Το 1996 στην Ελλάδα δεν ήταν ακόμη διαδεδομένο το internet και οι διάφορες ''τράπεζες πληροφοριών'' του βρίσκονταν σε νηπιακό στάδιο. Το πρώτο μάθημα μουσικής δημοσιογραφίας το είχα πάρει - θεωρώ - εκείνη τη χρονιά, όταν συνόδευσα στη Ζάκυνθο τη μουσικοκριτικό και παραγωγό κλασικής μουσικής, Λιάνα Μαλανδρενιώτη, μέλος σήμερα της Ένωσης Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών, προκειμένου να αναζητήσουμε στο Μουσείο Σολωμού τα ίχνη του Παύλου Καρρέρ και του τραγουδιού του, ''Ο Γεροδήμος''. Έτσι γινόταν τότε, ειδικά σε θέματα μουσικής που άπτονταν του πολύ μακρινού παρελθόντος, αν και σχετική βιβλιογραφία υπήρχε και υπάρχει, άλλοτε πιο προσβάσιμη και άλλοτε πιο δυσεύρετη.
Στο άρθρο αυτό, λοιπόν, με αφορμή την Εθνική Επέτειο της 25ης Μαρτίου, θα μας απασχολήσει το ''λόγιο'' - και όχι ''δημοτικό'' ή ''δημώδες'', όπως πολλοί νομίζουν - τραγούδι με τίτλο ''Ο γεροδήμος'' σε μουσική του Παύλου Καρρέρ και σε ποίηση Αριστοτέλη Βαλαωρίτη.
Οι χαρακτηρισμοί που του έχουν αποδοθεί μέσα στα χρόνια είναι, μεταξύ άλλων, ''Ο συνθέτης της Επανάστασης του 1821'' και ''Ο Πρόδρομος της εθνικής μας μουσικής''.
Κατ' αρχάς να πούμε ότι ο Παύλος Καρρέρ (Ζάκυνθος, 1829 - 1896) ήταν μία πολύ σπουδαία μουσική προσωπικότητα. Οι χαρακτηρισμοί που του έχουν αποδοθεί μέσα στα χρόνια είναι, μεταξύ άλλων, ''Ο συνθέτης της Επανάστασης του 1821'' και ''Ο Πρόδρομος της εθνικής μας μουσικής''. Άνθρωπος με ευρεία μουσική παιδεία, πολυταξιδεμένος και πολυγραφότατος (συνέθεσε όπερες, ''χορούς'', ''πόλκες'', μεμονωμένα τραγούδια), ο Καρρέρ μας κληροδότησε και το δημοφιλέστερο ελληνικό κομμάτι του 19ου αι., τον ''Γεροδήμο''.
Όπως σημειώνει ο αρχιμουσικός Βύρων Φιδετζής στο booklet της δισκογραφικής έκδοσης, ''Παύλου Καρρέρ - Δέσπω'' (Lyra, 2002), ο ''Γεροδήμος'' δημιουργήθηκε ως τραγούδι ανεξάρτητο και κατόπιν εντάχθηκε από τον συνθέτη ως άρια στην περίφημη όπερα του, ''Μάρκος Μπότσαρης''. Οι πάρτες των οργάνων του φυλάσσονται σήμερα στο Μουσείο Μπενάκη, ενώ το αντίστοιχο σπαρτίτο στο Μουσείο Σολωμού.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ιστορικό της έμπνευσης του τραγουδιού από τον ίδιο τον Καρρέρ στα ''Απομνημονεύματα'' του. Όταν τον Ιούνιο του 1842 ο μικρός Παύλος έφυγε με το θείο του για την Ευρώπη, με προοορισμό να σπουδάσει στο παρισινό Λύκειο, επισκέφτηκαν την Πάτρα και το Μεσολόγγι πριν αναχωρήσουν για Τεργέστη, Βενετία, Παρίσι, Λονδίνο και καταλήξουν στο Λίβερπουλ. Στο Μεσολόγγι βρέθηκαν σε ένα πανηγύρι. Οι εικόνες απ' αυτό το πανηγύρι χαράχθηκαν στη θύμηση του και αργότερα γέννησαν το έργο ''Μάρκος Μπότσαρης'', που έμελλε να προκαλέσει πανελλήνια φρενίτιδα πατριωτικού ενθουσιασμού. Στο σχετικό άρθρο της Λιάνας Μαλανδρενιώτη στην εφημερίδα ''Η Εποχή'' της 30ης Μαρτίου 1997, δημοσιεύθηκε απόσπασμα από τα ''Απομνημονεύματα'' του Καρρέρ:
...έφθασαν εις τους πρόποδες του βουνού μετά πυκνού δάσους αγρίων και μεγάλων δένδρων. Εις ένα μέρος του δάσους ήταν το ξωκλήσι και όπου είδα ήσαν μαζεμένοι κάμποσοι χωρικοί αμφοτέρων των φύλων, όλοι ενδεδυμένοι με την ελληνικήν ενδυμασίαν...Το εκκλησίδιο ήτο πολύ μικρόν, ώστε όλη η συνάθροισις έμεινε απ' έξω εις το δάσος, ακούγοντας την λειτουργίαν εν μεγίστη κατανύξει. Τη στιγμή της υψώσεως των Αχράντων Μυστηρίων εις την θύραν του εξωκκλησίου κι ενώ όλοι ήσαν γονυπετείς γύρωθεν και υπό των κολοσσιαίων δένδρων, ήτο κάτι τι υψηλοτάτου χαρακτήρος του τόπου...Εγώ δε αγκαλά δωδεκαετής έλαβον μίαν τοιαύτην εντύπωσιν τόσον ανεξάλειπτον εν τω νου και τη καρδία μου όπου μετά από δεκαεπτά έτη, όταν δηλαδή εμελοποίουν τον Μάρκον Μπότσαρη επηρέασεν κατά πολύ αυτή η εντύπωσις εις τη μουσουργίαν του τέλους της πρώτης πράξεως, ήτοι του όρκου εις Αγίαν Λαύραν των Καλαβρύτων, υπό του αειμνήστου Αρχιερέως Γερμανού...
Πραγματικά, ο Καρρέρ συνέθεσε τον ''Μάρκο Μπότσαρη'', το ωραιότερο ελληνικό μελόδραμα του, με τον οριστικό επαναπατρισμό του στη Ζάκυνθο τον Αύγουστο του 1857 - πληροφορίες αναφέρουν πως ο συνθέτης αναγκάστηκε να γυρίσει, παρά τη διεθνή αποδοχή του, περισσότερο λόγω οικονομικών και όχι καλλιτεχνικών προβλημάτων.
Ο ''Μάρκος Μπότσαρης'' ήταν έργο γραμμένο σε τέσσερις πράξεις και οι στίχοι ήταν του Ιταλού ποιητή Τζιοβάνι Κατσιαλούπι στην ελληνική μετάφραση του Ιωσήφ Σαπίου. Η παγκόσμια πρώτη του, δόθηκε στην Πάτρα στις 30 Απριλίου του 1861 με τον Αρχιεπίσκοπο Μισαήλ να αντιδρά λυσσαλέα. Ήταν τέτοια η απήχηση του και η τόνωση του πατριωτικού φρονήματος που προξενούσε, ώστε το 1866, κατά τη διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης, δημιούργησε στρατιές...εθελοντών πολεμιστών! Αναφέρει πάλι ο Παύλος Καρρέρ στα ''Απομνημονεύματα'' του, τη φορά αυτή από το β΄μέρος του αφιερώματος της Λιάνας Μαλανδρενιώτη στην ''Εποχή'' της 13ης Απριλίου 1997:
Δημιούργησεν τοιαύτη ατμόσφαιρα εθνικού παλμού ώστε να εξάψη τον πατριωτισμόν πολλών εκ των θεατών, οίτινες εζήτησαν να καταταγούν ως εθελονταί και να πολεμήσουν παρά το πλευρόν της επαναστάσεως...
Αυτό το αίσθημα πατριωτισμού, ειδικά μετά την τεράστια επιτυχία του ''Μάρκου Μπότσαρη'', φαίνεται να απασχόλησε τον Παύλο Καρρέρ στα επόμενα τραγούδια του: Το 1859, λίγες μέρες μετά το γάμο του με την υψίφωνο ερμηνεύτρια των έργων του, Ισαβέλλα Ιατρά, συνέθεσε δύο μάλλον γνωστά τραγούδια σε στίχους Ιουλίου Τυπάλδου, το δημώδες ''Έχετε γεια ψηλά βουνά'' και το ''Ξύπνα γλυκειά μου αγάπη''. Μετά την εγκατάσταση του ζεύγους στο Ζαχαράδο Ζακύνθου, πάντα μεσ' στο 1859, ο συνθέτης συνέχισε να γράφει τις ελληνικές μελωδίες του: ''Ανθός και Αυγώλα'', ''Το φεγγάρι'' και ο περίφημος ''Γεροδήμος'' σε ποίηση Αριστοτέλη Βαλαωρίτη.
Σύμφωνα τώρα με τα λεγόμενα του Βύρωνα Φιδετζή στο δίσκο ''Παύλου Καρρέρ - Δέσπω'' (Lyra, 2002), ο ''Γεροδήμος αποτέλεσε αντικείμενο θαυμασμού των σπουδαιότερων Ελλήνων μουσικών, από τον Καλομοίρη ως τον Σκαλκώτα (ο τελευταίος το διασκεύασε για κουαρτέτο εγχόρδων). Στην ιστορική τροχιά του ελληνικού τραγουδιού, ο Γεροδήμος αποτέλεσε πρότυπο ελληνικότητας, είτε στη σοβαρή, είτε στην ελαφρά του μορφή, τουλάχιστον ως τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο''.
Το τραγούδι ''Ο Γεροδήμος'', μελοποίηση του ποιήματος ''Ο Δήμος και το καριοφίλι του'' από τη συλλογή ''Μνημόσυνα'' (1857) του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ήταν φυσικό να γνωρίσει πολλές εκτελέσεις στη δισκογραφία όταν βρισκόταν στο ξεκίνημα της. Κι αν, όπως είπαμε, ο Καρρέρ το ενέταξε αργότερα ως άρια του ''Μάρκου Μπότσαρη'', η πρώτη του δισκογραφική εκτέλεση χρονολογείται μεταξύ 1912 και 1918 με ερμηνευτή τον τενόρο Γεώργιο Χέλμη - υπάρχει, έχει ''σωθεί''. Το τραγούδι ηχογραφήθηκε επίσης στη Νέα Υόρκη το 1923 (COLUMBIA CO E-7752/E-7947) με τον σπουδαίο λυρικό τραγουδιστή Κωνσταντίνο Πετρόπουλο. Ακούστε το, τύφλα νά'χει ο Enrico Caruso στο ''Je crois entendre encore'' από την όπερα του Bizet:
Μία άλλη έξοχη εκτέλεση είναι αυτή του Αθηναίου ηθοποιού, βυζαντινού ψάλτη και λυρικού τραγουδιστή Κώστα Μυλωνά. Έχουμε και περισσότερα στοιχεία: Ηχογραφήθηκε στις 19 Μαρτίου του 1929 στο Βερολίνο με τίτλο ''Εγέρασα μωρέ παιδιά'' (Parlophone Γερμανίας Β-21519). Τη συγκεκριμένη ηχογράφηση όσο κι αν ακούγεται κουφό, την πρωτάκουσα το 2007 σε...coffee shop της Ουτρέχτης στην Ολλανδία. Έπαθα πλάκα όταν άκουσα μέσα σε ένα τέτοιο χώρο τον ''Γεροδήμο'', από CD φυσικά, και ζήτησα - θυμάμαι - από τον ιδιοκτήτη να μου δείξει την έκδοση. Έτσι πρωτόδα το όνομα του ''Costa'' Μυλωνά και μετά έμαθα πόσο δημοφιλής τραγουδιστής υπήρξε καθ' όλη τη δεκαετία του 1930 σε Άμστερνταμ και Βερολίνο! Ακούστε τον κι αυτόν, είναι εξαιρετικός:
Τον ''Γεροδήμο'' επίσης ηχογράφησαν τα χρόνια εκείνα και οι Πέτρος Δουκάκης, Δημήτρης Κριωνάς, Κωνσταντίνος Βακαρέλης, αλλά και πολλές δεκαετίες αργότερα, σύγχρονοι λυρικοί τραγουδιστές, από τον Μάριο Φραγκούλη μέχρι τον Βαγγέλη Χατζησίμο - ο τελευταίος στην, κατά Βύρωνα Φιδετζή, απόδοση του ''Γεροδήμου'' στο CD ''Παύλου Καρρέρ - Δέσπω''.
Δυστυχώς, παρά την τεράστια φήμη και διαχρονική αξία του τραγουδιού του, ο Παύλος Καρρέρ έφυγε από τη ζωή καταβεβλημένος ψυχικά στις 7 Ιουνίου του 1896, μη μπορώντας ποτέ ουσιαστικά να ανακάμψει από τον θάνατο του μοναχογιού του το 1866. Μεγάλο μέρος των έργων του χάθηκε στους σεισμούς των Ιονίων (Αύγουστος 1953). Τα τελευταία χρόνια ανακαλύφθηκαν δύο όπερες του, ανεβάζοντας έτσι τον αριθμό των σωζόμενων αντίστοιχων εργασιών του στις εφτά. Μεγάλη είναι η συμβολή του μουσικολόγου Γιώργου Λεωτσάκου στην έρευνα για τον Παύλο Καρρέρ: Ο Λεωτσάκος ανέσυρε το 1994 τη ''Rediviva'' των νεανικών χρόνων του συνθέτη από τη βιβλιοθήκη του Ωδείου ''Τζιουζέπε Βέρντι'' και την κατέθεσε στο αρχείο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.
Ο επίλογος από τον ίδιο τον Γιώργο Λεωτσάκο: ''Ο Καρρέρ, αν κρίνουμε από τον Μάρκο Μπότσαρη και τη Δέσπω, τα μόνα που παρουσίασε η Εθνική Λυρική Σηνή, πλησιάζει περισσότερο στο ύψος του νεανικού Βέρντι του Ναμπούκο, παρά στο Μπελικάντο των Μπελίνι και Ντονιτσέτι''.
