Οι πόρτες της εκκλησίας ανοίγουν. Ένας υπάλληλος της Γ' Εφορείας Νήσων Βορειοανατολικού Αιγαίου, ο αρχαιολόγος και βυζαντινολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος, έχει φτάσει εκεί για να ερευνήσει τις εικόνες και τα κειμήλια του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη. Το ημερολόγιο δείχνει 1 Απριλίου του 1983 – Πρωταπριλιά. Μία από τις εικόνες που έχει να ελέγξει είναι αυτή της «Κοίμησης της Θεοτόκου», η οποία, ωστόσο, έχει φθαρεί από το πέρασμα του χρόνου, ενώ το μόνο που διακρίνεται είναι η μορφή της Παναγίας στο νεκρικό κρεβάτι.
Ενώ ξεκινά τον πρόχειρο έλεγχο και έναν αρχικό καθαρισμό της εικόνας, ξαφνικά, στο μέσον του κάτω μέρους βλέπει κάποια γράμματα. Κάνει μερικά λεπτά για να τα διακρίνει. «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας». Ο βυζαντινολόγος παθαίνει σοκ. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα η αγιογραφία που έχει μπροστά του να έχει ζωγραφιστεί από τον Ελ Γκρέκο, έναν από τους μεγαλύτερους αναγεννησιακούς ζωγράφους της ιστορίας. Οι ιερείς που βρίσκονται στον ναό για τον τυπικό έλεγχο σοκάρονται κι αυτοί. Πού να ήξεραν πως η φθαρμένη εικόνα που είχαν τόσα χρόνια σε μια γωνιά της εκκλησίας ήταν έργο τέτοιου μεγέθους!
Ο Γεώργιος Μαστορόπουλος ζητάει από τον παρόντα εφημέριο, π. Κωνσταντίνο Κοντό, να τη μεταφέρει με μεγάλη προσοχή για μελέτη και συντήρηση στην Αθήνα. Ο ενθουσιασμός είναι ήδη πολύ μεγάλος, με την τότε υπουργό Πολιτισμού, Μελίνα Μερκούρη, να δημοσιεύει σχετική ανακοίνωση. Το ημερολόγιο δείχνει 8 Απριλίου.
Το πιο πιθανό σενάριο, βέβαια, είναι πως τον πίνακα –άγνωστο σε ποια κατάσταση και αν ήξεραν την αξία του– έφεραν στη Σύρο οι Ψαριανοί μετά την καταστροφή του νησιού και τη σφαγή των κατοίκων από τον οθωμανικό στρατό τον Ιούνιο του 1824, τρία χρόνια μετά την κήρυξη της Επανάστασης.
Στα εργαστήρια συντήρησης του υπουργείου Πολιτισμού οι αρχικές προβλέψεις και επιθυμίες επιβεβαιώνονται. Πρόκειται πράγματι για έναν από τους πρώτους και άγνωστους μέχρι τότε πίνακες ζωγραφικής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, της πρώιμης περιόδου, δηλαδή της εποχής πριν φύγει από την Ελλάδα και ταξιδέψει αρχικά για Βενετία και στη συνέχεια για Τολέδο, όπου έζησε, μεγαλούργησε και πέθανε.
Και ενώ θα περίμενε κανείς πως η εικόνα θα έμενε στην Αθήνα, οι ιθύνοντες αποφάσισαν να την επιστρέψουν εκεί όπου ανήκει, στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Σύρο. Ο πίνακας βρίσκεται εκεί μέχρι σήμερα, ενώ, λόγω της σημασίας και της αξίας της, τα μέτρα ασφαλείας γύρω της είναι πολύ ισχυρά. Η αγιογραφία βρίσκεται εντοιχισμένη σε μάρμαρο, από πάνω της υπάρχει συναγερμός και ψηλά μια κάμερα ασφαλείας που καταγράφει κάθε κίνηση των επισκεπτών της. Ποιος, άραγε, θα πίστευε πως μια φθαρμένη εικόνα θα γινόταν πόλος έλξης των χιλιάδων τουριστών που επισκέπτονται το νησί κάθε χρόνο για να τη δουν;
Η επιμελής συντήρηση ανέδειξε όλα τα χαρακτηριστικά της εικόνας και όλες τις μορφές της. Ουσιαστικά αναπαριστά την Κοίμηση της Θεοτόκου κατά την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση. Ο πίνακας χωρίζεται σε δύο σκηνές. Στο κάτω μέρος η Παναγία απεικονίζεται στο νεκρικό κρεβάτι με τα χέρια σταυρωμένα, ενώ ο Χριστός γέρνει προς το μέρος της. Εκείνος κρατά στα χέρια του ένα φασκιωμένο μωρό, το οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, συμβολίζει την ψυχή της. Δίπλα της στέκονται άγγελοι. Στο επάνω μέρος φαίνεται ξανά η Παναγία, αυτήν τη φορά στα σύννεφα, με τη συνοδεία αγγέλων, και λίγο πιο δίπλα ο απόστολος Θωμάς, σε στάση δέησης, να παραλαμβάνει τη ζώνη της.
Ενώ ο πίνακας εμφανίζει πάρα πολλά βυζαντινά στοιχεία –αυγοτέμπερα σε ξύλο και όχι λάδι, αυστηρές μορφές και χρώματα–, παρουσιάζει μερικά παραλλαγμένα χαρακτηριστικά που αργότερα θα κάνουν την τέχνη του Ελ Γκρέκο διάσημη παγκοσμίως. Ο εμφανής διαχωρισμός γης και ουρανού, πράγμα ιδιαίτερα σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής τέχνης που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, και οι κινήσεις των μορφών, που είναι πιο έντονες και πιο «πλαστικές» από τις συνήθως αυστηρές του Βυζαντίου, είναι τα πιο εμφανή.
Άλλωστε η Κρήτη, την εποχή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ήταν ενετοκρατούμενη, με αποτέλεσμα πολλά δυτικά στοιχεία να εισχωρήσουν στην αγιογραφία της περιοχής. Σήμερα, μάλιστα, αυτές τις τεχνοτροπίες πολλοί τις εντάσσουν στην κρητική σχολή. Τη δημιουργία του πίνακα την τοποθετούν περίπου στο διάστημα 1565-1566, αν και η χρονολογία δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε πότε η εικόνα κατέληξε από την Κρήτη στη Σύρο. Κατά πάσα πιθανότητα γι' αυτό ευθύνεται ο συμμαχικός βομβαρδισμός του λιμανιού της Ερμούπολης την περίοδο της Κατοχής, εξαιτίας του οποίου καταστράφηκε το ιερό βήμα και μαζί όλα τα αρχεία των ενοριών του νησιού και των κειμηλίων τους.
Το πιο πιθανό σενάριο, βέβαια, είναι πως τον πίνακα –άγνωστο σε ποια κατάσταση και αν ήξεραν την αξία του– έφεραν στη Σύρο οι Ψαριανοί μετά την καταστροφή του νησιού και τη σφαγή των κατοίκων από τον οθωμανικό στρατό τον Ιούνιο του 1824, τρία χρόνια μετά την κήρυξη της Επανάστασης. Όσοι επέζησαν μπήκαν στα καράβια και κατευθύνθηκαν προς τις Κυκλάδες, με τη Σύρο να αποτελεί τελικό προορισμό για αρκετούς από αυτούς, καθώς το νησί εκείνη την περίοδο ήταν από τους μεγαλύτερους εμπορικούς σταθμούς της χώρας. Άλλωστε, η ίδια η εκκλησία στην οποία βρίσκεται σήμερα ο πίνακας του Ελ Γκρέκο χτίστηκε από τους Ψαριανούς πρόσφυγες, γι' αυτό και, εκτός από Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, λέγεται και «εκκλησία των Ψαριανών».
Οι επιρροές στην κατασκευή είναι πολύ έντονες. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια οι κολόνες του μεγάλου ναού ήταν ξύλινες, ακριβώς επειδή οι εκπατρισμένοι ήταν μάστορες στο συγκεκριμένο υλικό. Στο εσωτερικό, ο ξύλινος σκελετός των θόλων που φαίνεται από τον γυναικωνίτη μοιάζει με αναποδογυρισμένο σκαρί πλοίου, επιλογή που θύμιζε στους τεχνίτες το πλούσιο ναυτικό παρελθόν τους που οι Οθωμανοί κατέστρεψαν μέσα σε μερικές ημέρες. Από την άλλη, επειδή στο νησί ζουν χιλιάδες καθολικοί, η εκκλησία έχει και δυτικές επιρροές. Ξεχωρίζει το μαρμάρινο τέμπλο –στους ορθόδοξους ναούς συνηθίζεται το ξύλινο– και οι πολύχρωμες εικόνες που πιο πολύ μοιάζουν με αναγεννησιακούς πίνακες, πάρα με βυζαντινές αγιογραφίες.
Η αλληλεπίδραση των δύο παραδόσεων στο νησί είναι εμφανής. Ο τεράστιος ορθόδοξος ναός του Αγίου Νικολάου ακριβώς πάνω από το θέατρο Απόλλων είναι ίσως ο μοναδικός που διαθέτει βιτρό στο ιερό του και την ίδια στιγμή μπορεί κανείς να δει μανουάλια σε καθολικές εκκλησίες. Σήμερα οι ντόπιοι, καθολικοί και ορθόδοξοι, συμβιώνουν αρμονικά, ενώ, ακόμα και το Πάσχα, το γιορτάζουν μαζί.
Η σημασία του πίνακα της «Κοίμησης της Θεοτόκου» του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου είναι πολύ μεγάλη. Θεωρείται ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου, μαζί με τον «Ευαγγελιστή Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία» και την «Προσκύνηση των Μάγων», ενώ έχει ταξιδέψει μέχρι το Τολέδο για τη μεγάλη έκθεση με αφορμή τα 400 χρόνια από τον θάνατό του. Πολλοί αναλυτές, μάλιστα, υποστηρίζουν πως η «Κοίμηση της Θεοτόκου» έχει κοινά στοιχεία με την «Ταφή του κόμη του Οργκάθ», έναν από τους «λαμπρότερους πίνακες που υπάρχουν στην Ισπανία».
