Τον αστακό του τον συνοδεύει με κρασί Σαν-Ζιλιέν. Αγαπά την όπερα και επισκέπτεται τακτικά το Μπαλσόι, φορώντας ένα μακρύ παλτό αλεπούς. Μυρίζει μανταρίνι, πούρο, άρωμα και κολόνια. Ζει σε πολυτελές διαμέρισμα επτά δωματίων, ένα εκ των οποίων φιλοξενεί το ιατρείο του. Φοράει κόκκινα λαστιχένια γάντια και τεμαχίζει νεκρούς εγκεφάλους τραγουδώντας άριες. Τα εργαλεία κροταλίζουν, οι ασθενείς στοιβάζονται σαν τσαμπιά έξω από την πόρτα του: τον αποκαλούν «μάγο» και «γητευτή», πληρώνουν αμύθητα ποσά για να εξασφαλίσουν κάποια από τις περίφημες θεραπείες αναζωογόνησης που τον έχουν κάνει διάσημο σε όλη τη Μόσχα. Τοποθετεί ωοθήκες μαϊμούς σε μεσήλικη ασθενή με ρυτιδιασμένο λαιμό και εξασφαλίζει νεανικές σεξουαλικές αποδόσεις σε πενηνταπεντάχρονο κύριο που δεν προλαβαίνει να μετράει τις ερωμένες του.
Παρά την εδραιωμένη φήμη του, ο καθηγητής Πρεομπραζένσκι δεν επαναπαύεται. Ονειρεύεται τολμηρά κατορθώματα που θα συνεισφέρουν τα μάλα στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, είναι μάλιστα πεπεισμένος ότι, με λίγη τύχη, θα τα υλοποιήσει σύντομα, και, να, αυτό το γλυκύτατο κοπρόσκυλο σε κανέναν δεν θα λείψει, λίγη πάχυνση χρειάζεται μόνο και μετά στο χειρουργείο: αν η μεταμόσχευση πετύχει, τότε ένα νέο πλάσμα θα γεννηθεί, ένα θαύμα της ιατρικής, που θα σπάσει τα όρια, θα αναιρέσει τις διακρίσεις και θα εκτοξεύσει την ανθρωπότητα σε μια απαστράπτουσα τροχιά απρόσμενων κατακτήσεων και ευεργετικών ανατροπών.
Το μυστήριο της ανθρώπινης επιθυμίας, το μυστήριο της «καρδιάς του σκύλου», θα παραμείνει, προς το παρόν τουλάχιστον, απαραβίαστο: ούτε η βιολογική παρέμβαση ούτε η κοινωνική εκπαίδευση θα μπορέσουν να ξεριζώσουν ολοκληρωτικά τον απρόβλεπτο και επαναστατικό χαρακτήρα της.
Η επέμβαση ολοκληρώνεται επιτυχώς, ο ασθενής επιβιώνει, ο Σάρικ γίνεται Σάρικοφ, ο λιπόσαρκος σκύλος αποκτά υπόφυση και όρχεις νεαρού άνδρα, αρχίζει να περπατάει στα δύο πόδια, τα δάχτυλά του ισιώνουν, τα πέλματα μακραίνουν, η μουσούδα υποχωρεί. Δεν είναι όμως όλα τα νέα ευχάριστα. Ο Καθηγητής βιώνει τη μία απογόητευση μετά την άλλη: το δημιούργημά του καθόλου δεν συμμορφώνεται με τις προσδοκίες του. Ο Σάρικοφ δεν διαθέτει ίχνος φινέτσας, μάλλον το αντίθετο: είναι κοντός και κακόγουστος, ανεπίδεκτος μαθήσεως, πετάει τ’ αποφάγια στο πάτωμα, ουρεί όπου βρει, φτύνει εδώ κι εκεί, καπνίζει ασύστολα, προκαλεί καταστροφές στο διαμέρισμα, κλέβει χρήματα, μεθάει, χουφτώνει νεαρές κυρίες στα σκαλοπάτια, επιτίθεται με λάγνες ορέξεις στις υπηρέτριες, κάνει παρέα με Μπολσεβίκους, διαποτίζεται από ταξικό μίσος και χρησιμοποιεί ασύστολα τις χειρότερες βρισιές της ρωσικής γλώσσας.
Τι πρέπει να γίνει; Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτό το εργαστηριακό «τέρας»; Υπάρχει ελπίδα αναμόρφωσής του ή χρειάζονται πιο ριζικές «λύσεις»; Ποιος συνδυασμός βιολογικού και πολιτισμικού προγραμματισμού μπορεί να προκαθορίσει τη συμπεριφορά του ατόμου;
Ο Μπουλγκάκοφ παρωδεί αριστοτεχνικά το μεγάλο κοινωνικό πείραμα που διεξάγεται στα τέλη του 1924 στη μετεπαναστατική Μόσχα, όταν τα υψηλά επιτελεία των Μπολσεβίκων συνεργάζονται με επιφανείς επιστήμονες της χώρας, προκειμένου να δημιουργήσουν τον homo Sovieticus, το νέο εξελιγμένο είδος ανθρώπου που θα ενταχθεί απρόσκοπτα και θριαμβευτικά στη ριζικά διαφορετική κοινωνία που οραματίζεται ο κομμουνισμός (η ιδέα εγκαταλείφθηκε λίγα χρόνια αργότερα). Το ρωσικό κίνημα ευγονικής βρίσκεται σε άνθηση και πολλοί επιφανείς βιολόγοι της εποχής πιστεύουν ακράδαντα στη δύναμη της επιστήμης τους να μετασχηματίσει τις αντιλήψεις μας και να χαράξει νέα μονοπάτια βιολογικής και κατ’ επέκταση κοινωνικής προόδου.
Η Καρδιά του σκύλου δεν είναι, όμως, μια απλή αντι-σοβιετική σάτιρα ούτε μια αφελής προειδοποίηση για τις πιθανές ολέθριες συνέπειες της επιστημονικής ύβρεως. Εκατό χρόνια μετά τον Φράνκενσταϊν της Σέλεϊ, το τέρας ξεφεύγει ξανά από τον δημιουργό του. Το τερατώδες σώμα, ως ζωντανό θέαμα, ενσαρκώνει τη διαφορά από τη βασική ανθρώπινη νόρμα: είναι αποκλίνον, μη κανονικό και θέτει τα ίδια ερωτήματα, έστω και υπό την αχλή της κωμωδίας: τι είναι η καρδιά; Είναι κάτι που μεταφυτεύεται; Και αν ναι, είναι επιθυμητό αυτό; Πόση διαφορετικότητα αντέχουμε; Πόσο «άλλο» μπορεί να είναι το παιδί μας; Πόσο πρέπει να μας μοιάζει; Πόσο να μας υπακούει; Ποιο πλάσμα είναι αποδεκτό ως έχει και ποιο χρειάζεται να υποστεί επεμβάσεις; Υπάρχει ανώτερη και κατώτερη μορφή ζωής; Ποιος το αποφασίζει και με ποια κριτήρια;
Ως ένα γοτθικό παραμύθι υψηλής αισθητικής που δονείται από κωμικές αναταράξεις συνέλαβαν η Έφη Μπίρμπα και οι συνεργάτες της τη νουβέλα του Μπουλγκάκοφ σε τούτη την άκρως απολαυστική παράσταση. Τέσσερις διαφορετικοί άξονες εμπλέκονται εδώ αρμονικά, στοιχειοθετώντας σταδιακά μια σχέση γόνιμης αντίστιξης: πρώτον, ο γοητευτικά «διχασμένος» σκηνικός χώρος – αριστερά το «ψυχρό», τακτοποιημένο ιατρείο, δεξιά η χαοτική, «θερμή» τραπεζαρία∙ δεύτερον, η αδιάκοπη αίσθηση ρευστότητας∙ τρίτον, η αντιπαράθεση του ελαφρώς γκροτέσκου θέματος και των σουρεαλιστικών στοιχείων του με την αψεγάδιαστη ομορφιά της κλασικής μουσικής που τυλίγει τα πάντα σε μια ανακουφιστική, εξυψωτική αχλή∙ τέταρτον, η κωμική ιδιοφυΐα του Άρη Σερβετάλη που διαλύει και ταυτόχρονα ενώνει όλα τα προηγούμενα.
Ο ασθενής με τα τεράστια δάχτυλα και το πορτοκαλοκεχριμπαρί κάτουρο, η στροβιλιζόμενη και ετοιμόρροπη σοπράνο που αναζητά τις χαμένες οκτάβες της, το γυαλιστερό μπλε πάτωμα που αλλάζει χρώμα και γίνεται σμαραγδί, οι τρεις μακρόστενες φιγούρες με τις γωνιώδεις κινήσεις, εμπνευσμένες από τον ρωσικό κονστρουκτιβισμό, η μακριά ουρά ενός φορέματος από μπροκάρ ύφασμα, που σέρνεται φιδίσια μέσα σε ένα σύννεφο καπνού, το τραπεζομάντιλο της υπερμακρόστενης τραπεζαρίας που μετατρέπεται σε πετσέτα λαιμού, η έλλειψη λογικής συνάφειας μεταξύ λόγου και χειρονομιών στην αφήγηση των τριών υπηρετριών-αφηγητριών, ο αργός ρυθμός με τον οποίο ανεβαίνουν, σαν ένα σώμα, τα σκαλοπάτια της πλατείας, το «Valse Triste» του Sibelius, αναρίθμητες σαγηνευτικές λεπτομέρειες συνενώνονται επί σκηνής για να οικοδομήσουν αυτό το σχεδόν υπνωτιστικό τοπίο που αναδύεται χάρη στη διακριτικά σμιλεμένη και αδιάκοπα εξελισσόμενη χορογραφία σωμάτων, αποχρώσεων και αντικειμένων της παράστασης.
Ο Άρης Σερβετάλης καταβροχθίζει τροφές, γλείφει πιάτα, καταπίνει ποταμούς βότκας, ελίσσεται, σπάει και ανασυντίθεται, σκαρφαλώνει στα τραπέζια και χοροπηδά, επιδίδεται σε ξεκαρδιστικά ερωτικά ξεσπάσματα προς τον Καθηγητή, κυνηγάει γάτους στους διαδρόμους, θέτει εαυτόν, ψυχή τε και σώματι, στην υπηρεσία του σκυλανθρώπου Σάρικοφ, χαρτογραφώντας με αβίαστο χιούμορ την εκκολαπτόμενη συνείδηση ετούτου του εργαστηριακά κατασκευασμένου πλάσματος που καλείται να εκπροσωπήσει τις ψευδαισθήσεις της επιστημονικής κοινότητας και της όποιας άλλης μορφής εξουσίας.
Γιατί αυτό κάνει το θέατρο: θέτει τα μεγάλα ερωτήματα μέσω των σωμάτων. Μας καλεί να αναλογιστούμε πώς νιώθουμε για το «τέρας». Θεωρούμε κι εμείς ότι το πείραμα απέτυχε και ότι αυτό το παράξενο, μη ταξινομήσιμο, ον πρέπει να εξουδετερωθεί; Ο Σερβετάλης δεν χαρίζει στον θεατή αυτονόητες απαντήσεις: ο ήρωας που πλάθει είναι κραυγαλέα «αντιπαθής» και ταυτόχρονα αφόρητα συμπαθής. Στη νουβέλα, όπως και στην παράσταση, η άρνηση του Σάρικοφ να «εκπολιτιστεί» –είτε από τους αστούς φροντιστές του είτε από τους Μπολσεβίκους συντρόφους του– συνιστά καθησυχαστική απόδειξη της ισχύος της ανθρώπινης βούλησης, που επιμένει να χαράζει τη δική της πορεία αψηφώντας τις καλύτερες προθέσεις των ιθυνόντων για την κατασκευή ενός θαυμαστού καινούργιου κόσμου. Το μυστήριο της ανθρώπινης επιθυμίας, το μυστήριο της «καρδιάς του σκύλου», θα παραμείνει, προς το παρόν τουλάχιστον, απαραβίαστο: ούτε η βιολογική παρέμβαση ούτε η κοινωνική εκπαίδευση θα μπορέσουν να ξεριζώσουν ολοκληρωτικά τον απρόβλεπτο και επαναστατικό χαρακτήρα της.
Στα πλεονεκτήματα της παράστασης, τέλος, θα συγκαταλεγόταν δίχως αμφιβολία η αβίαστη ερμηνεία του Αντώνη Μυριαγκού ως Καθηγητή και της Ηλέκτρας Νικολούζου ως γκουβερνάντας βγαλμένης από τον κόσμο της χιτσκοκικής Ρεβέκκας. Το μοναδικό μειονέκτημα αφορά ένα μάλλον τεχνικό ζήτημα, αυτό του ήχου, εφόσον αισθανόμαστε διαρκώς ότι πρέπει να καταβάλλουμε μεγάλη προσπάθεια για να καταλαβαίνουμε τα λεγόμενα.
Περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση μπορείτε να βρείτε εδώ
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
