AN ΕΓΡΑΦΕ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ στα αγγλικά, θα ήταν η λατρεμένη συγγραφέας του αγγλοσαξονικού κόσμου, αφού τα βιβλία της ξεπερνούν τα σύνορα, μιλώντας για κόσμους πέρα από τη φαντασία, για επιβλητικούς δράκους και για πολιτικά συστήματα του μέλλοντος, για νερά που μας παρασέρνουν, μας βυθίζουν και μας εξιλεώνουν. Ήδη πάντως η «Guardian» της έχει αποδώσει φόρο τιμής, ενώ οι αμέτρητοι φανατικοί αναγνώστες της επιμένουν ότι αυτή είναι η ελληνική, γυναικεία απάντηση στον Τόλκιν, με μεγαλύτερη πολιτική συνείδηση και πιο στιβαρή λογοτεχνική ταυτότητα. Γιατί η αλήθεια είναι ότι η Ιωάννα Μπουραζοπούλου από το πρώτο της βιβλίο, «Το μπουντουάρ του Ναδίρ» (τα βιβλία της κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καστανιώτη) μέχρι σήμερα, δηλαδή πάνω από μια εικοσαετία, αποκαλύπτει με συνέπεια έναν δικό της, ιδιοσυγκρασιακό κόσμο και εκπλήσσει με την ικανότητα που έχει να δανείζεται στοιχεία από διαφορετικούς τομείς –τέχνες, επιστήμες, λογοτεχνία– και να ενσωματώνει αλλότρια πλάσματα και ευφάνταστες συνθήκες, που μοιάζουν να είναι κάθε φορά περισσότερο οικείες ακριβώς επειδή κάποιοι τις αποκαλούν φανταστικές. Άλλοι έχουν αποκαλέσει το έργο της επιστημονικής φαντασίας, αν και σπάνια αναφέρεται στις επιστήμες παρά μόνο ως συστήματα, άλλοι δυστοπικό, παρότι παραμένει κατά βάση αισιόδοξο, και άλλοι απλώς το θεωρούν συνυφασμένο με τη λογοτεχνία του φανταστικού.
Ίσως καλύτερα να μιλούσαμε για ρεαλιστικές αλληγορίες – με τον ίδιο τρόπο που οι αρχαιοελληνικοί μύθοι και θεοί είχαν την τάση να προσωποποιούν τις πιο ακραία πραγματικές καταστάσεις και αισθήματα. Δεν μπορώ να μην τη ρωτήσω αν συμφωνεί με το ότι οι φανταστικές μορφές που επικαλείται στα βιβλία της δεν είναι παρά διαφορετικοί τρόποι για να δηλωθεί το πραγματικό. «Δεν έχετε άδικο, πραγματεύομαι ρεαλιστικά ζητήματα, για μην πω επίκαιρα», είναι η σύμφωνη γνώμη της για το πού ακριβώς θα μπορούσε να ανήκει το πολύπτυχο έργο της. «Ακόμη κι όταν εισχωρεί η μεταφυσική στην πλοκή, δεν εκφράζει παρά τη διαχρονική αγωνία μας για τα μεγάλα και αναπάντητα υπαρξιακά ερωτήματα. Εκείνο που εντάσσει τα έργα μου στη λογοτεχνία του φανταστικού είναι ότι αλλοιώνω σκόπιμα μια παράμετρο της πραγματικότητας. Η συγκεκριμένη παράμετρος ξεφεύγει από το εφικτό, αγγίζει το απίθανο και ανοίγει την πόρτα στη μαγεία του φανταστικού. Έτσι όλες οι υπόλοιπες παράμετροι της σύγχρονης πραγματικότητας υποχρεώνονται να αναδιαταχτούν για να την αντιμετωπίσουν, δηλαδή να την κατανοήσουν, να την αιτιολογήσουν, να την ελέγξουν ή να την αξιοποιήσουν. Παρακολουθούμε πώς συμπεριφέρονται οι θεσμοί μπροστά στο αδιανόητο –το κράτος, η επιστήμη, η τέχνη, η αγορά– και πώς αντιδρούν οι πληθυσμοί. Μέσα σε ένα τέτοιο φόντο αναπτύσσεται ο μικρόκοσμος των ηρώων, τα πάθη, τα διλήμματα και οι επιδιώξεις τους. Γεννιούνται έτσι φρέσκιες ιδέες και οπτικές, γιατί το φανταστικό επιτρέπει τολμηρότερους συλλογισμούς από τον ρεαλισμό».
«Πιστεύω πως η αμφιβολία ανοίγει περισσότερα μονοπάτια σκέψης και οδηγεί σε πιο ευρηματικές λύσεις από τη βεβαιότητα. Είναι πιο σπλαχνική, πιο ανεκτική και πιο ανθεκτική στα χτυπήματα του απρόβλεπτου».
Στο άκουσμα και μόνο των λέξεων «ρεαλισμός» και «φανταστικό», ο νους πηγαίνει αυτομάτως στον Κάφκα και έχω την αίσθηση ότι από την πολύ καφκική «Ενοχή της αθωότητας» μέχρι την «Τριλογία του Δράκου» είναι κυρίαρχη η αλλοτρίωση που οφείλεται στην επιβολή μιας στρεβλής ιδεολογίας στο όνομα μιας παράδοξης αντίστροφης δικαιοσύνης. Αναρωτιέμαι λοιπόν αν, σε αυτό το καφκικό πλαίσιο, είμαστε τελικά όλοι θύματα (αλλά και θύτες) των απόλυτων θέσεων και ιδεών που επιβάλλουμε στους άλλους και στον εαυτό μας. «Είμαστε θύματα του πόθου μας για μια απόλυτη αλήθεια και έναν προβλέψιμο κόσμο» είναι η καίρια απάντησή της Ιωάννας Μπουραζοπούλου. «Τέτοιοι πόθοι είναι μάλλον ανεδαφικοί. Αποτελούν ωφέλιμα κίνητρα προόδου, μας κρατούν σε εγρήγορση ως ιδανικά, αλλά μας παγιδεύουν ως προορισμοί. Όταν πιστέψουμε ότι κατέχουμε την απόλυτη αλήθεια ή ότι ελέγχουμε τους μηχανισμούς του σύμπαντος, γινόμαστε αυτοκαταστροφικοί, δογματικοί, συχνά ολέθριοι για τους γύρω μας. Πιστεύω πως η αμφιβολία ανοίγει περισσότερα μονοπάτια σκέψης και οδηγεί σε πιο ευρηματικές λύσεις από τη βεβαιότητα. Είναι πιο σπλαχνική, πιο ανεκτική και πιο ανθεκτική στα χτυπήματα του απρόβλεπτου».
Ειδικά αυτό το στοιχείο του ξαφνικού, του απρόβλεπτου και της έκπληξης επικρατεί στα βιβλία της, τα οποία εμφανίζουν πάντα ασύλληπτες ανατροπές. Αυτό διαπιστώσαμε ήδη από το πρώτο βιβλίο της περίφημης «Τριλογίας του Δράκου της Πρέσπας», που ξεκίνησε πριν από μια εικοσαετία με την «Κοιλάδα της Λάσπης», η οποία απέσπασε το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, και τώρα ολοκληρώνεται με τη «Μνήμη του Πάγου». Σε αυτό το τελευταίο μέρος η δράση εντοπίζεται στο σημείο όπου συναντιούνται τρεις χώρες, η Ελλάδα, η Βόρεια Μακεδονία και η Αλβανία, στη Μεγάλη Πρέσπα, και όπου εμφανίζεται ένας δράκος τον οποίο κανείς δεν έχει δει, για τον οποίο κάθε τόπος έχει τη δική του ερμηνεία, μπολιασμένη από τοπικές δεισιδαιμονίες, προκαταλήψεις, ερμηνείες και τραύματα. Αναρωτιέται τελικά κανείς αν αυτές οι χώρες μαστίζονται από τη διχόνοια ακριβώς επειδή μοιάζουν τόσο, καθώς τρέφουν κοινούς φόβους και ελπίδες.
Η ίδια συμφωνεί ότι είναι όντως έτσι: «Αυτό ακριβώς πιστεύω. Εδώ και αιώνες πορευόμαστε αντάμα με τους βαλκανικούς λαούς και έχουμε περισσότερες ομοιότητες από όσες παραδεχόμαστε. Υπήρξαμε συμπολίτες και συμπολεμιστές σε κοινούς αγώνες, οι διαδρομές μας πλέκονταν διαρκώς, έχουμε παρόμοια δημοτικά τραγούδια, χορούς, γεύσεις στο τραπέζι. Ταλαιπωρηθήκαμε και ταλαιπωρούμαστε από τις ίδιες κακοδαιμονίες, παρεμβάσεις ισχυρών κρατών στα εσωτερικά μας, οικονομική και πολιτική εξάρτηση, αναγκαστική μετανάστευση. Όλες οι οικογένειες της νότιας Βαλκανικής έχουν μέλη που έφυγαν στο εξωτερικό για μια καλύτερη ζωή· δηλαδή η "καλύτερη ζωή" δεν είναι εδώ; Ματώσαμε και ματώνουμε σε εμφύλιους πολέμους, επειδή η φτώχεια και η απογοήτευση φέρνουν πίκρα και οργή. Τότε στρεφόμαστε κατά του αδελφού, που είναι εξίσου αποδεκατισμένος με εμάς, αφού δεν μπορούμε να στραφούμε κατά του ισχυρού. Βρίσκουμε παρηγοριά σε φαντασιώσεις εθνικού μεγαλείου, προορισμένες να μην επαληθευτούν ποτέ, αφού δεν δομήθηκαν με υλικά αλήθειας και ρεαλισμού. Ανεχόμαστε τη μάστιγα της διαφθοράς και συντηρούμε το πελατειακό κράτος, γιατί εξυπηρετεί πρόσκαιρους στόχους μας, αλλά καταστρέφει το μέλλον και μεγεθύνει τη συλλογική κατάθλιψη, την ηττοπάθεια. Ο μέσος Βαλκάνιος ζει ολημερίς με αυτές τις αντιφάσεις, παγιδευμένος σε έναν φαύλο κύκλο, νιώθοντας ανίσχυρος και μόνος. Θα ήταν προτιμότερο να αντλήσουμε αυτοπεποίθηση από τις ομοιότητές μας με τους γείτονες, για να νικήσουμε το φάντασμα της εθνικής μοναξιάς. Να γιορτάσουμε τις διαφορές μας, αντί να τις αφήνουμε να μας χωρίζουν, να ξεπεράσουμε επιτέλους τον φόβο. Εάν δεν αγαπήσουμε τον γείτονα που μας μοιάζει, πώς θα αγαπήσουμε τον εαυτό μας; Και αν δεν αγαπήσουμε τον εαυτό μας, πώς θα βρούμε τη δύναμη να τον αλλάξουμε;».
Εξού και ότι η αγάπη κυριολεκτικά σώζει, στο ενίοτε ασφυκτικό σύμπαν της Μπουραζοπούλου, και είναι αυτή που δίνει την ελπίδα. Άλλωστε, έτσι σώζονται ακόμα και οι πιο μεγάλοι εχθροί δρακολόγοι. Αν και πρέπει να πούμε ότι ο δράκος είναι που φέρνει το κακό, αλλά το κακό κρύβει και αλήθεια. «Σωστά, υπάρχουν πολλοί δράκοι στην τριλογία, όχι μόνον εκείνος του τίτλου, και δεν είναι όλοι αρνητικοί», απαντάει. «Εκείνος του τίτλου είναι σίγουρα καταστροφικός, μολονότι αμφιβάλλουμε ότι είναι αληθινός, γιατί έχει υπερφυσικά χαρακτηριστικά. Κρυμμένοι στη σκιά βρίσκονται τρεις ανθρώπινοι δράκοι, τρία γεροντάκια που έχουν το επίθετο Δράκος, ένα σε κάθε όχθη, που συμβολίζουν την ισχύ της ενότητας. Κάθε φορά που ξεπερνιέται μια προκατάληψη, μια έριδα, πέφτει κι ένα οχυρό του υπερφυσικού δράκου. Δυναμώνουν οι πληθυσμοί, τολμούν να γνωριστούν, να περάσουν τα σύνορα, να συνεργαστούν. Πόση δύναμη κρύβουμε μέσα μας και δεν το ξέρουμε. Εάν το συνειδητοποιούσαμε, όλοι οι δράκοι των μύθων θα ζήλευαν τα κατορθώματά μας».
Είναι αμέτρητες οι δίσημες ερμηνείες και τα κλειδιά που «ξεκλειδώνουν» τα βιβλία της Μπουραζοπούλου, τα οποία δείχνουν να σχετίζονται με τις κρυφές δυνάμεις και την ενέργεια που έχουν οι χαρακτήρες, πρωτεύοντες ή μη. Καίριος είναι, για παράδειγμα, ο Αλχημιστής, που επανέρχεται στην «Τριλογία του Δράκου της Πρέσπας» και δείχνει ότι τελικά η γνώση είναι αυτή που θα μας απελευθερώσει και θα μας δώσει δύναμη. «Ο Αλχημιστής με τον μαθητή του –alter ego του δασκάλου του–, κλεισμένοι στο υπαρξιακό τους εργαστήριο, προσπαθούν να κατασκευάσουν το ελιξίριο της αυτογνωσίας», προσθέτει η ίδια ερμηνεύοντας το σχόλιό μου. «Είναι ρόλοι σε ένα θεατρικό έργο. Το ελιξίριο της αυτογνωσίας που αναζητούν εκείνοι είναι ταυτόχρονα και το μαγικό κλειδί για να ξεκλειδώσουν οι λαοί της Πρέσπας το μυστήριο του δράκου.
Έτσι, έχουμε ένα μυθιστόρημα που ξεπηδά μέσα από ένα θεατρικό έργο, ωσάν μέσα από τον αποστακτήρα του Αλχημιστή. Ό,τι συμβαίνει σε μικρή κλίμακα στο θεατρικό έργο, μεταξύ των δύο ρόλων, το παρακολουθούμε να διαδραματίζεται σε μεγάλη κλίμακα στο μυθιστόρημα, μεταξύ των λαών. Θεατρικό έργο και μυθιστόρημα δεν συνδέονται μόνο νοηματικά αλλά και οργανικά, αφού το συγκεκριμένο θεατρικό απαγορεύτηκε από το πολιτικό καθεστώς του μυθιστορήματος και η συγγραφέας του είναι η καταλυτική ηρωίδα της πλοκής. Η δική της άφιξη στην Πρέσπα θα δώσει ώθηση στα γεγονότα που θα αλλάξουν όλη τη φυσιογνωμία της περιοχής. Υπάρχει λοιπόν ένας ατέρμονος κύκλος –το υπαρξιακό γίνεται κοινωνικό και το κοινωνικό γίνεται πολιτικό– που διατρέχει την τριλογία. Κάθε τόμος ανοίγει και κλείνει με μια πράξη του θεατρικού έργου, οδηγώντας μας στο επόμενο στάδιο της αλχημιστικής μεταμόρφωσης. Νομίζω ότι όλα αυτά ακούγονται πολύ θεωρητικά. Στην ουσία παρακολουθούμε μια χορταστική περιπέτεια δράσης και μυστηρίου, στην οποία οι ήρωες εξελίσσονται, ωριμάζουν, αλλάζουν αντιλήψεις, καθώς βλέπουν ολοένα και καθαρότερα τον εαυτό τους και όσα συμβαίνουν γύρω τους».
Είναι τρομερό πόσες αναλογίες βρίσκει κανείς, εν προκειμένω, με τον σημερινό κόσμο, αφού υπάρχει όχι μόνο πολιτική αλλά και τουριστική εκμετάλλευση του δράκου, όπως αντίστοιχες είναι οι πολλαπλές επισημάνσεις γύρω από το νερό, ένα στοιχείο που διατρέχει σχεδόν κάθε έργο της Μπουραζοπούλου. Έχει, μάλιστα, κανείς την αίσθηση ότι το νερό δεν είναι μόνο οντολογική συνθήκη αλλά και υπαρξιακή στάση. «Όντως, το στοιχείο του νερού επανέρχεται στα βιβλία μου, αν και με διαφορετικό ρόλο κάθε φορά», επισημαίνει. «Η ζωή και ο πολιτισμός μας, σε τούτη την άκρη της Βαλκανικής χερσονήσου, είναι ζυμωμένα με τη θάλασσα. Η θάλασσα έγινε ο ορίζοντας των περιπετειών μας. Εκείνη είναι ο θεματοφύλακας της μνήμης στο “Μυστικό Νερό” και η δύναμη αφανισμού στο “Τι είδε η γυναίκα του Λωτ;”. Από την άλλη, το γλυκό νερό υπήρξε σπάνιο και πολύτιμο, γιατί το κλίμα εδώ είναι ξηρό μεσογειακό. Σε αντίθεση με την κεντρική και τη βόρεια Ευρώπη, εμείς έχουμε λίγες λίμνες και ρηχά ποτάμια που δεν είναι πλωτά. Για εμάς το γλυκό νερό δεν ήταν ποτέ έξοδος στον κόσμο, δεν ήταν πεδίο εξερεύνησης· ήταν καθρέφτης, βλέπαμε μόνο το είδωλό μας σε αυτό. Αυτό τον καθρέφτη παρουσιάζω στην τριλογία “Ο Δράκος της Πρέσπας”, αλλά τον μετατρέπω σε πρισματικό κάτοπτρο, ώστε κάθε πλευρά του να δείχνει διαφορετικό είδωλο του ίδιου θέματος. Κάθε λαός στις όχθες της τριεθνούς λίμνης βλέπει αλλιώς τον εαυτό του στο νερό και δίνει άλλη όψη στον φόβο του. Έτσι έχουμε έναν κοινό δράκο, που το πρίσμα τον εμφανίζει μεγεθυμένο και τρομακτικό, ο οποίος κρατά διαιρεμένες τις τρεις όχθες. Οι ήρωες της τριλογίας θα χρειαστεί να ξεπεράσουν την παραπλάνηση των αντικατοπτρισμών για να αναγνωρίσουν το κοινό θέμα πίσω από τα είδωλα», καταλήγει.
Τι συμβαίνει, όμως, με τις δικές μας προσωπικές παραπλανήσεις, επιβεβαιώσεις ή σφάλματα; Πότε ακριβώς απογοητεύεται και πότε νιώθει δικαίωση η ίδια, όλα αυτά τα χρόνια, ως υποκείμενο της γραφής και ως πρόσωπο; Έχοντας τη μεγάλη τύχη να έχει «τον έπαινο του δήμου και των σοφιστών» εξαρχής, με την πρώτη της εμφάνιση στα γράμματα, δεν έδειξε να επαναπαύεται στους επαίνους, καθώς κάθε της βιβλίο εμφανίζεται ακόμα πιο μεστό σε νοήματα και σε λογοτεχνικές εξάρσεις, που την έχουν καθιερώσει ως μια από τις πιο ουσιαστικές συγγραφείς της εποχής μας. Εν τέλει, πολλά από τα βιβλία της μοιάζουν να είναι και προφητικά, με τον τρόπο που θεωρούνται τα βιβλία του Ντον Ντε Λίλο, τα οποία αφουγκράζονται με αντίστοιχη χρήση του φανταστικού τις πιο ακραίες ρεαλιστικές συνθήκες: διαβάζοντας την «Κοιλάδα της Λάσπης», ο νους πάει στις πλημμύρες της Θεσσαλίας, διαβάζοντας την «Κεχριμπαρένια Έρημο» στην άμμο που σκέπασε τότε Ελλάδα και Κύπρο και διαβάζοντας την πρόσφατη «Μνήμη του Πάγου» στο υφιστάμενο πρόβλημα του νερού.
Κανένας λογοτέχνης δεν μπορεί να αγνοεί την επιβράβευση, είτε μέσω της έμπρακτης απονομής ενός βραβείου είτε μέσω των υποτροφιών και άλλων διακρίσεων που συνοδεύονται από διαμονή σε περίοπτα μέρη, όπως η Villa Concordia, την οποία είχε την ευκαιρία να επισκεφθεί λαμβάνοντας μια ακόμα διάκριση. «Το βραβείο είναι ο χαιρετισμός που σου στέλνει μια ομάδα αναγνωστών, οι οποίοι δηλώνουν ικανοποιημένοι από το βιβλίο σου», απαντά σε σχέση με το θέμα της επιβράβευσης. «Είναι ένα νεύμα ενθάρρυνσης που παίρνει αξία από εκείνους που το προσφέρουν ή από τον θεσμό που εκπροσωπούν. Το ίδιο συμβαίνει και με τα θετικά σχόλια που διαβάζεις σε άρθρα ή σε κριτικές ή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σημαίνει “καλώς δημοσίευσες ό,τι έγραψες και δεν το κράτησες στο συρτάρι σου ή δεν το έδωσες μόνο σε φίλους να το διαβάσουν”. Είναι σαν το χειροκρότημα που παίρνει ο ερμηνευτής στο τέλος της παράστασης και αντλεί δύναμη για να συνεχίσει να παίζει. Στη χώρα μας οι περισσότεροι συγγραφείς είμαστε ερασιτέχνες, “εραστές της τέχνης”, δεν βιοποριζόμαστε από τα έργα μας, οπότε η ανταπόκριση του αναγνωστικού κοινού έχει μεγάλη σημασία. Ένα τέτοιο δώρο ήταν και η παραμονή στη Villa Concordia. Πρόκειται για ένα διεθνές σπίτι της τέχνης στη βαυαρική πόλη Μπάμπεργκ, στο οποίο προσκαλούνται κάθε χρόνο καλλιτέχνες από διαφορετικές χώρες. Η γενναιόδωρη υποτροφία που συνοδεύει την πρόσκληση μού επέτρεψε να πάρω λίγους μήνες άδεια άνευ αποδοχών από τη δουλειά μου και να μείνω στη βίλα. Γνώρισα συνθέτες, εικαστικούς και λογοτέχνες, παρακολούθησα συναυλίες και εκθέσεις τους, εργάστηκα στο βιβλίο μου –τότε έγραφα τον δεύτερο τόμο της “Τριλογίας του Δράκου”– σε ιδανικές συνθήκες, τέτοιες που ποτέ δεν είχα ως τώρα, συμμετείχα σε καλλιτεχνικές δράσεις. Η πιο αλησμόνητη ήταν η πρόσκληση από μια φυλακή μερικά χιλιόμετρα έξω από το Μπάμπεργκ. Εκεί κρατούνται νέοι 16-19 ετών που διέπραξαν βαριά ποινικά αδικήματα. Δέχτηκα ευχαρίστως την πρόσκληση και βρέθηκα αντιμέτωπη με ένα ζεστό κοινό, που φλεγόταν να επικοινωνήσει και να μοιραστεί τις σκέψεις του. Θεωρώ πως έμαθα περισσότερα από όσα δίδαξα σε εκείνη τη διάλεξη».
