Το 2002, σε μια εποχή που η Αμερική κυριαρχούνταν από φόβους για ιρακινή πυρηνική βόμβα, μια ιρανική αντιπολιτευόμενη ομάδα έδωσε συνέντευξη Τύπου για να αποκαλύψει μια δραματική ανακάλυψη. Το Ιράν, ανέφερε, είχε κατασκευάσει μια εγκατάσταση για τον εμπλουτισμό ουρανίου σε καύσιμο που θα μπορούσε τελικά να χρησιμοποιηθεί για βόμβα.
Η τοποθεσία βρισκόταν κοντά στην πόλη Νατάνζ, στην επαρχία Ισφαχάν στο Ιράν. Στις 13 Ιουνίου, εκρήξεις ακούστηκαν στη Νατάνζ, έναν από τους πολλούς στόχους σε όλη τη χώρα που επλήγησαν από ισραηλινές βόμβες. «Τους τελευταίους μήνες», υποστήριξε το Ισραήλ, το Ιράν είχε «ενισχύσει τη συμμετοχή του στην προώθηση της ετοιμότητας όλων των απαραίτητων στοιχείων για τη συναρμολόγηση πυρηνικών όπλων».
Το Ιράν αρνείται σθεναρά ότι έχει ποτέ επιδιώξει την απόκτηση πυρηνικών όπλων. Αυτό δεν είναι αληθές. Τη δεκαετία του 1980, η Ισλαμική Δημοκρατία άρχισε να εισάγει πυρηνικό εξοπλισμό και υλικά από το Πακιστάν και την Κίνα. Και τη δεκαετία του 1990 ενέκρινε και διέθεσε κονδύλια για ένα σχέδιο κατασκευής πέντε πυρηνικών όπλων και διεξαγωγής υπόγειας πυρηνικής δοκιμής, σύμφωνα με έγγραφα που απέκτησε το Ισραήλ και ανέλυσαν ειδικοί του Belfer Centre του Πανεπιστημίου Harvard. Αυτή η απόφαση εγκρίθηκε από μια επιτροπή στην οποία συμμετείχε ο Αλί Σαμχανί, τότε υπουργός Άμυνας. Ο Σαμχανί, που υπηρετούσε ως πολιτικός σύμβουλος του ανώτατου ηγέτη Αλί Χαμενεΐ, σκοτώθηκε από ισραηλινό πλήγμα στις 13 Ιουνίου.
Το επίσημο πρόγραμμα πυρηνικών όπλων, το Project AMAD, ανεστάλη από την ιρανική κυβέρνηση το 2003, σύμφωνα με μια αμερικανική «εκτίμηση εθνικής ασφάλειας» που δημοσιεύτηκε το 2007. Δεν είναι σαφές γιατί. Ίσως επειδή ο Σαντάμ Χουσεΐν, η κύρια απειλή του Ιράν, μόλις είχε ανατραπεί στο Ιράκ· ή επειδή αμερικανικά στρατεύματα βρίσκονταν και στα δύο σύνορα του Ιράν, τόσο στο Ιράκ όσο και στο Αφγανιστάν. Επίσης, γινόταν σαφές ότι οι δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών είχαν διεισδύσει βαθιά στις εφοδιαστικές αλυσίδες από τις οποίες εξαρτιόταν το Ιράν, και ότι οι πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν αποκαλύπτονταν. Όμως το πυρηνικό ταξίδι του Ιράν δεν σταμάτησε εκεί.
Το Ιράν περιόρισε τη δυνατότητα εμπλουτισμού και τα αποθέματα εμπλουτισμένου ουρανίου του με μια συμφωνία που επιτεύχθηκε με την Αμερική και άλλες μεγάλες δυνάμεις το 2015. Όμως ο Ντόναλντ Τραμπ εγκατέλειψε αυτή τη συμφωνία το 2018. Έκτοτε, το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν έχει αυξηθεί δραματικά. Τον Μάιο, η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας, ένας οργανισμός του ΟΗΕ, ανέφερε ότι το Ιράν είχε αποκτήσει πάνω από 400 κιλά ουρανίου εμπλουτισμένου σε καθαρότητα 60%, που απέχει λίγο από το επίπεδο για όπλα. Αυτό θα αρκούσε για δέκα βόμβες, αν το υλικό εμπλουτιζόταν περαιτέρω.
Παράλληλα, το Ιράν συνέχισε να οχυρώνει τις πυρηνικές του εγκαταστάσεις ενάντια σε επιθέσεις. Στις 12 Ιουνίου, λίγο μετά την επίπληξη από το διοικητικό συμβούλιο της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας, το Ιράν ανακοίνωσε ότι θα ανοίξει νέα εγκατάσταση εμπλουτισμού. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει τις πρόσφατες εκσκαφές κοντά στη Νατάνζ. Ο Τζέφρι Λιούις, ειδικός, λέει ότι το Ιράν σκάβει μια υπόγεια εγκατάσταση 80 έως 100 μέτρα κάτω από ένα βουνό. Το εκτιμώμενο μέγεθος της εγκατάστασης, με βάση τα εκτοπισμένα υλικά, είναι πάνω από 10.000 τετραγωνικά μέτρα — μεγαλύτερη από το Φορντόου, το πιο βαθιά θαμμένο εργοστάσιο εμπλουτισμού του Ιράν.
Ακόμη πιο σημαντικό, παρά την αναστολή του επίσημου προγράμματος όπλων, το Ιράν συνέχισε να διεξάγει ορισμένες έρευνες σχετικές με όπλα και μετά το 2003. «Υπήρξε απόφαση... να συνεχιστεί κάποια εργασία για την κάλυψη τεχνικών κενών», σημειώνει η ανάλυση του Belfer, «κάποια ανοιχτά, με πολιτικές δικαιολογίες, και κάποια καλυμμένα». Περίπου το 70% του προσωπικού του AMAD μεταφέρθηκε σε ένα νέο πρόγραμμα, το SPND, με επικεφαλής τον Μοχσέν Φαχριζαντέχ, σύμφωνα με ισραηλινά έγγραφα. Η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας έχει επίσης εντοπίσει ενδείξεις ιρανικής υπολογιστικής προσομοίωσης της διαδικασίας έκρηξης, μέρος σχεδιασμού βόμβας, ακόμη και το 2009. Ήταν επίσης το έτος που η Αμερική, η Βρετανία και η Γαλλία αποκάλυψαν δημόσια την κατασκευή του Φορντόου από το Ιράν.
Τα στοιχεία για το τι έχει συμβεί πιο πρόσφατα είναι ασαφή. Ισραηλινοί αξιωματούχοι, δικαιολογώντας την επίθεσή τους, ισχυρίζονται ότι υπήρξε «μεγάλη επιτάχυνση» του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος, φέρνοντας το Ιράν «σημαντικά πιο κοντά» στη βόμβα. Επικαλούνται ιρανικές εργασίες σε πυρήνες ουρανίου, πηγές νετρονίων (που πυροδοτούν έκρηξη) και πλαστικά εκρηκτικά. Ωστόσο, δεν είναι σαφές πόσο από αυτό είναι πραγματικά νέο. Και οι σύμμαχοι του Ισραήλ φαίνεται να ανησυχούν λιγότερο. Τον Μάρτιο, η Τάλσι Γκάμπαρντ, διευθύντρια εθνικών πληροφοριών των ΗΠΑ, δήλωσε στο Κογκρέσο ότι οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών πίστευαν ότι το προ του 2003 πρόγραμμα παρέμενε ανενεργό: «Το Ιράν δεν κατασκευάζει πυρηνικό όπλο».
Η ιρανική ενασχόληση με τα πυρηνικά είχε σίγουρα γίνει πιο κατακερματισμένη και αποδιοργανωμένη μετά τη δολοφονία του Φαχριζαντέχ, πιθανότατα από το Ισραήλ, το 2020. Δεν υπάρχει πλέον ένα πρόσωπο που να συντονίζει ό,τι απέμεινε από την έρευνα για πυρηνικά όπλα. Ορισμένες μονάδες του ιρανικού προγράμματος θεωρείται ότι διεξάγουν έρευνα χωρίς να ενημερώνουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Ισραηλινή πηγή δήλωσε στο The Economist νωρίτερα φέτος ότι «υπάρχουν πλέον τουλάχιστον πέντε ή έξι Φαχριζαντέχ και είναι πολύ πιο δύσκολο να εντοπιστούν». Αυτό σίγουρα δεν υποδηλώνει αναβίωση του Project AMAD ή επίμονη επιδίωξη της βόμβας με κάθε κόστος. Είναι πιο σύμφωνο με τα συμπεράσματα της αμερικανικής εκτίμησης πληροφοριών του 2007: ότι το Ιράν κρατά ανοιχτές τις επιλογές του.
Το ερώτημα είναι αν το Ισραήλ μπορεί να προκαλέσει μόνιμη ζημιά (βλ. διάγραμμα). Οι επιθέσεις στις 13 Ιουνίου ίσως στόχευσαν πολλούς από αυτούς τους πέντε-έξι Φαχριζαντέχ. Ο ισραηλινός στρατός λέει ότι έχει προκαλέσει ζημιές στην αίθουσα φυγοκεντρητών της Νατάνζ, τον υπόγειο θάλαμο όπου γίνεται ο εμπλουτισμός ουρανίου, αν και δεν είναι σαφές πόσο σοβαρές είναι. Τη στιγμή της συγγραφής, το Ισραήλ δεν έχει επιτεθεί στο Φορντόου ή σε άλλη πυρηνική ερευνητική εγκατάσταση στην πόλη Ισφαχάν, αν και και οι δύο τοποθεσίες μπορεί να πληγούν σε επόμενα κύματα.
Ένα κρίσιμο ερώτημα, σύμφωνα με τον Ίαν Στιούαρτ του James Martin Centre for Nonproliferation Studies, είναι αν το Ισραήλ έχει βρει και καταστρέψει το απόθεμα ουρανίου εμπλουτισμένου κατά 60% του Ιράν. «Η απόκρυψη μικρών ποσοτήτων θα επέτρεπε στο Ιράν να ολοκληρώσει το τελικό στάδιο εμπλουτισμού κρυφά με λίγες φυγοκεντρητές», προειδοποιεί. «Το Ιράν θα μπορούσε επίσης να ισχυριστεί ότι μέρος του εμπλουτισμένου ουρανίου χάθηκε στις επιθέσεις». Το ενδιαφέρον του Ιράν για τα πυρηνικά όπλα έχει αυξομειωθεί τα τελευταία 40 χρόνια. Αλλά ποτέ δεν εξαφανίστηκε εντελώς. Και τώρα θα μπορούσε να μεταφερθεί ακόμη πιο βαθιά υπόγεια.
Με πληροφορίες από Economist
