Ο ίσκιος των ανθισμένων κοριτσιών σε έναν αινιγματικό πίνακα

Είναι καλοκαίρι. Είμαστε στην ειδυλλιακή Κεφαλονιά το μακρινό 1877. Η νεαρή Ρουμπίνα Καβαλλιεράτου αγναντεύει από το παράθυρο του εξοχικού της τα Βλαχάτα Σάμης. Το χωριό είναι καταπράσινο, η θέα προς την Ιθάκη ανεμπόδιστη.

Είναι δύσκολο να πιστέψεις ότι το συγκεκριμένο πορτρέτο, φιλοτεχνημένο από τον Γεώργιο Άβλιχο (1842-1909), μπορεί να έγινε κατά παραγγελία. Δεν μοιάζει καθόλου με μια τυπική προσωπογραφία.

Η Ρουμπίνα δεν ποζάρει, ούτε έχει μετωπική στάση. Είναι ζωγραφισμένη σε προφίλ, αντί για ανφάς, όπως είθισται στα περισσότερα πορτρέτα της εποχής.

Αλλά ας ξεκινήσουμε από το βλέμμα της κοπέλας. Πού ακριβώς κοιτάει; Είναι προφανές ότι η πανοραμική θέα τη γαληνεύει. Ονειροπολεί.

Δεν μπορούμε να δούμε αυτό που η ίδια βλέπει. Μόνο να το φανταστούμε. Κι αυτό ίσως είναι ένα από τα βασικά γνωρίσματα του έργου: οι δυνατότητες του βλέμματος. Το να μπορείς να δεις ‒εν προκειμένω το αφανές τοπίο‒ με τα μάτια του άλλου.

Ο Άβλιχος ενεργοποιεί τη φαντασία των θεατών. Τους βάζει να σκεφτούν αυτό που βλέπουν, να κοπιάσουν. «Μην τα θέλετε όλα στο πιάτο. Η ζωγραφική είναι άσκηση», φαίνεται να μας λέει.

Και μετά είναι το στοιχείο της κίνησης που καθιστά αυτό το πορτρέτο μοναδικό. Το σάλεμα που προκαλεί το μυρωμένο αγέρι του Ιονίου (να είναι άραγε μαΐστρος;) δηλώνεται στον πίνακα εμφατικά: τα μαύρα μαλλιά της κοπέλας ανεμίζουν, όπως και η κόκκινη κορδέλα που φορά στον λαιμό.

Προσέξτε επίσης το σηκωμένο τρίχωμα του ευδιάθετου κανίς που κρατάει προστατευτικά με το δεξί της χέρι. Αλλά και τα επτά ροδοπέταλα που αιωρούνται πίσω της.

Ένα όγδοο έχει προλάβει ήδη να προσγειωθεί στο φόρεμά της, υπονοώντας έτσι ότι η στιγμή που αποτυπώνεται εδώ έχει διάρκεια. Ο Άβλιχος ζωγραφίζει τον χρόνο, τη διάρκεια της στιγμής.

(«Τι είναι ένας ζωγράφος; Είναι ένας κυνηγός στιγμών, όπως ένας κυνηγός πουλιών» υποστηρίζει η συγγραφέας Ελέν Σιξού, αναφερόμενη στον ιμπρεσιονιστή ‒και συνομήλικο του Άβλιχου‒ Κλοντ Μονέ.)

Και μία ακόμη κρίσιμη λεπτομέρεια: τα ροδοπέταλα που μπαίνουν στο δωμάτιο της κοπέλας είναι έτοιμα να βγουν από τα όρια του πίνακα και να εισέλθουν στον δικό μας χώρο.

Τελικά, αυτή η ριπή αέρα είναι δροσιστική, ανανεωτική. Όχι μόνο για την κοπέλα αλλά και για την ελληνική ζωγραφική.

Η Ρουμπίνα δεν βγήκε στο παράθυρο απλώς για να πάρει αέρα. Το παγωμένο βλέμμα της δεν εστιάζει κάπου – χάνεται στον ορίζοντα.

Σε αντίθεση με την ξυπόλυτη χωριατοπούλα στον πίνακα «Αναμονή» (1895-1900) του Νικηφόρου Λύτρα, η Ρουμπίνα δεν περιμένει κανέναν (για να φιλήσει). Ανυπομονεί να μεγαλώσει.

Ο καθαρός ουρανός (ούτε ένα σύννεφο, ούτε ένα δέντρο να παρεμβάλλεται) και το λευκό διάφανο φόρεμα υποδηλώνουν την αθωότητα και την αγνότητά της.

Σήμερα, βέβαια, αυτός ο ουρανός μοιάζει περισσότερο με βαμμένο τοίχο που φέρει πάνω του τη φθορά του χρόνου και κάνει το άσπιλο πρόσωπο της κοπέλας να φαίνεται ακόμα πιο ζωντανό.

Από την άλλη, το ροζ τριαντάφυλλο, σύμβολο θηλυκότητας και κομψότητας, είναι σαν να μεταφέρει τις βαθύτερες σκέψεις του τριανταπεντάχρονου ζωγράφου για την απρόσιτη έφηβη.

«Αχ! νάσουνα μαζί μου! / Με σε να φύγω από δω, / Που η νιότη μου σα ρόδο / Για σε θα μαραθή», γράφει στον «Λάμπρο» ο Διονύσιος Σολωμός.

Περιττό να πούμε ότι ο Άβλιχος και η Ρουμπίνα, δύο καλλιεργημένοι Επτανήσιοι, ήταν εξοικειωμένοι με την ποίηση του Σολωμού. Αλλά και του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ο οποίος, το 1876, έγραψε το ποίημα «Το ρόδον και η δροσούλα».

Ας προσέξουμε όμως καλύτερα αυτό το λειψό τριαντάφυλλο. Παρατηρήστε την αντίστιξη που δημιουργείται με το αυτί της κοπέλας. Έχουν σχεδόν το ίδιο μέγεθος και παρόμοιο σχήμα.

Και τι αυτί! Κανένας άλλος Έλληνας ζωγράφος του δέκατου ένατου αιώνα δεν κατάφερε να σχεδιάσει ένα τόσο ωραίο αυτί.

Ο Άβλιχος δεν είχε κάποιο πρότυπο να βασιστεί. Αρκεί να δει κανείς τις γνωστές προσωπογραφίες κυριών που ζωγράφισαν από το 1800 και μετά ο Κουτούζης, ο Τσόκος, ο Μαργαρίτης, ο Θείρσιος, ο Κριεζής και ο Πίτζε: τα αυτιά των γυναικών είναι καλυμμένα από τα μαλλιά τους ή με μαντίλια.

Στα γυναικεία πορτρέτα του Κουνελάκη, του Δούκα, του Ξυδιά, του Πανταζή, του Βώκου και του Ρίζου συναντάμε λουλούδια ‒κυρίως τριαντάφυλλα και μπουκετάκια‒ ως μέρος της σύνθεσης, άλλοτε στο κεφάλι, στο μπούστο, στα χέρια, σε ένα παρακείμενο βάζο ή στο πάτωμα.

Κανένα όμως από αυτά τα λουλούδια δεν είναι τόσο λειτουργικό και εκφραστικό όσο το λειψό ρόδο της Ρουμπίνας.

Εξαίρεση ίσως αποτελεί το κόκκινο ρόδο που συνοδεύει την κατατονική κοπέλα στον αριστουργηματικό πίνακα «Το γράμμα» (1867-1873) του Ιωάννη Ζαχαρία.

Κορίτσια ή κυρίες με σκυλάκια ζωγράφισε μετά τον Άβλιχο και ο Ιάκωβος Ρίζος, και λίγο αργότερα ο Παύλος Μαθιόπουλος. Ποτέ όμως ένα σκυλάκι δεν ήταν τόσο ζωντανό και εκδηλωτικό όσο το κανίς της Ρουμπίνας.

Όσο για τον «γενάρχη της ελληνικής τέχνης» Νικηφόρο Λύτρα, αναμφισβήτητα δίνει στις κυρίες αυτό που θέλουν να δουν. Ενδεικτικά είναι τα πορτρέτα της δεκαεξάχρονης βασίλισσας Όλγας (1867), της μεγαλοαστής κυρίας Σαρόγλου (1891) και της Μαριάνθης Χαριλάου (1895-1900).

Με αποκορύφωμα την προσωπογραφία της Κλεμάνς Σερπιέρη (1869), το πιο εξτράβαγκαντ πορτρέτο στην ιστορία της ελληνικής ζωγραφικής. Δίπλα στον μνημειακό πίνακα του Λύτρα, ο Άβλιχος μοιάζει με φτωχό συγγενή.

Μέχρι και η ξύλινη κορνίζα (ένα δεύτερο παράθυρο) που πλαισιώνει τη Ρουμπίνα, συγκριτικά με τα χρυσοποίκιλτα κάδρα πολλών έργων της Εθνικής Πινακοθήκης, εκπέμπει ταπεινότητα. Είναι λιτή, μίνιμαλ, χωρίς ίχνος επίδειξης ή πολυτέλειας.

Και σαν να μην έφτανε αυτό, είναι και φθαρμένη! Γεγονός που κάνει την εικόνα ακόμα πιο αληθινή, φέρνοντάς τη πιο κοντά στον δικό μας κόσμο.

Η Ρουμπίνα είναι η Wednesday Addams της ελληνικής ζωγραφικής. Εύκολα συνδέεσαι ή ταυτίζεσαι μαζί της. Η απόμακρη, αποστασιοποιημένη στάση της σε μαγνητίζει. Είναι σύγχρονη.

Πιο σύγχρονη από τη συνοφρυωμένη (και με σκουλαρίκι στο αυτί) Μεγαρίτισσα του Ιακωβίδη και τη βουρκωμένη κοπέλα με τα σαρκώδη χείλη στο «Γιάντες» του Γύζη.

Ο ζωγράφος Γιάννης Ψυχοπαίδης, σε ένα διαυγές κείμενο δημοσιευμένο το 1994 στην «Καθημερινή», συνέκρινε τον πίνακα του Άβλιχου με το «Καλοκαίρι» (1868) του Ρενουάρ, όπου κι εκεί ποζάρει μια νεαρή γυναίκα (η ερωμένη του ζωγράφου).

Οι παρατηρήσεις του Ψυχοπαίδη, ο οποίος έβγαλε από την αφάνεια το έργο του Άβλιχου, αναδεικνύοντας τη σημασία του, είναι οξυδερκείς: κάνει λόγο για μια «απροσδιόριστη δυσθυμία», έναν «παράξενο ρομαντισμό», μια «τάση απελπισμένης φυγής».

Επισημαίνει την «έλλειψη αισθησιασμού» στο ανέκφραστο πρόσωπο της αρχοντοπούλας Ρουμπίνας, τη «βαθιά μελαγχολία μιας νιότης που νιώθει πως δεν ανθίζει», μια «περήφανη απελπισία».

Σε αυτό το έργο «η καθημερινότητα γίνεται αίνιγμα ζωής», γράφει εύστοχα ο Ψυχοπαίδης. Και σημειώνει ότι το μεταφυσικό κλίμα που κυριαρχεί εδώ θα το συναντήσουμε αργότερα σε ζωγράφους όπως ο Μαγκρίτ και ο Νταλί.

Πράγματι, το 1925 ο Νταλί ζωγράφισε δύο πορτρέτα της αδερφής του να κοιτάει έξω από ένα παράθυρο, το ένα σε προφίλ και το άλλο με γυρισμένη την πλάτη.

Το 1954 έφτιαξε κι ένα τρίτο, με τον αποκαλυπτικό/εξωφρενικό τίτλο «Νεαρή παρθένα αυτοσοδομιζόμενη με τα κέρατα της δικής της αγνότητας» (η σχέση με την αδελφή του είχε διαρραγεί και ήταν ένας ύπουλος τρόπος να την εκδικηθεί).

Ο Άβλιχος δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που ζωγράφισε μια γυναίκα στο παράθυρο. Το θέμα αυτό κατέχει τη δική του θέση στην ιστορία της τέχνης.

Είχαν προηγηθεί ο Ρέμπραντ και ο Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, το 1645 και το 1822 αντίστοιχα.

Ο Αμερικανός Ίστμαν Τζόνσον ζωγράφισε κι αυτός μια κοπέλα στο παράθυρο σε κατάσταση ονειροπόλησης («A day dream»), και μάλιστα την ίδια χρονιά με τον πίνακα του Άβλιχου.

Και το 1893 ο Νορβηγός Έντβαρτ Μουνκ θα μας δώσει μια πολύ ατμοσφαιρική, νυχτερινή αυτήν τη φορά, εκδοχή του ίδιου θέματος.

Τέλος, το θέμα της μελαγχολικής κοπέλας στο παράθυρο ήταν δημοφιλές και στη βικτοριανή εποχή, όπως μαρτυρούν ορισμένες εικονογραφήσεις βιβλίων.

Αλλά ας επιστρέψουμε στην ηρωίδα μας και σε κάποιες ακόμη λεπτομέρειες που κεντρίζουν το ενδιαφέρον.

Προσέξτε τη βεντάλια της. Είναι η προέκταση του αριστερού της χεριού. Μια άγκυρα. Είναι το έρμα της εικόνας – εξασφαλίζει την απαραίτητη ισορροπία.

Βρίσκεται εκεί για να προσθέσει βάρος, ισορροπώντας έτσι την παράξενη στάση της κοπέλας. Από τη μέση και κάτω η Ρουμπίνα είναι χαλαρή. Από τη μέση και πάνω το σώμα της είναι τεντωμένο, σε εγρήγορση.

Θυμίζει ακρόπρωρο, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει.

Τα τέσσερα δάχτυλα που συγκρατούν το σκυλάκι μοιάζουν βγαλμένα από άλλη εικόνα, από άλλη φιγούρα και τεχνοτροπία. Ενδεχομένως ο Άβλιχος να εμπνεύστηκε από αγιογραφίες και βυζαντινές τοιχογραφίες.

Ο ζωγράφος χαράσσει επίσης μια διαδρομή: από την οπή με τις δύο βίδες στο κατωκάσι οδηγούμαστε στο μάτι και τη μυτούλα του σκύλου και εν συνεχεία στον ατρύπητο λοβό και στο μάτι της κοπέλας, καταλήγοντας στις δύο βίδες στο πάνω μέρος του αριστερού παραθυρόφυλλου.

Αν θέλαμε να δούμε έξω από αυτό το παράθυρο (όπως διακρίνουμε το δέρμα μέσα από τη διάφανη μπλούζα της Ρουμπίνας), θα έπρεπε να ανατρέξουμε σε έναν άλλο πίνακα του Άβλιχου με τίτλο «Απογευματινός περίπατος - Κεφαλονιά». Τώρα είμαστε εμείς μέρος του τοπίου που αγναντεύει η Ρουμπίνα.

Αντίστοιχα, αν θέλουμε να δούμε το εσωτερικό του δωματίου της και να πάρουμε μια ιδέα από την ατμόσφαιρα των παλιών αστικών επτανησιακών σπιτιών, δεν έχουμε παρά να μελετήσουμε έργα όπως το «Εργαστήριο με την οικογένεια του καλλιτέχνη» (π. 1875) και το «Γράμμα» (1896), αμφότερα του Άβλιχου.

Ο χώροι αυτοί έχουν κάτι από θεατρικό σκηνικό. Όπως άλλωστε και το παράθυρο στο οποίο στέκεται η Ρουμπίνα. Ποιος μας λέει ότι υπάρχει κάτι έξω από αυτό το παράθυρο;

Η Ρουμπίνα είναι ζωγραφισμένη σαν οπτασία, λες και ο Άβλιχος έχει ονειρευτεί τη σκηνή μετά τη συνάντησή του με την κοπέλα. Το σίγουρο είναι πως η ονειροπόληση της ηρωίδας και η ονειρική απόδοση του θέματος είναι άψογα συγχρονισμένες.

Το 1894 ο Άβλιχος ζωγράφισε τον πίνακα «Κοπέλα και διακριτικός θαυμαστής», ο οποίος μας προτρέπει να θέσουμε κι άλλα ερωτήματα σε σχέση με τους τύπους βλέμματος και τους τρόπους θέασης του πορτρέτου της Ρουμπίνας.

Ποιος άλλος βλέπει την κοπέλα εκτός από τον ζωγράφο κι εμάς; Μήπως και εδώ κρύβεται κάπου ένας διακριτικός θαυμαστής; Είναι ο Άβλιχος; Είσαι εσύ;

Το 1887 η Ρουμπίνα θα γεννήσει έναν καλλιτέχνη, τον βαρύτονο της όπερας και ποιητή Θέμο Αμούργη, ο οποίος το 1931 θα εκδώσει τη συλλογή «Σταλαματιές».

Τον Αύγουστο του 1953 οι φονικοί σεισμοί που έπληξαν το Ιόνιο θα ισοπεδώσουν τα Βλαχάτα. Σύμφωνα με μαρτυρίες, η γη κυμάτιζε όπως η θάλασσα. Όπως τα μαλλιά της ανυποψίαστης Ρουμπίνας.

Το αρχοντικό της οικογένειας Καβαλλιεράτου είναι πια ένα ερείπιο. Το στρεφόμενο παράθυρο που ζωγράφισε με τόση μαεστρία ο Άβλιχος χάσκει στο κενό. Από μια άποψη, η Ρουμπίνα ατενίζει το ανείπωτο, το αδιανόητο, το απρόβλεπτο: μια μελλοντική καταστροφή.

Αλλά και μια αναγέννηση, μια γιορτή. Πού να φανταζόταν η ίδια ότι, σχεδόν 150 χρόνια μετά, στα ερείπια του εγκαταλελειμμένου χωριού της, τα σημερινά Παλιά Βλαχάτα, θα ακούγονταν κάθε καλοκαίρι οι πιο ψαγμένες μουσικές.

Λες και το φεστιβάλ Saristra έγινε για εκείνη (παρεμπιπτόντως, μέχρι και ομαδική έκθεση διοργανώθηκε για χάρη της στα χαλάσματα).

Τελικά, η Ρουμπίνα έχει πολλούς και πραγματικούς θαυμαστές. Το ευαίσθητο αυτί της, που τόσο πολύ χρόνο θα αφιέρωσε ο Άβλιχος για να μάθει να το σχεδιάζει, μας ταξιδεύει στον χρόνο. Όπως ο κότσος και το μπουκετάκι της Καρλότα Βαλντέζ στον «Δεσμώτη του Ιλίγγου» του Χίτσκοκ.

Δεν έχει σημασία αν το πορτρέτο της Ρουμπίνας Καβαλλιεράτου εκφράζει αισιοδοξία ή απαισιοδοξία.

Άλλωστε σε αυτή την αμφισημία ή αμφιθυμία κρύβεται η έλξη που ασκεί ‒και θα συνεχίζει να ασκεί‒ αυτή η πολύ ιδιαίτερη και ασυνήθιστη προσωπογραφία.