Ο Οδυσσέας στη Γάζα
"Οδυσσέας" είναι το παρωνύμιο που έδωσαν οι ισραηλινές στρατιωτικές αρχές σε έναν παράξενο κρατούμενο, που συνελήφθη στη μέση της θάλασσας πάνω σε μια σχεδία φτιαγμένη από πλαστικά μπουκάλια, ο οποίος ήθελε να σπάσει τον αποκλεισμό που επιβλήθηκε στη Λωρίδα της Γάζας για να πάει εκεί να διδάξει ρωσική λογοτεχνία.
Μέσα από τον χαρακτήρα του Ιζακόφ, του δικηγόρου που ορίστηκε για την υπεράσπιση του Οδυσσέα, και που κατατρέχεται στην επαγγελματική και προσωπική ζωή του από έναν κυνικό κυβερνήτη, έναν αναξιόπιστο σύντροφο και μια άστατη σύζυγο, ο συγγραφέας καταδεικνύει τη σχέση του Ισραήλ με τη Λωρίδα της Γάζας μέσα από καταστάσεις που απηχούν παράξενα τα τρέχοντα γεγονότα.
Γραμμένο το 2010 από τον Ισραηλινό θεατρικό συγγραφέα Gilad Evron, το έργο Ο Οδυσσσέας στη Γάζα δεν είχε παρουσιαστεί ποτέ στη Γαλλία. Έγινε μόνο μια ανάγνωση στο Théâtre du Rond-Point το 2012, σε σκηνοθεσία του Zohar Wexler, ο οποίος είχε μεταφράσει και το έργο. Στο Ισραήλ, παρουσιάστηκε το 2011 σε μια εκδοχή που ξαναγράφτηκε από τον ίδιο τον συγγραφέα, με έναν Παλαιστίνιο ηθοποιό στον ρόλο του Οδυσσέα (κανένας Ισραηλινός ηθοποιός δεν ήθελε να ερμηνεύσει τον ρόλο). Λίγες παραστάσεις δόθηκαν επίσης το 2015 στη Βοστώνη, στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε αγγλική μετάφραση.
Ο Gilad Evron πέθανε το 2016 χωρίς να δει το έργο του να παίζεται ξανά οπουδήποτε στον κόσμο. Αλλά ούτε και μετά τον θάνατό του ανέβηκε σε κάποιο θέατρο. Ο θίασος Le Bar de la Poste θέλησε να δώσει μια δεύτερη ζωή σε αυτό το υπέροχο κείμενο, με τη σύμφωνη γνώμη των κληρονόμων του Gilad Evron στο Τελ Αβίβ. Μια πρώτη εκδοχή του έργου έκανε πρεμιέρα στη Μασσαλία στις 2 Ιουλίου 2024 στο πλαίσιο του φεστιβάλ θεάτρου και ντοκιμαντέρ "Scènes docu", ενώ Ο Οδυσσσέας στη Γάζα παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην τελική του εκδοχή στην Αβινιόν τον Ιούλιο του 2025.
festival Off Avignon
"Ο Οδυσσέας στη Γάζα", το έργο που δεν μπορεί πλέον να ανέβει από το Τελ Αβίβ μέχρι τη Βοστώνη
Μία ελεύθερη γνώμη του ισραηλινοαμερικανού σκηνοθέτη Guy Ben-Aharon που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Libération στις 5 Φεβρουαρίου 2024.
Το 2015 σκηνοθέτησα την αμερικανική πρεμιέρα ενός ισραηλινού θεατρικού έργου που καταπιάστηκε με το ζήτημα της Γάζας. Σήμερα δεν θα μπορούσα πλέον να ανεβάσω αυτό το έργο.
Ο Οδυσσέας στη Γάζα (Ulysses on Bottles), του Gilad Evron, είναι η ιστορία του Ιζακόφ, ενός Εβραίου Ισραηλινού δικηγόρου που υπερασπίζεται δύο πελάτες: έναν Παλαιστίνιο δάσκαλο, τον επονομαζόμενο Οδυσσέα, που συνελήφθη από τις ισραηλινές αρχές επειδή προσπάθησε να φτάσει στη Γάζα με μια σχεδία φτιαγμένη από πλαστικά μπουκάλια με την ελπίδα να μεταδώσει εκεί τη ρωσική λογοτεχνία, και έναν Ισραηλινό υπάλληλο του Υπουργείου Άμυνας, τον Σάινφελντ, ο οποίος προσπαθεί να μάθει αν ο αποκλεισμός της Γάζας θα μπορούσε να οδηγήσει σε δίωξη του Ισραήλ για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Η παγκόσμια πρεμιέρα στο Ισραήλ πραγματοποιήθηκε με αρκετές δυσκολίες. Ένας Εβραίος ηθοποιός απέρριψε τον πρωταγωνιστικό ρόλο από φόβο μήπως μπει αργότερα στη μαύρη λίστα του εμπορικού κυκλώματος, και ο ρόλος δόθηκε τελικά σε έναν Παλαιστίνιο πολίτη του Ισραήλ. Παρά ταύτα, δόθηκαν περισσότερες από 80 παραστάσεις και η παραγωγή κέρδισε το βραβείο καλύτερου πρωτότυπου θεατρικού έργου στην πιο φημισμένη τελετή για τον εορτασμό του ισραηλινού θεάτρου. Ο θεατρικός συγγραφέας, Gilad Evron, μου είπε ότι κάποτε κάθισε δίπλα σε έναν Παλαιστίνιο στο κοινό - στο τέλος της παράστασης, ο τελευταίος του έπιασε το χέρι και του είπε "ευχαριστώ". Η κραυγή του Οδυσσέα είχε αντηχήσει.
Όταν ανέβασα τον Οδυσσέα τρία χρόνια αργότερα στη Βοστώνη, ήξερα ότι το έργο θα αναστάτωνε το κοινό. Εγώ ο ίδιος είχα ταρακουνηθεί από τις απόψεις και τα γεγονότα που παρουσιάζονταν, τα οποία έδειχναν την καθημερινή αδιαφορία των Ισραηλινών απέναντι στην πολιορκία της Γάζας, που η κυβέρνησή μας ήλπιζε ότι θα αποδυνάμωνε τη Χαμάς, ενώ είχε μετατραπεί σε μια σκληρή συλλογική τιμωρία.
Ήταν αυτή η ταραχή μου που με ώθησε να δουλέψω πάνω σε αυτό το έργο. Το θέατρο μας επιτρέπει να αντιμετωπίσουμε τον κόσμο με έναν απαιτητικό και διφορούμενο τρόπο. Μετατρέπει την πολιτική πραγματικότητα σε ένα εσωτερικό ερώτημα χωρίς να σε αναγκάζει να αποφανθείς οριστικά, απλώς να παρακολουθείς και να αγωνίζεσαι.
Οι περισσότερες κριτικές κατέληγαν σε αυτό το σχόλιο: σπουδαία τέχνη και μεγάλη δυσφορία. Ήμασταν sold out τις περισσότερες φορές - προσθέσαμε ακόμη και θέσεις τις δύο τελευταίες εβδομάδες - αλλά η ομάδα μου έχασε δωρητές και μέρος του κοινού της. Ο Ισραηλινός πρόξενος στη Βοστώνη με κάλεσε στο γραφείο του και μου ζήτησε να επικεντρωθώ σε άλλες παραγωγές.
Το πρωί της επίθεσης της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου, συντετριμμένος από την αδυναμία και τον φόβο, ξαναδιάβασα το έργο.
Ιδού μια συντομευμένη εκδοχή της πιο δύσκολης σκηνής του έργου, στην οποία ο Σάινφελντ, ο ισραηλινός δημόσιος υπάλληλος, εκμυστηρεύεται τους φόβους του στον δικηγόρο του, τον Ιζακόφ: ο πληθυσμός της Γάζας θα εκραγεί, οι ασθένειες και η δυστυχία θα πολλαπλασιαστούν και ο αποκλεισμός θα ανατιναχτεί στα μούτρα μας:
Σάινφελντ: "Η Λωρίδα της Γάζας είναι το πιο πυκνοκατοικημένο μέρος στη γη. Με το ποσοστό γεννητικότητας που έχουν, θα πολλαπλασιαστούν μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια. Κλείνουμε τη Γάζα από όλες τις πλευρές και δεν εξαφανίζεται. Δεν βυθίζεται στη θάλασσα. Φανταστείτε δέκα εκατομμύρια ανθρώπους που δεν μπορούν να βγουν έξω, που σχεδόν δεν μπορούν να κινηθούν, μολυσμένοι, καμένοι από τον ιδρώτα, πεινασμένοι, πεθαμένοι, ζευγαρώνοντας, φανταστείτε τα ποτάμια των εκκρίσεων. [...] Φαντάσου αυτό το ανθρώπινο μάγμα να ξεχειλίζει από τις όχθες του. Μέχρι τα σύνορα. Ξεχειλίζει μέχρι τη δική μας αυλή. Η μηχανή που παράγει τρόμο είναι ακόμα στη θέση της - το βουητό των drones, οι ιπτάμενες κάμερες, τα αυτόματα πολυβόλα - αλλά ο φόβος δεν σταματά πλέον κανέναν. Να ζήσουν ή να πεθάνουν, δεν βλέπουν πλέον τη διαφορά. Και έρχονται καταπάνω μας, προχωρούν από το νότο και εξαπλώνονται χωρίς όρια. Και σε αυτή την περίπτωση, αγαπητέ Δικηγόρε, ποιος νόμος μπορεί να μας χρησιμεύσει; Τους πυροβολώ στα σύνορα και συνεχίζω να τους πυροβολώ και αυτοί συνεχίζουν να έρχονται, είναι όλο και περισσότεροι, συνεχίζω να πυροβολώ, και ίσως τα παιδιά μου να είναι ήδη κοντά μου, και ίσως και τα δικά σου. Φαντάσου τους αριθμούς, Δικηγόρε. Εκατοντάδες, χιλιάδες, εκατομμύρια; Πόσα εκατομμύρια; Πού είναι το όριό μας;"
Το έργο μοιάζει προφητικό σήμερα.
Οδυσσέας: Η απάντησή μου δεν έχει αλλάξει, αγαπητέ μου Δικηγόρε. Η απάντηση είναι πάντα η ίδια: ταξίδεψα στη θάλασσα για να διδάξω λογοτεχνία στη Γάζα.
Ιζακόφ: Να διδάξετε. Να διδάξετε λογοτεχνία.
Οδυσσέας: Ήμουν καθηγητής.
Ιζακόφ: Θέλατε να διδάξετε λογοτεχνία.
Οδυσσέας: Ρωσική λογοτεχνία.
Ιζακόφ: Γιατί ρωσική, ειδικά; Σας το ζήτησαν; Σας προσκάλεσαν; Πιστεύετε ότι εκεί πέρα οι κάτοικοι της Γάζας έχουν καμιά ιδιαίτερη ανάγκη για ρωσική λογοτεχνία; Βλέπετε, γι' αυτό είστε ύποπτος.
Οδυσσέας: Ποιος δεν την έχει ανάγκη τη ρωσική λογοτεχνία;
Ιζακόφ: Εγώ, για παράδειγμα, δεν τη χρειάζομαι τη ρωσική λογοτεχνία.
Οδυσσέας: Τη χρειάζεσαι. Θα σου συνταγογραφήσω δύο βιβλία ανά εβδομάδα, σε έγχυση.
Ιζακόφ: Αλλά γιατί ρωσική; Ίσως οι κάτοικοι της Γάζας να προτιμούσαν τη γαλλική λογοτεχνία;
Οδυσσέας: Όχι. Οχι. Τη ρωσική. Η γαλλική λογοτεχνία είναι πολύ χορευτική. Χρειάζονται χώρο, μεγάλους ανοιχτούς χώρους που η γαλλική λογοτεχνία δεν έχει. Για σένα, ο Βίκτωρ Ουγκώ πιθανόν να κάνει, ή ίσως ακόμη και ο Μωπασάν, αλλά όχι γι' αυτούς - μόνο η ρωσική.
Ιζακόφ: Εντάξει. Δεν είμαι ειδικός... Η αμερικανική λογοτεχνία ίσως; Και εκεί, επίσης, πρέπει να υπάρχουν τεράστιες εκτάσεις...
Οδυσσέας: Όχι, οι Αμερικανοί είναι πολύ απασχολημένοι με τον εαυτό τους. Όχι. Η ρωσική. Η ρωσική λογοτεχνία. Πιστεψέ με, οι κάτοικοι της Γάζας πεθαίνουν να τη γνωρίσουν, είναι ένας αέρας που ανεβαίνει ψηλότερα από τους χαρταετούς τους στην παραλία... Δεν με πιστεύεις;
Η Nouchie (σύζυγος του Ιζακόφ) και ο Horech (συνεργάτης του) ντύνονται μετά το σεξ.
Nouchie: Εκπλήσσομαι που σε δέχτηκε ως συνεργάτη.
Horech: Φέρνω πελάτες στην εταιρεία.
Nouchie: Φαντάζομαι, εγκληματίες!
Horech: Αυτή είναι ακριβώς η δουλειά μας, αγάπη μου.
Nouchie: Φαντάζομαι ότι συνήθιζες να παίζεις μαζί τους όταν ήσουν μικρός, στη γετονιά σου... άκου, θα ήθελα να τραγουδήσει στο πάρτι γενεθλίων του. Θα του ζητήσω να ντυθεί σαν κούκλα και να τραγουδήσει κάτι για τους καλεσμένους και για μένα. Πως σου φαίνεται;
Horech: Ρούχα κούκλας; Είναι μέλος της επιτροπής δεοντολογίας των δικηγόρων του δικαστηρίου.
Nouchie: Ένα μικρό ροζ φόρεμα, κάπως έτσι, με μια κορδέλα.
Horech: Δεν του αρέσει να είναι γελοίος.
Nouchie: Θα θέλει να με ευχαριστήσει. Με αγαπάει.
Horech: Γιατί θέλεις να τον ταπεινώσεις;
Nouchie: Αν τον άφηνα, θα συμφωνούσες να ήμασταν μαζί;
Horech: Αν σε καλούσαν σε δίκη, θα ήσουν μια σκέτη καταστροφή. Ανίκανη να σκεφτείς σωστά. Θα εξόντωνες μια ολόκληρη νομική σχολή. Αλήθεια, γιατί τον παντρεύτηκες;
Εισαγγελέας: Τι είχες πάρει μαζί σου πάνω στα μπουκάλια;... Τους Αδελφούς Καραμάζοφ; Τελειωμό δεν έχουν. Και μεταξύ μας, εκτός από το κεφάλαιο για τον "Μεγάλο Ιεροεξεταστή", δεν έχει και πολλά μέσα... Το Μόσχα-Πετούσκι [πολυδιαβασμένο στη Ρωσία "ρομάντζο" του Βενεντίκτ Γιεροφέγιεβ -σ.σ.] ; Ο συγγραφέας είναι μεθυσμένος, ο ήρωας είναι μεθυσμένος. Όλα είναι μεθυσμένα. Και σε μας στη Γάζα δεν πίνουμε καθόλου... Ο Τσέχωφ; Θα δούμε την ταινία. Ο Μπουλγκάκοφ; Ένας αστός αναρχικός. Ο Μπάμπελ, ένας Εβραίος. Και ο Μαντελστάμ κι αυτός - Εβραίος. Περίμενε να θυμηθώ... "Έτσι και τα άλογα επιβραδύνουν τα βήματά τους, και το φως από τους φανοστάτες είναι τόσο χλωμό!...".
Προσπαθεί να θυμηθεί το υπόλοιπο του αποσπάσματος.
Οδυσσέας: "Οι άγνωστοι επιβάτες σίγουρα ξέρουν πού οδηγούμαι."...
Εισαγγελέας: Φαντάζομαι ότι περνιέσαι για ήρωα. Για επαναστάτη. Για κάποιον που γράφει ο ίδιος τον εαυτό του στις σελίδες της ιστορίας. Αλλά στην πραγματικότητα είσαι ένας χαρακτήρας μυθοπλασίας, γιατί δεν υπάρχει τίποτα κοινό μεταξύ αυτού που υπερασπίζεσαι και της "πραγματικής" Γάζας. Στα μάτια των ρεαλιστών της Γάζας δεν είσαι ανθρωπιστής, είσαι ένας γαμημένος αποικιοκράτης.
Ο Οδυσσέας προσπαθεί να τον διακόψει, αλλά ο εισαγγελέας τον σταματάει.
Εισαγγελέας: Είμαι η Γάζα και το ξέρω! Το σιωνιστικό κίνημα βύζαξε το στήθος της ρωσικής λογοτεχνίας. Η Νατάσα Ροστώφ [ο κεντρικός χαρακτήρας στο Πόλεμος και Ειρήνη -σ.σ.] μεγάλωσε στην κοιλάδα του Izrael, και ελπίζεις να την κληροδοτήσεις στα θύματα του Σιωνισμού; Πρόκεται γα ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Δεν ανήκει καθόλου στους ανθρώπους της Γάζας.
