Ουμπέρτο Έκο: Η λιακάδα ενός υπέροχου μυαλού

Ουμπέρτο Έκο: Η λιακάδα ενός υπέροχου μυαλού Facebook Twitter
Σε τελική ανάλυση, δεν ήταν παρά ένας παιχνιδιάρης σχολαστικός που πίστευε στη θυελλώδη και γοητευτική αρμονία που εξύμνησε ο Αριστοτέλης-γιατί τι άλλο υπήρχε στη ζωή πέρα από το παιχνίδι;
0

Στις καθάριες, αγαπημένες του Ουμπέρτο Έκο, θάλασσες του Νότου έτυχε να ναυαγήσει το καλοκαίρι του 1643 το πλοίο του πρωταγωνιστή του Ρομπέρτο. Μοναδικός ναυαγός, περιηγητής και νοσταλγός-ένας άλλος Οδυσσέας του 17ου αιώνα-ο ήρωας από το «Νησί της Προηγούμενης μέρας» μένει να θαυμάζει τα παράξενα φυτά και τους ανοιχτούς ουρανούς, τα  αστέρια και τα κοράλλια στα οποία μάτια πασχίζει να αντιστοιχήσει το όνομα και τους χρωματισμούς τους. Πρόκειται για μαγικές περιγραφές του μοναχικού πρωταγωνιστή που αποκαλύπτουν πως, αν κάτι αγάπησε ο Έκο περισσότερο και από τον εαυτό του, είναι η εξαντλητική αναζήτηση της λεπτομέρειας. Θα μπορούσε για καιρό αυτός ο εραστής οποιασδήποτε λίστας να περιπλέκει, άλλοτε αμυδρά και άλλοτε έντονα, ασυνάρτητα και ασυνδύαστα σημεία και νούμερα χαρίζοντας ταυτόχρονα στην πραγματική ζωή σκιές από τα πιο ανομολόγητα όνειρα. Το μυαλό του, αυτό που θα λάτρευε σίγουρα ο Μπόρχες αφού είχε κληθεί να καταγράψει στην πράξη το άλεφ του, ήταν γεμάτο από ανεξάντλητους κώδικες κυριευμένο από τη γνώριμη σχολαστική ακρίβεια κι από συλλογισμούς για το ιδανικό κι απόλυτο έργο. Ήταν μονίμως σε κατάσταση εγρήγορσης, έτοιμος σαν ένας υπολογιστής που δεν έκλεινε ποτέ, να εξηγήσει οποιοδήποτε παράξενο συνδυασμό και αδιευκρίνιστο φιλοσοφικό ορισμό έχοντας βαθιά ωστόσο επίγνωση ότι όλα τα άλλα ήταν ένα μαγευτικό όνειρο σαν την ιριδίζουσα απόχρωση ενός κοραλλιού ή την όμορφη εικόνα μιας κοπέλας από τα φτηνά βίπερ που διάβαζε μικρός. Γι αυτό και ποτέ δεν επέτρεψε τις διακρίσεις: σχεδόν προβοκατόρικα τοποθετούσε τον Πικάσο κοντά στα λαϊκά αναγνώσματα και άφηνε ελεύθερο τον Σούπερμαν να πετάξει πάνω από τα πανέμορφα σοκάκια της Φλωρεντίας.

Ήταν μονίμως σε κατάσταση εγρήγορσης, έτοιμος σαν ένας υπολογιστής που δεν έκλεινε ποτέ, να εξηγήσει οποιοδήποτε παράξενο συνδυασμό και αδιευκρίνιστο φιλοσοφικό ορισμό έχοντας βαθιά ωστόσο επίγνωση ότι όλα τα άλλα ήταν ένα μαγευτικό όνειρο σαν την ιριδίζουσα απόχρωση ενός κοραλλιού ή την όμορφη εικόνα μιας κοπέλας από τα φτηνά βίπερ που διάβαζε μικρός.

Ίσως κι αυτό να είχε να κάνει από τη βαθιά επιρροή του από το Μεσαίωνα όπου οι πιο περίοπτες μαθηματικές προβλέψεις εντοπισμένες με σαφήνεια στα αριστοτελικά κείμενα να μην παραγνώριζαν τις λαϊκές αφηγήσεις. Αυτή η πεποίθηση ενσαρκώθηκε απόλυτα στο «Όνομα του Ρόδου», ένα βιβλίο που αγαπήθηκε από ένα ευρύ φάσμα κοινού τη δεκαετία του 80 και αναδείχτηκε το απόλυτο μπεστ στελερ ποτισμένο στις αγαπημένες στον Έκο θεωρίες συνωμοσίας και φιλοσοφικο-μαθηματικές αναζητήσεις. Όχι τυχαία ο αδελφός Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ, που είναι και το κεντρικό πρόσωπο στο έργο, δεν είναι άλλος από τον Γουιλιέλμο Όκαμ όπως και πολλά φανταστικά πρόσωπα περιπλέκονται με πραγματικά όπως ο ιεροξεταστής Μπερνάρντο Γκι και ο μοναχός Ουμπερτίνο της Καζάλε με τον Θωμά τον Ακινάτη, ο οποίος άλλωστε ενέπνευσε και το θέμα της διδακτορικής διατριβής του Ουμπέρτο Έκο.

Η συμπόρευση φανταστικών ηρώων με πραγματικά γεγονότα αλλά και ιστορικά πρόσωπα είναι μια μέθοδος που υιοθέτησε σχεδόν παιχνιδιάρικα αλλά και με πλήρη επίγνωση στα επόμενα μυθιστορήματά του γνωρίζοντας πως, αν κάτι διαχωρίζει τις φανταστικές ιστορίες από την πραγματικότητα, είναι η δική μας δυνατότητα ερμηνείας. Αγαπούσε τον Μεσαίωνα, τις επιστημονικές του ανακαλύψεις, τη φιλοσοφική δεινότητα των αρχών του και την άγρια ομορφιά του -ή την ασχήμια του θαυμάζοντας, σε εκείνο το λεύκωμα που είχε επιμεληθεί «Η ιστορία της Ασχήμιας»- τα διάφορα εσταντανέ από το Ταξίδι του Αγίου Μπρένταν μέχρι το Όραμα του Τιούνταλ και από τη Σατανική Βαβυλώνα του Τζακομίνο ντε λα Βερόνα μέχρι το βιβλιο των τριών γραφών του Μπονβεζίν ντε λα Ρίβα. Αυτός είναι και ο λόγος που  δεν κατάφερε ποτέ να ασπαστεί την απόδοση του βιβλίου του «Το Όνομα του Ρόδου» στον κινηματογράφο από τον Ζαν-Ζακ Ανό. Αιτία ήταν και πάλι η φιλοσοφική, σχεδόν φετιχιστική και άκρως γοητευτική εμμονή στη λεπτομέρεια: «Όταν έγραφα το Όνομα του ρόδου, που διαδραματίζεται σε ένα μεσαιωνικό αβαείο, περιέγραφα νυχτερινές σκηνές, σκηνές σε εσωτερικούς χώρους και σκηνές σε εξωτερικούς χώρους. Δεν προδιέγραφα έναν γενικό χρωματικό τόνο για ολόκληρη την ιστορία, αλλά, όταν ο σκηνοθέτης μου ζήτησε τη γνώμη μου για αυτό το θέμα, του είπα ότι ο Μεσαίωνας αναπαρίστατο, κυρίως στις μικρογραφίες του, με χρώματα έντονα και ζωηρά, ή μάλλον με ελάχιστες αποχρώσεις, όπου κυριαρχούσαν το φως και η διαύγεια. Δεν μπορώ να θυμηθώ αν γράφοντας σκεφτόμουν αυτά τα χρώματα και ομολογώ ότι ο αναγνώστης μπορούσε να χρωματίσει ορισμένες σκηνές κατά τα γούστα του- ο κάθε αναγνώστης θα ανέπλαθε με τη φαντασία του το δικό του μεσαιωνικό περιβάλλον. Όταν είδα την ταινία, η πρώτη μου αντίδραση ήταν ότι ο Μεσαίωνας εκείνος θύμιζε Caravaggio και επομένως 17ο αιώνα, με ελάχιστες ανακλάσεις θερμού φωτός πάνω σε σκούρο φόντο. Μέσα μου έκλαψα για αυτή την αισθητή παρεξήγηση της intentio operis. Μόνον αργότερα, όταν το καλοσκέφτηκα κατάλαβα ότι ο σκηνοθέτης συμπεριφέρθηκε σύμφωνα με τη φύση». (από τις Εμπειρίες μετάφρασης, μτφ. Έφη Καλλιφατίδη).  

Ουμπέρτο Έκο: Η λιακάδα ενός υπέροχου μυαλού Facebook Twitter
Φωτογραφία: Chris Buck

 

Αυτός ακριβώς ήταν ο Ουμπέρτο Έκο: ένας ακαταπόνητος εραστής της λίστας, του διαρκούς continuum της γνώσης που δεν έβρισκε στεγανά και όρια σε κανένα πεδίο συνταιριάζοντας ιδανικά τα pulp αναγνώσματα της εφηβικής του μνήμης με τις υψηλές προσδοκίες των κλασικών έργων. Σημασία πάντα είχε η προσωπική πρόσληψη του θεατή ή αναγνώστη και η απόδοση της κάθε ιστορίας είτε αυτή αφορμόταν από τα παιδικά του χρόνια, είτε από τις εμμονές που πότισαν τις δοξασίες των καιρών-κόντρα πάντα στην επιβολή των εικόνων που τροφοδοτεί η τηλεόραση. Διαπρύσιος εχθρός της έτοιμης τηλεοπτικής εικόνας ο πανεπιστημιακός και μυθιστοριογράφος Έκο προασπίστηκε τις σκόρπιες εικόνες μιας μνήμης πιο προσωπικής, όπως φάνηκε και στη «Μυστηριώδη φλόγα της Βασίλισσας Λοάνα» όπου αποκαλύπτει την στενή του σύνδεση με τα κόμικ. Λάτρευε τον Φαντομά, τα λαϊκά αναγνώσματα, τα feuilleton, ακόμα τα αποκυήματα της παραφιλολογίας.  Άλλωστε για τον ίδιο οι προραφαηλίτες, για παράδειγμα, μπορούσαν να συνυπάρχουν με διάσημες πορνοστάρ, όπως και «η τρέλα των σουρεαλιστών με την ποιητική μανία του Πλάτωνα, μαζί με τη βαθιά διαίσθηση των αρχών» όπως τόνιζε στο «Από το Δέντρο στο Λαβύρινθο» (και πάλι σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη). Τον θυμάμαι, προσωπικά, να κάνει διάφορους αστεϊσμούς με αποσπάσματα από την Ιλιάδα-την οποία θυμόταν φυσικά απέξω-κατά την ιστορική αγόρευση του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τέτοιες μέρες πριν έντεκα ακριβώς χρόνια με εμάς τους φοιτητές της Φιλοσοφικής να μένουμε άλαλοι από τη συγκίνηση και εκείνον να αφήνει αχαλίνωτο το προβοκατόρικο ιταλικό του χιούμορ. Η ιλαροτραγωδία, όπως άλλωστε επέμενε «γεννιέται ακριβώς τη στιγμή που οι προσδοκίες δεν επαληθεύονται-και από εκεί αρχίζει κανείς να βλέπει πράγματα που δεν θα μπορούσε να περιμένει, μεταξύ των οποίων και έναν απατεώνα που γίνεται άγιος». Για τον Έκο η ταύτιση ήταν αυτή ήταν αιτούμενο αφού ο μπράβος γινόταν άγιος βάσει μιας σειράς από κώδικες που οφείλει κανείς να ξεδιαλύνει αν θέλεις να λέγεται αναγνώστης φιλόσοφος ή καλλιτέχνης. Τα πάντα στη ζωή πάλλονταν από αριθμούς και από ιδέες σε μια ατελείωτη λίστα-«a rose is a rose is a rose» μέσα από σαγηνευτικούς και τρομερούς λαβυρίνθους, ταυτολογικές αναλύσεις, συναρτήσεις, κώδικες και αναγραμματισμούς καθώς μονίμως ο ίδιος αναζητούσε εκείνο «το αρχετυπικό βασίλειο των Μητέρων», όπως το αποκαλούσε, από το οποίο «τρεφόταν η αντικειμενική πραγματικότητα και η ίδια η πνευματική δραστηριότητα». Σε τελική ανάλυση, δεν  ήταν παρά ένας παιχνιδιάρης σχολαστικός που πίστευε στη θυελλώδη και γοητευτική αρμονία που εξύμνησε ο Αριστοτέλης-γιατί τι άλλο υπήρχε στη ζωή περά από το παιχνίδι; Αν και εκτός από τους συλλογισμούς επέμενε πως υπάρχουν «οι ίδιες οι πηγές της δημιουργικότητας και της αγάπης που κρύβονται μες στην αρχέγονη φωτεινή νύχτα της μύχιας ζωτικότητας της ψυχής»- καθ’ υπαγόρευση του αγαπημένου του Θωμά Ακινάτη. «Οι σχολαστικοί δεν νοιάζονταν να προσεγγίσουν κάποια θεωρία γύρω από την υποσυνείδητη ζωή της ψυχής (και ας σημειώσουμε την παραδοχή αυτή) αλλά οι δοξασίες τους προϋπέθεταν την ύπαρξη της». Δεν πήρε ποτέ το βραβείο Νόμπελ. Ασπάστηκε από νωρίς ταυτόχρονα την ευζωία και την αιωνιότητα.

ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 20.2.2016

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ακύλλας Καραζήσης: «Μου αρέσει η λογοτεχνία του Θανάση Βαλτινού γιατί δεν ξέρεις ποτέ τι είναι αλήθεια και τι ψέμα»

The Book Lovers / Ακύλλας Καραζήσης: «Μου αρέσει η λογοτεχνία του Θανάση Βαλτινού γιατί δεν ξέρεις τι είναι αλήθεια και τι ψέμα»

Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητάει με τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Ακύλλα Καραζήση για την αναγνωστική διαδρομή του, που ξεκινάει από τον «Τομ Σόγερ» και τη Θεσσαλονίκη, περνάει από τον ρομαντικό κόσμο της Χαϊδελβέργης και φτάνει στην Αθήνα του θεάτρου και των κειμένων.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Ιωάννα Τσιβάκου: «Δεν έχει χρόνο ο σημερινός άνθρωπος να γνωρίσει τον άλλον κι εδώ βρίσκεται η δυστυχία του»

Βιβλίο / Ιωάννα Τσιβάκου: «Δεν έχει χρόνο ο σημερινός άνθρωπος να γνωρίσει τον άλλον κι εδώ βρίσκεται η δυστυχία του»

Η συγγραφέας και ομότιμη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου μιλά για την εποχή μας, τον χώρο της εκπαίδευσης και την ταυτότητα του νεοέλληνα.   
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Η άνοδος της δεξιάς συνδέεται με τις αποτυχίες της αριστεράς»

Βιβλίο / «Η άνοδος της δεξιάς συνδέεται με τις αποτυχίες της αριστεράς»

Ο Ντόναλντ Σασούν, ομότιμος καθηγητής Συγκριτικής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου και άλλοτε στενός φίλος, συνεργάτης και επιμελητής των βιβλίων του Έρικ Χoμπσμπάουμ, μιλά στη LiFO.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η Κάλλας δεν ήταν τραγική φιγούρα και δεν εγκατέλειψε την καριέρα της για τον Ωνάση

Βιβλίο / Η Κάλλας δεν ήταν τραγική φιγούρα και δεν εγκατέλειψε την καριέρα της για τον Ωνάση

Η συγγραφέας του βιβλίου “Diva”, Ντέζι Γκούντγουιν, τονίζει με άρθρο της στον Guardian ότι το να χαρακτηρίζει κανείς τη ζωή της κορυφαίας τραγουδίστριας τραγική, σημαίνει ότι την αδικεί κατάφωρα.
THE LIFO TEAM
Η Θήβα που δεν ξέρουμε

Βιβλίο / Η Θήβα που δεν ξέρουμε

Ο Βρετανός ιστορικός Πολ Κάρτλετζ αποκαθιστά την ιστορική πόλη της αρχαιότητας που αντιμετώπιζαν υπεροπτικά οι Αθηναίοι. Δείχνει πώς τα θηβαϊκά θέματα επιβιώνουν στη σύγχρονη τέχνη, γράφει για τον Επαμεινώνδα που είχε έναν μόνο τραχύ μανδύα, παρουσιάζει την κοινωνία που δημιουργεί τον Ιερό Λόχο, ένα στρατιωτικό σώμα που αποτελείται αποκλειστικά από εραστές και ερώμενους.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Συζητώντας για ένα θέμα ταμπού της ελληνικής κοινωνίας, τους δωσίλογους της Κατοχής

Βιβλίο / Oι δωσίλογοι, ένα θέμα ταμπού της ελληνικής κοινωνίας

Μέσα από την έρευνά του σε αρχεία που μέχρι σήμερα παραμένουν κλειστά ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης εξετάζει τα γεγονότα και τα πρόσωπα που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς κατακτητές σε μια πολύπαθη και αιματηρή για την Αθήνα περίοδο.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Το πρώτο μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρούση μπήκε στα ευπώλητα από στόμα σε στόμα

Βιβλίο / Το πρώτο μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρούση μπήκε στα ευπώλητα από στόμα σε στόμα

Το Λίγα Λόγια για μένα της Καλλιρρόης Παρούση είναι ένα μυθιστόρημα με ποιητικό λόγο που το νεανικό κοινό το ανακάλυψε μέσω word of mouth. Και όπως λέει και ένας φίλος της «ένα καλό βιβλίο είναι σαν μία νάρκη, δεν ξέρεις σε ποιανού την ψυχή θα σκάσει».
M. HULOT
Γκαζμέντ Καπλάνι «Με λένε Ευρώπη»

Το πίσω ράφι / «Με λένε Ευρώπη»: Το βιβλίο ενός Αλβανού μετανάστη για τις περιπέτειές του στην Ελλάδα

Ο Γκαζμέντ Καπλάνι εναλλάσσει την εμπειρία του στην Ελλάδα με τις μικρές οδύσσειες ανθρώπων που άφησαν πίσω την πατρίδα τους, σε ένα βιβλίο που κινείται διαρκώς μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας και καταπιάνεται με το ανεξάντλητο θέμα της μετανάστευσης και της ταυτότητας.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ο Larry Gus διάβασε τον «Οδυσσέα» του Τζόις περπατώντας τους δρόμους της Αθήνας

The Book Lovers / Ο Larry Gus διάβασε τον «Οδυσσέα» του Τζόις περπατώντας τους δρόμους της Αθήνας

O Νίκος Μπακουνάκης συζητά με τον μουσικό και συνθέτη Larry Gus, aka Παναγιώτη Μελίδη, για τα βιβλία που επηρέασαν τη μουσική του. Πρόκειται για έναν εντελώς ιδιοσυγκρασιακό αναγνώστη.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
«Μέχρι τον Αύγουστο»: Το ‘χαμένο’ μυθιστόρημα του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες έπρεπε να παραμείνει χαμένο

Βιβλίο / «Μέχρι τον Αύγουστο»: Το «χαμένο» μυθιστόρημα του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες έπρεπε να παραμείνει χαμένο

Το βιβλίο προσφέρει στιγμιαίες απολαύσεις, αλλά είναι ολοφάνερα ημιτελές και πολλά σημεία του μοιάζουν τόσο κακογραμμένα που καθιστούν απολύτως κατανοητή την επιθυμία του συγγραφέα να μην εκδοθεί ποτέ.
THE LIFO TEAM
Ο σουρεαλιστικός «συντε(λο)γοτεχνικός» κόσμος του Αχιλλέα ΙΙΙ

Βιβλίο / Ο σουρεαλιστικός «συντε(λο)γοτεχνικός» κόσμος του Αχιλλέα ΙΙΙ

Ο βραβευμένος συγγραφέας που μόλις κυκλοφόρησε τη συλλογή διηγημάτων του με τον διφορούμενο τίτλο «Τέλος Πάντων» εξηγεί, μεταξύ πολλών άλλων, γιατί τον απασχολούσε συνέχεια το τέλος του κόσμου, σε σημείο που του έγινε εμμονή.
M. HULOT
Πέρα από τις Ακυβέρνητες πολιτείες: O Τσίρκας, ο Σεφέρης, ο Κοτζιάς και η Χούντα του 1967

Lifo Mini – Series / Πέρα από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες: O Τσίρκας, ο Σεφέρης, ο Κοτζιάς και η Χούντα του '67

H Κωνσταντίνα Βούλγαρη σκιαγραφεί την προσωπικότητα του Στρατή Τσίρκα, μιλά για τη φιλία του με τον Σεφέρη, την πολιτική του δράση μέσα στη Δικτατορία, αλλά και για το πώς έπεισε τον Παύλο Ζάννα να μεταφράσει Προυστ, μέσα στη φυλακή. Στο podcast ακούγονται για πρώτη φορά αποσπάσματα από διάλεξη που είχε δώσει ο Σ. Τσίρκας μαζί με τον Α. Kοτζιά.
THE LIFO TEAM
Σέρχιο Πιτόλ «Συζυγική ζωή»

Το Πίσω Ράφι / «Η συζυγική ζωή»: Η απολαυστική σάτιρα του Σέρχιο Πιτόλ για τις δηλητηριασμένες σχέσεις

Μέσα από τις απέλπιδες προσπάθειες μιας γυναίκας ν’ απαλλαγεί οριστικά από τον άπιστο σύζυγό της, με τη λοξή και ειρωνική ματιά του, ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους Λατινοαμερικανούς συγγραφείς μεταμορφώνει σε φάρσα αυτό που άλλοι θα έβλεπαν ως τραγωδία.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Paul Lynch

Βιβλίο / Paul Lynch: «Υπάρχουν συγγραφείς που παίζουν στο κέντρο του γηπέδου, εγώ παίζω στα άκρα»

Ο πέμπτος Ιρλανδός συγγραφέας που παίρνει το Booker εξηγεί στη Βένα Γεωργακοπούλου γιατί στην Ιρλανδία βγαίνουν τόσο σημαντικά βιβλία, περιγράφει πως σε μια λαϊκή σχολίασαν το βραβευμένο βιβλίο του ως «πολύ μαύρο» και πως αν καθόταν να γράψει κάτι για να κερδίσει, αυτό δεν θα ήταν το «Τραγούδι του προφήτη».
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ