Ήταν 9 το πρωί ώρα Νέας Υόρκης όταν συνδέθηκα με τον Αλί Μπανισάντρ στο σπίτι του, στο Μπρούκλιν, για να μιλήσω μαζί του. Είχε ξυπνήσει από τις 6 για να ετοιμάσει τις δυο του κόρες για το σχολείο. Καθισμένος και χαμογελαστός στο γραφείο του, έδειχνε εντυπωσιακά ήρεμος και πράος. Από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της σύγχρονης νεοϋορκέζικης εικαστικής σκηνής, με εκθέσεις σε διάσημες γκαλερί και μεγάλα μουσεία, όπως αυτή που έγινε πρόσφατα στο Μετροπόλιταν, έρχεται στο Μπενάκη με μια σειρά έργων υπό τον τίτλο «Ultramarinus - Beyond the Sea / Πέρα από τη θάλασσα».
Ιρανικής καταγωγής, γεννημένος τη δεκαετία του '70 στην Τεχεράνη, ως παιδί βίωσε τα θυελλώδη γεγονότα της επανάστασης και του πολέμου που ακολούθησε, προτού μετακομίσει με τους γονείς του στην Καλιφόρνια, όπου σπούδασε Ψυχολογία πριν καταλήξει στη ζωγραφική. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από εκρηκτικότητα, στροβιλισμούς, αλλόκοτες φιγούρες χωρίς σαφή ταυτότητα και συγχρόνως από μια καθησυχαστική αρμονία. Μια σχεδόν αποκαλυπτική απεικόνιση ενός αφανέρωτου κόσμου, με καλλιτεχνικές αναφορές στις περσικές μινιατούρες, στον Ιερώνυμο Μπος και στον Μπρέγκελ.
— Θα έλεγες ότι οι εικόνες πολέμου και καταστροφής των παιδικών σου χρόνων σου άφησαν τραύματα που επανέρχονται στην ενήλικη ζωή σου και αντικατοπτρίζονται στην τέχνη σου;
Οπωσδήποτε επρόκειτο για τραυματικές καταστάσεις. Ουσιαστικά γεννήθηκα μέσα στον πόλεμο, κατά κάποιον τρόπο δεν ήξερα άλλη συνθήκη πέρα από αυτήν, και ίσως αυτός ήταν και ο λόγος που ξεκίνησα να ζωγραφίζω ως παιδί. Ήταν ο τρόπος μου να καταλάβω τι συνέβαινε στον έξω κόσμο, καθώς αδυνατούσα να καταλάβω τι ήταν όλο αυτό που γινόταν και γιατί. Νομίζω ότι από πολύ νωρίς χρησιμοποιούσα την οπτική σκέψη και δημιουργικότητα για να κατανοήσω κάτι που ήταν τόσο αφηρημένο για μένα. Αυτό μου απάλυνε τη συνθήκη που βίωνα και με έκανε να προσπαθήσω να κατανοήσω το χάος γύρω μου. Κάθε φορά, λοιπόν, που το ανακαλώ, νιώθω ότι όντως ήταν μια τραυματική εμπειρία που επιστρέφει μέσα από τη δουλειά μου.
Όσο ζωγραφίζω, δεν σκέφτομαι με βάση τη λογική, ούτε ασκώ κριτική σε αυτό που κάνω ‒ σκέφτομαι με εικόνες. Βρίσκομαι σε κατάσταση διαλογισμού, ονείρου, παραίσθησης, είμαι σε έναν κόσμο και δεν σκέφτομαι καν για ποιον λόγο βρίσκομαι σε αυτόν.
— Εννοείς υποσυνείδητα;
Δεν ξέρω, ίσως. Έχει ενδιαφέρον αυτό που λένε ότι ένα τραύμα μπορεί, για παράδειγμα, να ενεργοποιήσει μέσα σου κάτι που είναι σαν παραίσθηση ή να σου ανοίξει διόδους στον κόσμο των ονείρων. Οπότε είναι δυνατόν να σου προξενήσει κάτι, μέσα από μια θετική παράμετρο να σε φέρει σε επαφή με τον πνευματικό κόσμο ή με εκείνον που είναι παράλληλος με τον δικό σου. Αν εξαιτίας του πολέμου και όλων όσα τον συνοδεύουν έχεις μάθει από παιδί να πιστεύεις ότι ο θάνατος καραδοκεί, είναι πιθανόν όλες αυτές οι καταστροφές και όσα ακούς για επιδρομές και βομβαρδισμούς να περνάνε στο υποσυνείδητό σου και να μεγαλώνεις μαζί τους. Ο θάνατος έτσι κι αλλιώς απειλεί όλους, πολύ περισσότερο κάποιον που κάθε βράδυ που πέφτει για ύπνο δε ξέρει αν το πρωί θα ξυπνήσει και θα είναι ζωντανός.
— Θυμάσαι τον τρόμο στα μάτια των γονιών σου;
Οι γονείς μου δεν με άφησαν να δω άσχημες εικόνες, πτώματα και άλλα τέτοια, αλλά μια εικόνα που με το πέρασμα των χρόνων επανέρχεται στη μνήμη μου είναι το γκρεμισμένο σπίτι ενός παιδικού μου φίλου. Δύο μέρες μετά από μια αεροπορική επιδρομή έτυχε να περάσω έξω από την πολυκατοικία όπου έμενε ένας φίλος μου, που επισκεπτόμουν συχνά. Είχε χωριστεί ακριβώς στη μέση και φαινόταν το εσωτερικό των διαμερισμάτων της από τη μία πλευρά, η άλλη είχε καταρρεύσει. Ήταν τόσο παράξενη εικόνα, δύσκολο να την εξηγήσω ως παιδί. Μια άλλη εικόνα που μου έχει μείνει είναι ο κρατήρας που δημιούργησε μια βόμβα που έπεσε στην αυλή του σχολείου μου. Μια τεράστια τρύπα εκεί όπου παίζαμε. Χρόνια μετά, γύρω στο 2006-2007, συνειδητοποίησα ότι σε κάποια από τα ζωγραφικά έργα μου εκείνης της εποχής είχα βάλει κρατήρες. Προσπαθώντας να δημιουργήσω κάτι άλλο με τη φαντασία μου, νόμιζα ότι ήταν πύλες που οδηγούσαν κάπου.
— Έχει ενδιαφέρον το ότι δεν ερμηνεύεις την καταφυγή σου στη ζωγραφική ως απόπειρα να αποδράσεις από την πραγματικότητα αλλά ως προσπάθεια να την καταλάβεις.
Σωστή παρατήρηση, γιατί ακόμα και σήμερα δεν βλέπω τη δουλειά μου ως «ζωγραφική απόδρασης» αλλά ως τη δική μου προσπάθεια να εξηγήσω το άγνωστο, από τα καθημερινά γεγονότα και τα προσωπικά μου προβλήματα έως την Ιστορία της Τέχνης. Βλέπω τα έργα μου ως θεατρική σκηνή επάνω στην οποία βάζω τους χαρακτήρες/ρόλους για να έρθουν σε επαφή και να δημιουργήσουν ένα αφήγημα. Αυτοί οι χαρακτήρες μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές εποχές, κάποιοι από το μέλλον, άλλοι από το παρόν και άλλοι από το παρελθόν. Απαρτίζουν, κατά κάποιον τρόπο, μια μηχανή του χρόνου.
— Πάντως, μοιάζουν απρόσωπες, θολές φιγούρες που τις έχει πάρει ο άνεμος, σαν να στροβιλίζονται. Δεδομένων των τραυματικών εικόνων της παιδικής ηλικίας, αποπνέεις αξιοπρόσεκτη ηρεμία σαν άνθρωπος.
Αυτό συμβαίνει γιατί έμαθα ότι για να δουλέψω τα ζωγραφικά μου έργα απαιτείται εγκεφαλική διεργασία. Πρέπει να εκμεταλλευτώ την ενέργεια του σύμπαντος για να μπορώ να δημιουργήσω και προκειμένου να το πετύχω αυτό πρέπει να είμαι ήρεμος, να βρίσκομαι συντονισμένος με το περιβάλλον. Για να συμβεί αυτό δεν μπορεί το μυαλό σου να είναι σκόρπιο. Είναι σχεδόν όπως όταν κάνεις διαλογισμό και πρέπει να ηρεμήσεις πλήρως για να εναρμονιστείς με τους σκληρούς ρυθμούς του σύμπαντος. Λέω συχνά ότι το μυαλό είναι σαν κεραία που προσλαμβάνει τη συναίσθηση που διαχέεται παντού. Νομίζω ότι αυτό το αξιοποιώ και εκμεταλλεύομαι όλο και περισσότερο τη συμπαντική συνειδητότητα που ρέει γύρω μας. Για μένα αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον κομμάτι, γιατί αφού ολοκληρώσω ένα έργο, κατανοώ κάτι που δεν γνώριζα πριν.
— Έχεις πει ότι οι τίτλοι των έργων σού έρχονται, συνήθως, στο τέλος.
Όχι απαραίτητα, έρχονται και κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Οι τίτλοι για μένα είναι σπουδαίο μέρος της δουλειάς μου, αποτελούν ένα είδος ομπρέλας που καλύπτει όλα όσα με απασχολούσαν το διάστημα που δημιουργούσα το έργο. Το να έχω έναν τίτλο που να καλύπτει όλες αυτές τις σκέψεις καμιά φορά είναι δύσκολο, αλλά έχω μια λίστα με τίτλους στους οποίους ανατρέχω ή μου έρχονται καινούργιοι με αφορμή γεγονότα που συμβαίνουν κατά περιόδους. Αν ένα θέμα προκαλεί το ενδιαφέρον μου, θέλω να το ερευνήσω, να μάθω περισσότερα γι' αυτό, να δω έργα τέχνης που σχετίζονται με αυτό. Συγκεντρώνω όσο το δυνατόν περισσότερα διαφορετικά πράγματα που το αφορούν, οπότε κρατάω πολλές σημειώσεις. Στο τέλος αφήνω να τα απορροφήσει η φαντασία μου, τα βάζω στην άκρη. Όσο ζωγραφίζω κάποια απ' αυτά επανέρχονται, άλλα, πάλι, όχι. Καμιά φορά εμφανίζονται πράγματα σε σχέση με θέματα που ερευνούσα μήνες πριν, που στο τέλος μπερδεύονται όλα μαζί και με κάποιον τρόπο βρίσκουν διέξοδο στον πίνακα που φτιάχνω εκείνη την ώρα.
— Σαν να σκηνοθετείς ταινία.
Ακριβώς. Όπως ένας σκηνοθέτης του σινεμά που λειτουργεί αυτοσχεδιαστικά. Ενώ έχω γράψει το σενάριό μου, την ώρα του γυρίσματος αφήνω τα πράγματα απλώς να συμβούν.
— Σε κάθε νέο έργο σου τα χρώματα καταδεικνύουν τη διάθεση στην οποία βρισκόσουν όταν το ξεκινούσες. Επίσης, τα χρώματα που χρησιμοποιείς είναι δικές σου κατασκευές.
Στο ξεκίνημα ενός έργου φτιάχνω τα δικά μου χρώματα, οπότε ενεργοποιούνται πολλές διαθέσεις. Επιλέγω μία από αυτές ή φτιάχνω ένα καινούργιο χρώμα για μια συγκεκριμένη διάθεση και ξεκινάω με τη βάση. Το αρχικό στάδιο είναι πολύ αφηρημένο και πολύ ανοιχτό, οπότε ξεκινάω με την αρχική βασική διάθεση, η οποία μπορεί στην πορεία να αλλάξει. Έκανα ένα έργο πέρσι τον Ιανουάριο, που ξεκίνησε πολύ μπλε, αλλά στην πορεία ήθελε να μετατραπεί σε κόκκινο. Με κάποιον τρόπο μου προκάλεσε μια αγωνία ότι κάτι συνέβαινε. Ένιωθα ότι κάτι άσχημο ερχόταν, γιατί για μένα το κόκκινο σηματοδοτεί τον κίνδυνο. Εκείνο το μπλε που ήθελε να μεταμορφωθεί σε κόκκινο, και εν τέλει μεταμορφώθηκε, κάτι συμβόλιζε που δεν καταλάβαινα εκείνη τη στιγμή και πολύ αργότερα συνειδητοποίησα ότι είχε να κάνει με την πανδημία. Μεταδίδεται παντού και οι συμβολισμοί είναι όλων των ειδών. Ένας κατακόκκινος ουρανός με μπλε ήλιο και λευκά σημάδια παντού. Τέτοιες καταστάσεις προκύπτουν όλο και συχνότερα στα έργα μου, νιώθω ότι πιάνω κάποια πράγματα προτού συμβούν. Όταν ολοκληρώνω το έργο, καταλαβαίνω περί τίνος επρόκειτο.
— Αυτοψυχαναλύεσαι μέσα από τα έργα σου;
Όσο ζωγραφίζω, δεν σκέφτομαι με βάση τη λογική, ούτε ασκώ κριτική σε αυτό που κάνω ‒ σκέφτομαι με εικόνες. Βρίσκομαι σε κατάσταση διαλογισμού, ονείρου, παραίσθησης, είμαι σε έναν κόσμο και δεν σκέφτομαι καν για ποιον λόγο βρίσκομαι σε αυτόν. Δεν έχω διάθεση να δώσω ονόματα, να πω αυτό είναι ένα δέντρο, αυτό ουρανός. Δεν σκέφτομαι με λέξεις, μόνο με εικόνες. Σχήματα, χρώματα, υφή, γραμμές, διάθεση, μουσικοί ήχοι, βγαίνουν από το έργο. Αφού έχω τελειώσει, κάθομαι μπροστά του και προσπαθώ να το εξηγήσω με όρους λογικής, να βγάλω συμπέρασμα από αυτό που δημιούργησα. Νομίζω, λοιπόν, ότι υπάρχει μια παλινδρόμηση στον τρόπο σκέψης. Όταν έχω ολοκληρώσει πια το έργο ο διάλογος συνεχίζεται, ακόμα και χρόνια μετά, όταν το βλέπω και προσπαθώ να καταλάβω τι σήμαινε για μένα, γιατί έκανα τις συγκεκριμένες επιλογές, τι είναι αυτές οι φιγούρες και τι εκπροσωπούν. Πρόκειται, μάλιστα, για φιγούρες που συχνά επανέρχονται και σε άλλα έργα μου.
— Αν και συνήθως είναι απροσδιόριστες.
Γύρω στο 2010 εμφανίζονταν πολλές φιγούρες μικρής κλίμακας, που μόνο αν τις δεις από κοντά τις αναγνωρίζεις. Μέσα στα χρόνια μεγάλωσαν σε μέγεθος και πλέον είναι ορατές. Συχνά θυμίζουν την αιγυπτιακή τέχνη, που δημιουργούσε υβρίδια: κεφάλι πουλιού, ανθρώπινο σώμα, πόδια λιονταριού. Έτσι και στα έργα μου υπάρχουν υβρίδια με πολλά διαφορετικά στοιχεία, ζωόμορφα, ανθρωπόμορφα, ακόμα και ρομποτικά ή που βρίσκονται στη διαδικασία της μεταμόρφωσης σε κάτι άλλο. Πρόκειται, όμως, αναμφισβήτητα για φιγούρες και χαρακτήρες. Δεν βρίσκονται εκεί από την αρχή, αλλά μου κινούν το ενδιαφέρον και κάπως πυροδοτούν τον τρόπο που ζωγραφίζω. Τις ακούω που αναπνέουν κι έτσι ξέρω πώς να τις αναδείξω. Είναι ζωντανές, κινούνται, παράγουν ήχους πουλιών, ζώων, μηχανών.
— Θα έλεγες ότι έχουν επηρεαστεί από τις περσικές μινιατούρες;
Με ενδιαφέρουν πολύ οι περσικές μινιατούρες του 15ου και 16ου αιώνα, που μαζί με άλλα στοιχεία έχουν επηρεάσει τη δουλειά μου. Η πρώτη φορά που έργο τέχνης μού άσκησε επιρροή ήταν όταν ήμουν 8 χρονών, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στην Ευρώπη με τους γονείς μου. Βρέθηκα κάτω από την Καπέλα Σιστίνα του Μικελάντζελο. Μου μιλούσε η μητέρα μου κι εγώ βρισκόμουν αλλού, σαν να ήμουν σε άλλη διάσταση, δεν άκουγα τίποτα γύρω μου. Εκτός από τις περσικές μινιατούρες, αγαπώ τη γιαπωνέζικη τοπιογραφία, τη Βενετική Σχολή της Αναγέννησης, τον Ιερώνυμο Μπος, τον Μπρέγκελ.
— Ο Μπρέγκελ είναι ιδιαίτερα εμφανής στα έργα σου.
Ο Μπρέγκελ, ο Μπος και οι περσικές μινιατούρες έχουν πολλά κοινά. Πρώτον, διαθέτουν την οπτική του πουλιού και, δεύτερον, χτίζουν δικούς τους κόσμους. Στα έργα τους δεν βλέπεις μία ή δύο φιγούρες αλλά έναν ολόκληρο κόσμο. Καταλήγεις να βλέπεις πολύ διαφορετικά πράγματα, κόσμους μέσα σε άλλους κόσμους μέσα σε ένα έργο ζωγραφικής. Με ενδιαφέρει πολύ αυτό, όπως και στη λογοτεχνία μου αρέσουν τα βιβλία που περιέχουν κόσμους μέσα σε άλλους κόσμους και κινούνται από το παρελθόν στο μέλλον, σε διαφορετικούς κόσμους και σε διαφορετικούς χρόνους.
— Ποια είναι η μουσική που θέλεις να συνοδεύει τις ώρες που δημιουργείς.
Είναι συγκεκριμένες οι μουσικές που ακούω όταν δουλεύω, αλλά το αξιοσημείωτο είναι οι ήχοι που ακούω να βγαίνουν από το έργο, κι αυτό είναι εντελώς διαφορετικό από τη μουσική που έρχεται απ' έξω.
— Όπως όταν αποσβολώθηκες βλέποντας από την Καπέλα Σιστίνα στα 8 σου.
Ακριβώς! Γιατί δεν ήταν απλώς ήχοι αυτό που άκουγα όταν κοιτούσα, ήταν δονήσεις που με διαπερνούσαν. Αυτό μου ξανασυνέβη πριν από μερικά χρόνια, όταν επισκεφθήκαμε με τη γυναίκα μου το Πράντο και αντίκρισα τον «Κήπο των γήινων απολαύσεων» του Ιερώνυμου Μπος. Απορροφήθηκα και δεν άκουγα κανέναν γύρω μου, βγήκα από το μουσείο σαν υπνωτισμένος. Το ίδιο μου συμβαίνει και όταν εργάζομαι: βρίσκομαι σε διάλογο με τη δουλειά μου, περνάνε οι ώρες χωρίς να το καταλάβω.
— Απομεινάρι ίσως των παιδικών χρόνων που μέσα από τη ζωγραφική αποδρούσες για να μην ακούς τις σειρήνες και τους βομβαρδισμούς.
Πιθανόν. Ίσως αποδρούσα σε άλλους κόσμους που μπορούσα να ελέγξω και συγχρόνως να καταλάβω. Όπως όταν διαβάζεις ένα μυθιστόρημα και ταξιδεύεις σε άλλη εποχή, προσπαθείς να είσαι ένας άλλος.
— Τι συμπεριλαμβάνει η έκθεση «Πέρα από τη θάλασσα» στο Μπενάκη;
Την ονόμασα έτσι επειδή έχει να κάνει με το χρώμα. «Ultramarine» στα λατινικά σημαίνει «πέρα από τη θάλασσα», επειδή έπρεπε να ταξιδέψεις μέχρι το Αφγανιστάν για να βρεις την μπλε πέτρα που παράγει το χρώμα λάπις λάζουλι, ένα από τα σπουδαιότερα χρώματα, που είναι δύσκολο να βρεις. Εγώ χρησιμοποιώ μια δική μου εκδοχή του μπλε.
— Ένα μπλε του πάγου.
Ακριβώς. Δίνει την αίσθηση του πάγου και ο ήχος που ακούω να βγάζει είναι αυτός που παράγεται όταν περπατάμε επάνω στο χιόνι. Επομένως η συγκεκριμένη σειρά έργων έχει αυτό το μπλε. Όταν επισκέφτηκα το Μπενάκη, είδα τη συλλογή κινέζικων βάζων που έχει και αμέσως έκανα τη σύνδεση. Κατά τη διάρκεια της Δυναστείας των Μινγκ έφερναν το μπλε χρώμα από την Περσία και το χρησιμοποιούσαν στα βάζα, τα οποία μετά εξήγαγαν στην Περσία, μέσω της οποίας έφταναν στην Ευρώπη. Η ιστορία του, λοιπόν, συνδέει την Άπω Ανατολή και φτάνει μέχρι την Ευρώπη.
— Σε ενδιαφέρουν οι ταμπέλες που βάζουν στη ζωγραφική σου, όπως εξπρεσιονισμός;
Θεωρώ ότι τα έργα μου δεν θέλουν να ανήκουν κάπου, δεν θέλουν ταμπέλες, προτιμούν να είναι ελεύθερα. Όταν κάνω μια έκθεση, κάποιοι με κατηγοριοποιούν και μου λένε ότι είμαι κάτι συγκεκριμένο, το δέχομαι, μετά όμως κάνω κάτι εντελώς αντίθετο και το ανατρέπω. Μπορείς να είσαι πολλά πράγματα. Πιστεύω ότι μπορούμε να έχουμε πολλούς διαφορετικούς εαυτούς γιατί μέσα μας υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί άνθρωποι και όλοι θέλουν να ζήσουν τη ζωή τους εξίσου. Η ζωγραφική είναι αντανάκλαση όλων αυτών. Κάθε μέρα νιώθω διαφορετικός και θέλω τα έργα μου να καθρεφτίζουν όλες αυτές τις διαφορετικές προσωπικότητες.
Ali Banisadr / Ultramarine - Πέρα από τη θάλασσα
04/11/2020 - 31/01/2021
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού (Κουμπάρη 1 & Βασ. Σοφίας, Αθήνα)
Δευ., Τετ., Παρ. Σάβ. 10:00-18:00, Πέμ. 10:00-00:00, Κυρ. 10:00-16:00, Τρ. κλειστά
Εισ.: € 8, 6
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
σχόλια