράφουν για συγκεκριμένους ανθρώπους, που δεν κάνουν απαραιτήτως πράγματα για τους ίδιους. Αν κάποιος θελήσει να οργανώσει ένα πρότζεκτ, τότε πρέπει να βρει έναν συνεργάτη για την ανάθεση ή αναθέτει στον συνθέτη να εργαστεί πάνω σε αυτό, τοποθετώντας το σε έναν προγραμματισμό ενός ή δύο χρόνων. Τέτοια ήταν η περίπτωση με τον Edgar Meyer, ο οποίος είναι ταυτόχρονα ερμηνευτής και δάσκαλος. Οπότε, όπως καταλαβαίνετε, ο προγραμματισμός του σε ό,τι αφορά τις συνθέσεις ίσως είναι λίγο διαφορετικός. Από την άλλη, συνθέτες όπως ο Esa-Pekka Salonen, με τον οποίο έχω συνεργαστεί μόνο με εκείνον ως διευθυντή ορχήστρας, αφιερώνει ένα μέρος του χρόνου του συνθέτοντας αυτό που αποκαλούμε κλασική μουσική. Ό,τι γράφει παρουσιάζεται σε κονσέρτα.
― Έχετε παρουσιάσει τέτοιες δουλειές στην Ευρώπη, γίνονται αποδεκτές, ή οι Ευρωπαίοι φιλόμουσοι είναι πιο συντηρητικοί;
Βέβαια, παρουσιάζω όλες μου τις αναθέσεις παντού. Δεν διαθέτω αρκετό χρόνο ώστε να παρουσιάζω όλο μου το ρεπερτόριο όλη την ώρα. Ωστόσο, όποτε υπάρχει κάτι καινούργιο, εξασφαλίζω ότι θα έχει και αποδέκτη. Δεν αρέσει σε όλους ο Μπαχ ή ο Στραβίνσκι ή ο Ντβόρζακ, μουσική που υποτίθεται ότι οφείλεις να σου αρέσει. Είναι οι μεγάλοι κλασικοί της μουσικής, αλλά δεν αρέσουν σε όλους. Σε κανέναν δεν αρέσουν τα πάντα. Αναπόφευκτα, υπάρχουν άνθρωποι που δεν τους αρέσουν οι σύγχρονοι συνθέτες, ενώ υπάρχουν άλλοι που τους αρέσουν και δεν θέλουν να ακούνε οτιδήποτε παλιό, όπως και άνθρωποι που τους αρέσουν συγκεκριμένοι συνθέτες από διαφορετικές περιόδους και τους αρέσουν οι σύγχρονοι αλλά όχι κάποιοι συγκεκριμένοι. Μπορεί επίσης να τους αρέσουν οι συνθέτες αλλά όχι οι ερμηνευτές, αλλά σε άλλη περίσταση μπορεί να τους αρέσει μια άλλη ερμηνεία του ίδιου συνθέτη. Υπάρχει τόση ποικιλομορφία, όπως με οτιδήποτε στον κόσμο, λ.χ. με το φαγητό, που κάποιοι θέλουν να τρώνε μόνο κινέζικο και άλλοι μόνο ελληνικές σπεσιαλιτέ, ή ένα ιταλικό πιάτο που κάποτε μαγείρεψε κάποιος γι’ αυτούς και το λάτρεψαν. Είναι δύσκολο να προβλέψεις τι αρέσει και γι’ αυτό είναι σημαντικό να έχεις σύγχρονη όπως και παλιότερη μουσική. Κατά κάποιον τρόπο, πηγαίνεις την Ιστορία παρακάτω.
― Υπάρχει η εντύπωση ότι οι ερμηνευτές κλασικής μουσικής είναι συντηρητικοί και δεν τολμούν όλα όσα κάνετε εσείς. Δηλαδή ότι παραμένουν σταθεροί στους μεγάλους κλασικούς.
Όχι, δεν νομίζω. Οι μουσικοί είναι πολύ ανοιχτόμυαλοι. Αν βλέπετε περιορισμούς στις συναυλίες, είναι γιατί οι οργανωτές φοβούνται να προγραμματίσουν κάτι καινούργιο. Θέλουν να παίζονται τα παλιότερα κομμάτια που είναι αναγνωρίσιμα από όλους, γιατί θεωρούν ότι είναι καλύτερα να παίζονται και να ξαναπαίζονται ώστε να τα ανακαλύπτει το κοινό εκ νέου. Αντιθέτως, στην Αμερική είναι οι μουσικοί εκείνοι που οργανώνουν κοινοτικά προγράμματα και έρχονται σε επαφή με συνθέτες, κανονίζουν να πληρωθούν ή προγραμματίζουν να παρουσιαστούν παλιότερα κομμάτια που παίζονται σπάνια. Αλλά και η στάση του κοινού παίζει ρόλο. Αν το κοινό είναι ανοιχτόμυαλο, ενδιαφέρεται και έχει περιέργεια, οι οργανωτές μπορούν να εισαγάγουν περισσότερα ασυνήθιστα κομμάτια και με τη σειρά τους οι ερμηνευτές να τα παίζουν συχνότερα.
― Αν ερμηνεύατε σύγχρονους συνθέτες αντί για Μπραμς, θα είχατε μεγαλύτερη απήχηση σε πιο νεανικό κοινό;
Μου αρέσει πολύ να παίζω Μπραμς, αν και, όπως είπα, δεν έχω έναν αγαπημένο συνθέτη. Ωστόσο θα έλεγα ότι υπάρχουν έργα με αξία σε όλο το φάσμα του ρεπερτορίου. Υπάρχει χώρος για όλους τους συνθέτες. Παίζω Μπραμς περισσότερο από 30 χρόνια, αποτελεί κάτι σαν δεύτερη γλώσσα για εμένα. Ίσως ακόμα και πρώτη γλώσσα! Δεν σκέφτομαι καν τις νότες όταν παίζω, είναι πραγματικά ωραία εμπειρία. Αλλά λατρεύω να παίζω και σύγχρονους, όπως και Μπαχ. Δεν θα έλεγα ότι θεωρώ κάποιο είδος ιδανικό. Μου αρέσει να παίζω σχεδόν τα πάντα, διαφορετικό εύρος από διάφορες περιόδους της ιστορίας. Παίζω κάθε χρόνο έργα από κάθε αιώνα. Αλλά ναι, αγαπώ ιδιαίτερα το κονσέρτο του Μπραμς.
Tschaikowsky: Violinkonzert ∙ hr-Sinfonieorchester ∙ Hilary Hahn ∙ Andrés Orozco-Estrada
― Θα παίζατε κάτι εντελώς διαφορετικό από κλασικά κομμάτια;
Μα, ναι, είμαι μουσικός, βιολονίστα. Οι βιολονίστες βρίσκονται παντού. Έχω κάνει ένα αυτοσχεδιαστικό κομμάτι, ένα free improv duo με τον Hauschka στο πιάνο. Έχω περιοδεύσει με φίλο τραγουδιστή κυρίως μουσικής folk και όπου μας δινόταν η δυνατότητα επικαλύπταμε ο ένας τον άλλον. Έχω παίξει ακόμα και με ροκ μπάντα, αλλά και ένα τζαζ, ουσιαστικά ποπ τραγούδι, στον γάμο φίλων. Έχω κλασική εκπαίδευση και είμαι υπερήφανη γι’ αυτό, γιατί η δύναμή μου είναι η κλασική μουσική. Ωστόσο μου αρέσει να παίζω σε πολλά διαφορετικά πλαίσια. Δεν ισχυρίζομαι ότι είμαι ειδική σε άλλα είδη, αλλά όποτε μου δίνεται ευκαιρία να συμμετάσχω, μου αρέσει. Μου αρέσει να συμμετέχω σε οτιδήποτε με διασκεδάζει. Και δίνω τον καλύτερό μου εαυτό.
― Ποια ήταν μια αξιομνημόνευτη στιγμή της καριέρας σας;
Θυμάμαι ένα κονσέρτο στο Ανόι. Κάθε χρόνο οργανώνουν στην όπερά τους ένα ή δύο ρεσιτάλ, καλώντας μουσικούς από το εξωτερικό. Όταν έφτασα στο ξενοδοχείο και μπήκα στο δωμάτιό μου, που ήταν γεμάτο λουλούδια, σκέφτηκα αμέσως ότι βρισκόμουν σε μια φιλόξενη χώρα. Στην πραγματικότητα, ως Αμερικανίδα, μου δημιούργησε έκπληξη η υπερβολική γενναιοδωρία των Βιετναμέζων. Δεν είχα ξαναπάει στο Βιετνάμ και ήταν μια εντελώς διαφορετική εμπειρία να εμφανιστώ και να παίξω εκεί, καθώς έμοιαζε παράδοξο ένα ρεσιτάλ δυτικής κλασικής μουσικής. Αποδείχτηκε όμως ότι άρεσε πολύ στους ανθρώπους. Είχαν τοποθετήσει έξω από το κτίριο της όπερας μια μεγάλη οθόνη όπου πρόβαλλαν το ρεσιτάλ και ο κόσμος σταματούσε για να ακούσει. Νέοι πάνω σε μοτοσακό και σκούτερ σταματούσαν για να ακούσουν, με αποτέλεσμα να γεμίσει το σταυροδρόμι με μηχανάκια. Το βρήκα τόσο γλυκό. Χάρηκα που έγινα μέρος της πόλης. Αυτό είναι κάτι που μου αρέσει στη δουλειά μου, ότι γίνομαι μέρος ενός τόπου, όχι μόνιμα, αλλά έστω για ένα σύντομο διάστημα. Αυτό είναι που κάνει την εμπειρία διαφορετική από εκείνη ενός τουρίστα που βλέπει τα πράγματα απέξω. Γίνεσαι μέρος του τόπου. Έχεις έναν σκοπό, βρίσκεσαι εκεί ώστε να συμβάλεις εκείνη τη συγκεκριμένη ημέρα σε κάτι. Δεν είναι εγωιστικό αυτό που λέω. Βρίσκεσαι σε διαφορετικά περιβάλλοντα και σου δίνεται η ευκαιρία να προσφέρεις κάτι. Αυτό λατρεύω σε σχέση με τη μουσική.
― Δεν ήθελα να μιλήσουμε για πολιτική αλλά, μιας και αναφερθήκατε πριν σε μετανάστες που συμβάλλουν στην καλλιτεχνική ζωή της Αμερικής, θέλετε να σχολιάσετε κάτι πάνω σε αυτό;
Ναι. Μιλώντας γενικότερα, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έχει επηρεαστεί η δουλειά όλων όσοι ξέρω. Οπότε δεν είναι ότι η νέα κατάσταση δεν επηρεάζει τους ανθρώπους. Νομίζω ότι ολόκληρη η κοινωνία έχει επηρεαστεί από όσα συμβαίνουν. Θα έλεγα ότι και στο παρελθόν μεγάλες κοινωνικές ομάδες έχουν επηρεαστεί από τις αμερικανικές κυβερνήσεις, αλλά δεν ήταν εμφανές και ένιωθαν σαν να μην κατάλαβε κανένας τι τους συνέβη. Οπότε, δεν πρόκειται για κάτι καινούργιο. Αλλά αυτό που σοκάρει τώρα είναι ο τρόπος και η κλίμακα στην οποία συμβαίνουν όλα, η ταχύτητα και οι δραματικές συνέπειες. Η κατάσταση έχει επηρεάσει όποιον ξέρω. Ελπίζω ότι μπορεί να βελτιωθούν τα πράγματα, γιατί δεν είναι αντιπροσωπευτικά της πλειονότητας και σίγουρα όχι της καλλιτεχνικής κοινότητας. Όμως δεν θέλω να μιλήσω εκ μέρους των συναδέλφων μου. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι οι ΗΠΑ μπορούν να είναι καλύτερες από έναν τόπο διχασμού. Μπορούν να είναι ένας τόπος όπου υπάρχει χώρος για όλους. Ένα μέρος όπου οι πάντες μπορούν να βρουν τρόπο να ανθήσουν και να προσφέρουν κάτι. Ελπίζω κάποια στιγμή να το καταφέρουμε.
