Τι γυρεύει ο Φρόιντ στην Ακρόπολη;

Τι γυρεύει ο Φρόυντ στην Ακρόπολη; Facebook Twitter
H διπλή χειρονομία του Φρόυντ, της άρνησης και της πρόσληψης, διανοίγει ένα τρίπτυχο που στήνεται ως ένα νέο αρχαιολογικό οικοδόμημα ορθωμένο ανάμεσα σε θραύσματα και σπαράγματα.
0

Ήταν ένα πρωινό του Σεπτέμβρη του 1904, βροχερό και γκρίζο, που ο Σίγκμουντ Φρόιντ ανέβηκε για μία και μοναδική φορά στον Ιερό Βράχο. Φορώντας το καλό του πουκάμισο και συνοδευόμενος από τον αδελφό του Αλέξανδρο θα έβλεπε από κοντά την Ακρόπολη ‒ μια παράδοξη «συνάντηση», την οποία θα κατέγραφε 32 χρόνια αργότερα σε ένα κείμενο που θα έμενε στην Ιστορία. Το Disturbance of memory on the Acropolis (Ανάμνηση μιας διαταραχής στην Ακρόπολη) θα βασιστεί στο περίφημο γράμμα του Φρόιντ στον Ρομέν Ρολάν ως σημείο απεύθυνσης αλλά και προσωπικής αποκάλυψης ‒ την περίφημη αναφορά στο «ωκεάνιο συναίσθημα» του Ρομέν Ρολάν θα τη συναντήσουμε και στην αρχή του Ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας.

Σε αυτή την πολυσυζητημένη επίσκεψη του Φρόιντ στην Ακρόπολη αναφέρεται ένα άκρως ενδιαφέρον και καινοφανές βιβλίο που συνταράσσει με τρόπο παραστατικό, επιτελεστικό και άρα φιλοσοφικό όλα τα δεδομένα και τα υπάρχοντα ερωτήματα: διαβάζοντας το Ο Φρόιντ στην Ακρόπολη - Μια Ατοπογραφία του Ηλία Παπαγιαννόπουλου (εκδόσεις Περισπωμένη) γινόμαστε μάρτυρες ενός ανεξάντλητου δρώμενου και όχι απλώς ενός κειμένου, που ανοίγει πολλές γραμμές διαφυγής, προσπαθώντας να μας κάνει να δούμε πώς μέσα από αυτό το περιστατικό μπορεί να κινητοποιηθεί μια άλλη αρχαιολογία-αναδίφηση στον εαυτό, στο παρελθόν και στην ταυτότητα και να επανασυσταθούν το υποκείμενο και η χωροχρονική του τάξη. Τούτο σημαίνει πως μέσα από αυτήν τη συνάντηση του Φρόιντ με την Ακρόπολη αντιλαμβανόμαστε θέματα που αφορούν όχι μόνο την ψυχανάλυση και την ταυτότητα ‒την εβραϊκότητα, την ελληνικότητα ή τον περισπούδαστο αρχαιοπινή ή νεωτερικό μας χαρακτήρα‒ αλλά και την οριακή πράξη της συγκριτικής ανάγνωσης και της μεταφοράς. Μέσα από το νέο αυτό ειδολογικό εγχείρημα που προτάσσει ο Ηλίας Παπαγιαννόπουλος, με την έννοια ότι εφευρίσκεται επιτέλους ένα νέο θεωρητικό είδος, ενεργοποιούνται διακειμενικές καταστάσεις, έντονες, φαντασμαγορικές, σπειροειδείς και καλά σκηνοθετημένες, που καταφέρνουν να ιχνηλατήσουν νέους τρόπους εξερεύνησης, τους οποίους δεν έχουμε ξαναδεί, τουλάχιστον στην ελληνική βιβλιογραφία.

Aυτή η φροντισμένη ανευλάβεια, η γόνιμη αποστασιοποίηση από τον ιδεαλιστικό εξωραϊσμό της Γερμανίας, επέτρεψε, σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση της χειρονομίας του Φρόιντ, την ανασύσταση του ελληνικού κόσμου ως μεταιχμιακού και την επανεφεύρεση του εαυτού ως μιας terra icognita και όχι tabula rasa.

Αν, λοιπόν, σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση ο Φρόιντ καταλαμβάνει συμπτωματολογικά τη θέση του Οιδίποδα, με τον οποίο τον παρομοιάζει ο συγγραφέας, ως ένας λοξός, ανασφαλής αλλά και παντοδύναμος την ίδια στιγμή βασιλιάς που αρνείται το βασίλειό του, ενώ βουτάει στην αυτογνωσία, αντίστοιχα μπορεί να φαντάζει ως ένας απόπτολις που στο δικό του κυρίαρχο πεδίο της ψυχανάλυσης καταλαβαίνει πως κατακτά μια αντίστοιχα μολυσμένη και ρημαγμένη πόλη. Γιατί ενώ ανεβαίνει στον βράχο ως ένας παντοδύναμος λευκοφορεμένος άνακτας ‒η θεατρική γραφή του Παπαγιαννόπουλου δεν ξεχνάει να μας αναφέρει το λευκό πουκάμισο που φόρεσε ο Φρόιντ για να πάει στην Ακρόπολη ως λεπτομερή, μετωνυμική ένδειξη του βασιλικού κλέους‒, κατεβαίνει ως εκπεπτωκός άγγελος, ως ένας Οιδίποδας που ξέρει ότι κατοικεί στο μεταίχμιο μιας φασματικής, ψυχικά απεδαφικοποιημένης, όπως θα έλεγε ο Ντελέζ, πόλης, όντας ταυτόχρονα μίασμα και συμβολικό της κέντρο, αρνούμενος ‒τυφλός τα τ' ώτα τον τε νουν‒, καθώς πρόκειται να δει αυτό ακριβώς που ορθώνεται μπροστά του και αυτό με το οποίο έχει να αναμετρηθεί, την ίδια του την ταυτότητα, την εβραϊκότητά του, την ψυχαναλυτική πράξη, το παρελθόν, το φάντασμα του πατέρα.

Η Ακρόπολη, λοιπόν, στα μάτια του Φρόιντ δεν υπάρχει, την αρνείται, όπως ο πατέρας του είχε απωθήσει με τον δικό του τρόπο την επιθετικότητα που είχε δεχτεί στο σχολείο λόγω της εβραϊκής του καταγωγής, μια πράξη λησμονημένη στο πέρασμα των χρόνων. Με αντίστοιχη φασματική μετατόπιση της μνήμης, ο Φρόιντ γράφει, τριάντα τέσσερα χρόνια αργότερα, απευθυνόμενος στον Ρομέν Ρολάν: «Καθώς μαρτυρούν οι αισθήσεις μου βρίσκομαι τώρα πάνω στην Ακρόπολη, μόνο που δεν μπορώ να το πιστέψω» και συνεχίζει στο ίδιο κείμενο: «Αυτό που βλέπω εδώ δεν είναι πραγματικό». Αλλά η Ακρόπολη είναι τόσο πραγματική όσο ποτέ. Γιατί μέσα από αυτή την αυτοανάλυση, η οποία επιχειρεί να δει αυτό που είναι εκτοπισμένο για τον Γερμανοεβραίο πατέρα της ψυχανάλυσης, τη χαμένη εβραϊκότητα, τη δική του α-μνησία ή άρνηση, εντοπίζεται μια διπλή, αλλά τόσο ενιαία μορφή αποξένωσης που απλώς επικυρώνει πανηγυρικά την αντίστοιχα διττή πρόσληψη ενός άλλου εαυτού και μιας άλλης εβραϊκότητας, μιας άλλης Ευρώπης, μιας άλλης Ελλάδας. Και είναι αυτός ο θραυσματικός χαρακτήρας που ισχυροποιεί το όνειρο ως διολίσθηση ή ως ταυτόχρονη ανάβαση και κατάβαση σε ένα σημείο από το οποίο παρατηρεί κανείς τον εαυτό του και τον ίδιο πολιτισμό. Δηλαδή, αρνούμενος την ύπαρξη της Ακρόπολης, ο Φρόιντ απλώς καθιστά ακόμα πιο ισχυρή τη δύναμή της, όπως ο Μποαμπντίλ (ένα ανάγλυφο παράδειγμα που προβάλλει η ατοπογραφία του Παπαγιαννόπουλου), ο τελευταίος βασιλιάς της Γρανάδας, ο οποίος αρνούνταν να δεχτεί την είδηση του αγγελιοφόρου ότι το τείχος της πόλης είχε πέσει, θεωρώντας το νέο non arrivé, μη συμβάν, κάνοντάς το ωστόσο ακόμα πιο ισχυρό στην προέλαση της μυθολογικής του παντοδυναμίας.

Εν ολίγοις, η διπλή χειρονομία του Φρόιντ, της άρνησης και της πρόσληψης, διανοίγει ένα τρίπτυχο που στήνεται ως ένα νέο αρχαιολογικό οικοδόμημα ορθωμένο ανάμεσα σε θραύσματα και σπαράγματα, το οποίο αφορά την προβληματική «ρωμαϊκή συνείδηση» που έτρεφαν οι Ευρωπαίοι για την Αθήνα, το «εβραϊκό ασυνείδητο» και το «νεοελληνικό σύμπτωμα»: «Η εμπειρία της Ακρόπολης κάτω από την αντίστροφή της με τη μορφή της αποξένωσης συμπίπτει γι' αυτόν τώρα με την επιβεβαίωση ενός γερμανοεβραϊκού και συνάμα τυπικά ευρωπαϊκού ονείρου της Ελλάδας ως ετεροτοπίας. Αυτό υποδηλώνεται και στην επαναλαμβανόμενη διολίσθηση, μέσα στο κείμενο, της "Ακρόπολης" στην "Αθήνα", λες και η πρώτη δεν είναι μόνο ή τόσο μια συγκεκριμένη τοποθεσία, όσο, κυρίως και εξαρχής, το προνομιακό σημείο παρουσίας ενός ολόκληρου πολιτισμού" επισημαίνει ο Ηλίας Παπαγιανόπουλος. Δημιουργώντας αντιστικτικά μια άλλη Αθήνα, πέρα από αυτή που είδαν ο Φαλμεράιερ ή ο Χάιντεγκερ, ο συγγραφέας επιχειρεί μέσα από τα μάτια του Φρόιντ ένα παιχνίδι αντιστροφών που αναζητά τα χαλάσματα, ακούει τις φωνές που δεν ακούγονται ‒και εδώ χωράνε οι ελάσσονες μορφές της λογοτεχνίας του Κάφκα‒ και κάνει να αναδυθούν οι πόλεις που βρίσκονται στο μεταίχμιο, γεμάτες από μειονότητες και ανθρώπους που τολμούν να δουν μέσα από τις λάσπες τα αστέρια.

Με άλλα λόγια, αυτή η φροντισμένη ανευλάβεια, η γόνιμη αποστασιοποίηση από τον ιδεαλιστικό εξωραϊσμό της Γερμανίας, επέτρεψε, σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση της χειρονομίας του Φρόιντ, την ανασύσταση του ελληνικού κόσμου ως μεταιχμιακού και την επανεφεύρεση του εαυτού ως μιας terra icognita και όχι tabula rasa. Επιπλέον, ο Φρόιντ του 1936 δεν είναι πια ο πατριάρχης ή ο πάπας της ψυχανάλυσης αλλά αυτός που στη δύση τη ζωής του μπορεί να απαρνείται την πατριαρχική φιγούρα του χωρίς το άγχος της αναγνώρισης και κυρίως χωρίς εκείνες τις άχραντες ιστορίες του για την τοτεμική κοινωνία και το μονίμως καταπιεσμένο μέλλον. Εξού και ότι τολμά να αφεθεί σε αυτό το μισόφωτο ‒και όχι χαϊντεγκεριανό ξέφωτο‒ της συνείδησης και θυμάται όχι την ωραία, όπως οι συμπατριώτες του, Ακρόπολη, αλλά τις ακρώρειες απ' όπου η θέα μπορεί να μην είναι προνομιακή, είναι όμως σχηματισμένη από ανασκαμμένη γη σε προσχώσεις, λάσπες και ευεργετικά μιάσματα ‒ «μια εξάρθρωση κάθε μορφής προς όφελος άσημων σημείων, δονήσεων στο εσωτερικό μιας αποψιλωμένης ύλης», όπως υπογραμμίζει χαρακτηριστικά ο Παπαγιανόπουλος.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

H εκρηκτική συνάντηση του Francis Bacon με τον Peter Beard

Σαν σήμερα / Φράνσις Μπέικον: «Σιχαίνομαι εννιά στις δέκα ζωγραφιές που βλέπω, ανάμεσά τους και τις δικές μου»

Σαν σήμερα το 1992 πεθαίνει ο σπουδαίος αιρετικός Βρετανός ζωγράφος και ανατόμος της ανθρώπινης υπαρξιακής αγωνίας. Ο Βασίλης Κιμούλης είχε μεταφράσει αποκλειστικά για τη LIFO αποσπάσματα από τις εκρηκτικές συνομιλίες του Μπέικον με τον φωτογράφο Peter Beard.
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΙΜΟΥΛΗΣ
Δείτε για πρώτη φορά το πολύτιμο αρχείο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας

Αρχαιολογία & Ιστορία / Δείτε για πρώτη φορά το πολύτιμο αρχείο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας

Ιδιαίτερης αρχαιολογικής, ιστορικής αλλά και καλλιτεχνικής αξίας, το αρχείο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας συνδέεται άρρηκτα τόσο με τις απαρχές όσο και με την εξέλιξη της αρχαιολογίας στην Ελλάδα μέχρι σήμερα.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT
Νίκος Μάντης «Το χιόνι του καλοκαιριού»

Το πίσω ράφι / Για τις απουσίες που μας κάνουν αργούς στα αισθήματα

Καλοκαίρι στην Πελοπόννησο, στη σκιά της δεκαετίας του ’80: ένα πληγωμένο παιδί, μια μητέρα που επιστρέφει αλλαγμένη και μυστικά που βαραίνουν τη σιωπή των ενηλίκων - αυτά ξετυλίγει ο Νίκος Α. Μαντής στο πρώτο του μυθιστόρημα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Νέα βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος του χρόνου, και κάποιες επανεκδόσεις

Fall Preview 2025 / 13 βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος της χρονιάς

Ο πάντα επίκαιρος Καβάφης, νέα, σύγχρονα και παλιότερα ονόματα της λογοτεχνικής σκηνής και κάποιες ξεχωριστές επανεκδόσεις που δικαίως θα διεκδικήσουν χώρο στη βιβλιοθήκη όλων, βιβλιόφιλων και μη.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το πίσω ράφι/ Εμανουέλ Καρέρ «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα»

Το πίσω ράφι / Ένα επτασφράγιστο μυστικό που προκάλεσε αμηχανία και πάταγο

Προκλητικός, ωμός, συχνά σοκαριστικός, ο Εμανουέλ Καρέρ εξερευνά στο «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα» το οικογενειακό του παρελθόν, φέρνοντας σε δύσκολη θέση ακόμα και τα πιο κοντινά του πρόσωπα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ζυμώνοντας ψωμί και ταριχεύοντας έναν νεκρό στην αρχαία Αίγυπτο

Αναγνώσεις / Ζυμώνοντας ψωμί και ταριχεύοντας έναν νεκρό στην αρχαία Αίγυπτο

Πώς ήταν η ζωή στην αρχαία Αίγυπτο; Ένας Αμερικανός αρχαιολόγος περιγράφει το 24ωρο των ανθρώπων κάθε ιδιότητας και κοινωνικής τάξης στις Θήβες της αρχαίας Αιγύπτου μέσα από ιστορίες που θα μπορούσαν να είναι αληθινές.
THE LIFO TEAM
Ανί Ερνό: «Όπως η σεξουαλική επιθυμία, έτσι και η μνήμη δεν σταματά ποτέ»

Βιβλίο / Ανί Ερνό: «Όπως η σεξουαλική επιθυμία, έτσι και η μνήμη δεν σταματά ποτέ»

Η Γαλλίδα συγγραφέας που τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας γεφυρώνει, με τη μυθιστορηματοποίηση της μνήμης, τη μεγάλη λογοτεχνία, από τον Μαρσέλ Προυστ μέχρι τον σύγχρονό μας Εντουάρ Λουί. Γεννήθηκε σαν σήμερα το 1940.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
ΕΠΕΞΕΡΓ. Παύλος Μεθενίτης «Αμανίτα μουσκάρια»

Το πίσω ράφι / Όταν μια ολόκληρη διμοιρία ανταρτών ξεκληρίστηκε από παραισθησιογόνα μανιτάρια

Στηριγμένο σε πραγματικά γεγονότα, το μυθιστόρημα «Αμανίτα μουσκάρια» του Παύλου Μεθενίτη εξερευνά το ζήτημα των ουσιών ως καταφύγιο αλλά και ως καταστροφή, και μας παρασύρει σ’ ένα ταξίδι ποτισμένο από την ελληνική πραγματικότητα, παραμονές της οικονομικής κρίσης.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Arsenale: Το πιο απρόσμενο βιβλιοπωλείο των Κυκλάδων φτιάχτηκε στην Ανάφη

Βιβλίο / Arsenale: Το πιο απρόσμενο βιβλιοπωλείο των Κυκλάδων φτιάχτηκε στην Ανάφη

Σε ένα νησί που μετρά λιγότερους από 300 μόνιμους κατοίκους, ένα παλιό καραβόσπιτο μεταμορφώθηκε σε ένα καταφύγιο πολιτισμού γεμάτο βιβλία, μουσικές και μικρούς θησαυρούς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ