ΠΟΙΟΣ ΑΛΛΟΣ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ να δείξει μεγαλύτερη ευαισθησία, συνέπεια και έμπρακτο ενδιαφέρον για το μέλλον του διασημότερου συμπλέγματος ελληνικών νησιών, των Κυκλάδων, από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης; Όπως λέει η πρόεδρος και διευθύνουσα σύμβουλός του, Σάντρα Μαρινοπούλου, «την ύπαρξή μας τη χρωστάμε στα νησιά των Κυκλάδων και νιώθουμε ότι ήρθε η ώρα να δώσουμε κι εμείς κάτι πίσω σε αυτά».
Με γνώμονα αυτή ακριβώς την τοποθέτηση, το μουσείο ξεκίνησε το 2023 την πρωτοβουλία «Cycladic Identity» με στόχο να χρηματοδοτήσει και να προωθήσει προγράμματα που σχετίζονται με τον πολιτισμό, τη βιοποικιλότητα και την άυλη κληρονομιά των Κυκλάδων. Οι προτάσεις συμμετοχής ξεπέρασαν κάθε αναμενόμενο, τόσο σε αριθμό όσο και σε ιδέες. Το Σαββατοκύριακο 13 και 14 Απριλίου είχαμε τη χαρά να παραβρεθούμε στην παρουσίαση δύο προγραμμάτων του «Cycladic Identity», που ολοκληρώθηκαν στο ιδιαίτερα όμορφο και καταπράσινο νησί της Κέας (για πολλούς Τζια): επρόκειτο για το «Ακούστε την ιστορία...» και το «Καταγραφή παραδοσιακών οργανοπαιχτών της Κέας για τη διάσωση, διατήρηση και ανάδειξη της παραδοσιακής μουσικής ως άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς».
Ο στόχος της καταγραφής της ποικιλίας της καλλιτεχνικής λαϊκής έκφρασης ως σημείου αναφοράς ενός τόπου που χαρακτηρίζει μια κοινή ταυτότητα με σκοπό την ανάδειξη και τη μετάβασή της στις επόμενες γενιές ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά είναι εφικτός.
Έτσι, το Σάββατο το απόγευμα επισκέπτες και ντόπιοι βρεθήκαμε στη χώρα της Κέας, την Ιουλίδα, στο υπέροχο πέτρινο θεατράκι «Αντώνης Ζουλός» για την παρουσίαση του «Ακούστε την ιστορία...». Μας καλωσόρισε η δήμαρχος του νησιού, Ρένα Βελισσαροπούλου. Αφού ακούσαμε τις εισηγήσεις της προέδρου του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Σάντρας Μαρινοπούλου, της κοινωνικής ανθρωπολόγου Χριστίνας Βερβερίδου, της μουσικού Μάρας Καίσαρη και του Γιώργου Ευγενικού, υπεύθυνου του προγράμματος «Ακούστε την ιστορία...» και καλλιτεχνικού διευθυντή των Γιορτών Παραμυθιών (του μεγαλύτερου φεστιβάλ του είδους στην Ελλάδα, που διοργανώνεται κάθε καλοκαίρι στο νησί), η χορευτική ομάδα παραδοσιακών χορών της Κέας, νέα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, μας καλωσόρισε με τον δικό της τρόπο, χορεύοντας τοπικούς χορούς. Καθώς πλησίαζε το σούρουπο, ήταν η ώρα να παρακολουθήσουμε τη ζωντανή παρουσίαση του προγράμματος.
Πρόκειται για την πρόταση του Κέντρου Μελέτης και Διάδοσης Μύθων και Παραμυθιών η οποία εμπίπτει στον τομέα της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και μέσω της οποίας ο μελετητής, ηθοποιός και storyteller Γιώργος Ευγενικός δημιούργησε 20 podcasts που συνοδεύονται από πρωτότυπες μουσικές συνθέσεις (αλλά και μείξη μελωδιών Τζιωτών μουσικών) και σχετίζονται με την προφορική παράδοση και τη μυθολογία της Κέας. Ο Γ. Ευγενικός, αφού κατέγραψε 20 ιστορίες και παραμύθια του νησιού, συνεπιμελήθηκε μαζί με τη Μαρία Βλαχάκη τη διαμόρφωσή τους σε αφηγήσεις και με τη συνδρομή της συνθέτριας Μάρας Καίσαρη δημιούργησαν αυτήν τη σειρά των podcasts σε δική του αφήγηση. Ιστορίες που θα μπορεί κάθε επισκέπτης της Κέας να τις ακούει πλέον στο κινητό του ή με οποιοδήποτε άλλο ηλεκτρονικό μέσο, tablet, laptop, σκανάροντας έναν κωδικό QR. Κάποιοι κωδικοί έχουν ήδη αναρτηθεί και άλλοι θα αναρτηθούν σύντομα σε εμφανή σημεία σε διάφορους δημόσιους χώρους του νησιού, όπως πλατείες, μονοπάτια, παραλίες και φυσικά στα δρομάκια της Ιουλίδας.
Έτσι, ο ακροατής θα μπορεί εφεξής να ακούει αυτά τα 20 podcasts, τα οποία συνδέονται με την τοπική προφορική παράδοση, συμπληρώνοντας την ομορφιά του τοπίου, της τοπικής αρχιτεκτονικής και της οπτικής επαφής με τη θάλασσα. Αφηγήματα μεταξύ θρύλου και ανθρώπινης φαντασίας που σήμερα αποτελούν μνημεία λόγου, τα οποία ο Γιώργος Ευγενικός ξεδιπλώνει σε μια χρονογραμμή που εξελίσσεται από τα αρχαία χρόνια έως την εποχή μας. Όσοι παραβρεθήκαμε είχαμε το προνόμιο να παρακολουθήσουμε πέντε αφηγήσεις ζωντανά από τον ίδιο, άλλες γλυκόπικρες κι άλλες περισσότερο αστείες, από αυτές που θα μπορεί όποιος το επιλέξει να απολαύσει ακούγοντάς τες σε μία από τις βόλτες του στην Κέα.
Οι πέντε ιστορίες που επέλεξε να μας αναπαραστήσει με ιδιαίτερο υποκριτικό οίστρο και με τη συνοδεία της μουσικής της Μάρας Καίσαρη, ήταν οι εξής: εκείνη του Σιμωνίδη του Κείου, την οποία συνέδεσε και με την τεχνική της μνημονικής, η ιστορία του βασιλόπουλου και της ωραίας κοιμωμένης, της «Τριανταφυλλένιας», μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή του γνωστού παραμυθιού από την πλευρά του βασιλόπουλου, και το «Όνειρο του χωρικού», για τη σημασία να κυνηγάμε όχι μόνο τα δικά μας όνειρα αλλά και των άλλων (την οποία αφιέρωσε στην πρωτοβουλία του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης). Μετά από έναν περίπατο, ακολουθώντας τον στο λιθόστρωτο και ανάμεσα στα σπιτάκια (μερικά σε πλήρη εγκατάλειψη) του παραδοσιακού οικισμού, αφότου φτάσαμε στην άκρη της Ιουλίδας, στο νεκροταφείο με τη μοναδική θέα της θάλασσας, ολοκλήρωσε με δύο εύθυμα παραμύθια, το ελληνικής προέλευσης «Το πουλί τ’ αηδόνι» και το «Παλικαράκι και οι πατσές». Απέναντί μας και λίγο παραπέρα, ο «ξεναγός» μας στον φανταστικό κόσμο του νησιού μάς υπέδειξε τη μορφή ενός λέοντα που διαγράφεται επάνω σε ένα πέτρωμα. Οι Τζιώτες την αποδίδουν στους μύθους της αρχαιότητας και ο Ευγενικός την έχει εντάξει στις αφηγήσεις του με τίτλο «Ο λέων και οι νεράιδες».
Το επόμενο πρωινό, της Κυριακής, μια ζεστή μέρα που είχε οδηγήσει αρκετό κόσμο στις παραλίες, βρεθήκαμε στο Πνευματικό Κέντρο «Στυλιανός Ρέστης» στην Κορρησία, το λιμάνι της Κέας, για το δεύτερο πρόγραμμα με τίτλο «Καταγραφή παραδοσιακών οργανοπαιχτών της Κέας για τη διάσωση, διατήρηση και ανάδειξη της παραδοσιακής μουσικής ως άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς», που ανέλαβε και έφερε εις πέρας η Κοινωφελής Επιχείρηση Δήμου Κέας, ως την τελευταία της εκδήλωση, καθώς ο θεσμός καταργήθηκε. Υπεύθυνοι του συγκεκριμένου προγράμματος είναι ο Θεοφάης Μαραγκός, καθηγητής στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων στο τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων, και ο Λευτέρης Τζουβάρας, τ. πρόεδρος Κοινωφελούς Επιχείρησης Δήμου Κέας.
Το πρόγραμμα περιλαμβάνει δέκα αυτοτελή ντοκιμαντέρ με τους εναπομείναντες, ηλικιωμένους οργανοπαίχτες του νησιού καθώς και τα παιδιά ή/και τα εγγόνια των σημαντικότερων παραδοσιακών μουσικών της Κέας. Τα δέκα ντοκιμαντέρ συντέθηκαν σε ένα ενιαίο, που προβλήθηκε στο πλαίσιο της εκδήλωσης.
Η δήμαρχος της Κέας πήρε πρώτη τον λόγο και μίλησε με μεγάλη ζέση και ειλικρινή αισθήματα για τους ερασιτέχνες μουσικούς του τόπου της, λέγοντας μεταξύ άλλων: «Ευχαριστώ θερμά το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, όχι για τη χρηματοδότηση των πρότζεκτ, αλλά για τη συμβολή του στη διατήρηση και στη συντήρηση στοιχείων της κληρονομιάς κάθε τόπου, αυτής της κληρονομιάς που δίνουν οι παππούδες στα εγγόνια τους, χωρίς να περνάει από συμβολαιογράφο. Είναι μια συνειδητοποίηση στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης και της μαζικότητας, αντιτάσσοντας τα δικά μας πολιτιστικά στοιχεία, τη δική μας φυσιογνωμία, τη δική μας ταυτότητα. Είναι δυνατόν και στα άλλα νησιά να καταγράψουν και να διασώσουν στοιχεία της παράδοσής τους. Είναι και για μας κίνητρο να συνεχίσουμε να διατηρούμε τα στοιχεία που καθιστούν τον δικό μας τόπο μοναδικό».
Λευτέρης Ποδόγυρος
Μετά την απονομή τιμητικών διακρίσεων στους συντελεστές του ντοκιμαντέρ και στους μουσικούς που πήραν μέρος, ακολούθησε μια σύντομη ομιλία του Λευτέρη Τζουβάρα, σχετικά με τις δυσκολίες που προέκυψαν στον στόχο που έβαλαν για την καταγραφή της μουσικής παράδοσης του νησιού. Είπε για την ολοκλήρωση του ντοκιμαντέρ: «Δημιουργεί συλλογικές μνήμες, που δημιουργούν βαθιές ρίζες στις επόμενες γενιές και βοηθάνε στη συνοχή της κοινότητάς μας».
Ο Θεοφάνης Μαραγκός, με την ιδιότητα του παραγωγού και σκηνοθέτη, επιμελήθηκε, ηχογράφησε, κινηματογράφησε τους μουσικούς του νησιού. Το ενιαίο ντοκιμαντέρ με τίτλο «Φυσάει τα βάσανά του και βγάνει μουσική…», φράση του παπα-Λευτέρη, ενός από τους συμμετέχοντες που είναι πλήρως καταρτισμένος στην ανάλυση της παραδοσιακής μουσικής, περιλαμβάνει δέκα αυτόνομες συνεντεύξεις από τους δέκα οργανοπαίχτες του συρτού, του μπάλου και της πόλκας, που είναι ταυτόχρονα και κατασκευαστές των δικών τους οργάνων, της τσαμπούνας και του τουμπί. Κάποιοι μεγαλύτεροι ηλικιακά και κάποιοι νεότεροι, όλοι με πάθος για τους ήχους, τις μελωδίες και τα τραγούδια που διασώθηκαν μέσα στα χρόνια, όπως τους τα έμαθαν οι πατεράδες και οι παππούδες τους, τα οποία συνόδευαν την παρέα τους στην ταβέρνα, στους αγρούς, στα γλέντια, στα πανηγύρια, στους γάμους, στις γιορτές, σε κάθε αντάμωμα.
Γυρισμένο το προηγούμενο καλοκαίρι, Ιούνιο και Ιούλιο του 2023, με τους μουσικούς ενταγμένους σε φυσικό περιβάλλον και σε συγκεκριμένα τοπόσημα –Iερά Mονή Καστριανής, Άγιος Συμεών, η Bρύση του Βενιαμίν–, αναδεικνύει ταυτόχρονα την ηχοποικιλότητα και τη βιοποικιλότητα του νησιού, ηχογραφώντας και ήχους όπως το νερό που κυλάει από τη βρύση, το βουητό της θάλασσας, τα τιτιβίσματα των χελιδονιών, τα τζιτζίκια και τα τριζόνια. Όπως μου εξήγησε και ο ίδιος ο Θ. Μαραγκός μετά την προβολή: «Οι ήχοι της φύσης, ανάλογα με την περίοδο και την ώρα που πας να κάνεις καταγραφές, αλλάζουν. Στην πρώτη καταγραφή ήταν Ιούνιος και δεν είχαμε τζιτζίκια, είχαμε χελιδόνια. Έβγαιναν να παίξουν σε αυτά τα τοπόσημα και η τσαμπούνα έπαιζε συνοδευτικά με αυτούς τους ήχους. Αν ακούσεις μια τσαμπούνα κάτω από έναν πλάτανο τον Ιούλιο, τα τζιτζίκια είναι τόσο δυνατά που στην ουσία συνυπάρχουν, είναι σαν να παίζουν μαζί. Γενικότερα, αυτό το λέει και ο παπα-Λευτέρης, ο τόπος έχει σημασία γιατί όσο πιο απομονωμένος είναι τόσο δεν ενδιαφέρει τους μουσικούς να παίξουν για τα λεφτά, τη "χαρτούρα". Τα παίζουν πιο μακρόσυρτα, τα κρατάνε πιο πολλή ώρα, ενώ όσο πάμε προς την Ιουλίδα ή το λιμάνι το παίξιμό τους γίνεται πιο δεξιοτεχνικό για να προσελκύσουν πιο πολύ κοινό και να ρίξουν πιο πολλά λεφτά και να χορεύουν. Οπότε αλλάζει το παίξιμο».
Νίκος Κορασίδης
Αυτό στο οποίο καταλήξαμε όλοι όσοι παραβρεθήκαμε στις εκδηλώσεις του διημέρου είναι ότι ο πρώτος στόχος του «Cycladic Identity» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στέφθηκε με επιτυχία. Ο στόχος της καταγραφής της ποικιλίας της καλλιτεχνικής λαϊκής έκφρασης ως σημείου αναφοράς ενός τόπου που χαρακτηρίζει μια κοινή ταυτότητα με σκοπό την ανάδειξη και τη μετάβασή της στις επόμενες γενιές ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά είναι εφικτός. Ωστόσο έχει σημασία να αγκαλιαστεί από όλους, ντόπιους και επισκέπτες, μεγαλύτερους και μικρότερους, να συνειδητοποιήσουν ότι αποτελεί όχι απλώς τοπική αλλά εθνική κληρονομιά, άξια όχι μόνο να διασωθεί αλλά να εξακολουθήσει να βιώνεται ως ζωντανό κύτταρο της καθημερινότητας, των συναντήσεων της παρέας, της οικογένειας, της γιορτής.
Τα δέκα ντοκιμαντέρ είναι στη διάθεση του κοινού στο destinationkea.com και στο @KeaGreece.
