Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή

Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή Facebook Twitter
Το φιλί Μάρκου Σεφερλή - Κώστα Κόκλα στην παράσταση «Hairspray» στο Ακροπόλ (25/10/19). Φωτ.: NDP
0

ΑΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΧΤΟΥΜΕ: Η σάτιρα δεν είναι μόνο γέλιο. Είναι κριτική, αμφισβήτηση και καθρέφτης της κοινωνίας. Τι συμβαίνει όμως όταν αυτός ο καθρέφτης παραμορφώνει και κοροϊδεύει τους πιο ευάλωτους; Όταν το γέλιο στρέφεται προς τα άτομα που βρίσκονται ήδη στο περιθώριο, η κωμωδία παύει να είναι αθώα.

Οι παραστάσεις του Μάρκου Σεφερλή έχουν γίνει αντικείμενο έντονης συζήτησης, καθώς πολλοί υποστηρίζουν ότι αναπαράγουν στερεότυπα που στιγματίζουν κοινωνικές ομάδες. Είναι λοιπόν θεμιτό να κρίνουμε αυτές τις παραστάσεις; Και αν ναι, πού χαράσσουμε τα όρια μεταξύ ελευθερίας της έκφρασης και κοινωνικής ευθύνης;

Η σάτιρα και τα όριά της

Η σάτιρα έχει μακρά ιστορία στην ανθρώπινη κουλτούρα. Από τους αρχαίους κωμικούς της Ελλάδας και της Ρώμης μέχρι την εποχή μας, η σάτιρα χρησιμοποιείται για να φωτίσει αδικίες, να αμφισβητήσει τις δομές εξουσίας και να γελοιοποιήσει συμπεριφορές που κρίνονται ως υπερβολικές ή άδικες.

Η σάτιρα μπορεί και πρέπει να στοχεύει στην εξουσία και τις κοινωνικές αδικίες, όχι στις ομάδες που αντιμετωπίζουν ήδη την περιθωριοποίηση.

Είναι ένας από τους πιο ισχυρούς τρόπους για να αναδείξει κανείς τα «στραβά» της κοινωνίας. Μέσα από την υπερβολή και τη γελοιοποίηση, βοηθά να αποδομηθούν προκαταλήψεις, να αποκαλυφθούν κοινωνικές ανισότητες και να ελεγχθούν οι δομές εξουσίας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι κάθε μορφή σάτιρας είναι θεμιτή. Όταν ο στόχος της γελοιοποίησης είναι οι πιο αδύναμοι, τότε η σάτιρα κινδυνεύει να μετατραπεί σε προσβολή ή ακόμα και να εντείνει τα κοινωνικά στερεότυπα που καταπιέζουν τις ομάδες αυτές.

Είναι διαφορετικό να χρησιμοποιεί κανείς τη σάτιρα για να κρίνει ισχυρούς πολιτικούς, πλούσιους επιχειρηματίες ή την εξουσία και άλλο να γελάει με τους φτωχούς, τους άστεγους, τους μειονεκτούντες. Στην πρώτη περίπτωση, η σάτιρα λειτουργεί ως εργαλείο κοινωνικής κριτικής, ενώ στη δεύτερη κινδυνεύει να παγιώσει προκαταλήψεις και να ενισχύσει τον κοινωνικό αποκλεισμό.

Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή Facebook Twitter
Ο ρόλος των κωμικών στην κοινωνία είναι να ενθαρρύνουν τον στοχασμό και τη συζήτηση, όχι να διαιωνίζουν τις κοινωνικές διακρίσεις.

Η ελευθερία της έκφρασης και η κοινωνική ευθύνη

Η ελευθερία της έκφρασης είναι θεμελιώδης σε κάθε δημοκρατία. Οι καλλιτέχνες έχουν το δικαίωμα να εκφράζονται χωρίς λογοκρισία και να θίγουν οποιοδήποτε θέμα επιθυμούν. Ωστόσο, η ελευθερία αυτή συνοδεύεται από κοινωνική ευθύνη. Ένας καλλιτέχνης, ιδίως όταν διαθέτει μεγάλο κοινό και επιρροή, πρέπει να αναλογιστεί τις συνέπειες του έργου του στην κοινωνία. Όταν ο Σεφερλής, για παράδειγμα, γελοιοποιεί ανθρώπους με βάση την εξωτερική τους εμφάνιση, τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό ή την εθνικότητά τους, συμβάλλει στην αναπαραγωγή κοινωνικών στερεοτύπων που περιθωριοποιούν αυτές τις ομάδες.

Η κωμωδία μπορεί να είναι ένα απελευθερωτικό μέσο, όταν στρέφεται ενάντια στην αδικία, αλλά μπορεί να γίνει καταστροφική όταν στοχοποιεί τους αδύναμους. Όπως αναγνωρίζεται ευρέως από κοινωνιολόγους και ψυχολόγους, το χιούμορ έχει την ικανότητα να διαμορφώνει τις κοινωνικές μας αντιλήψεις. Γι' αυτό είναι σημαντικό οι καλλιτέχνες να είναι προσεκτικοί, ώστε να μην επιτείνουν τη βία, τη μισαλλοδοξία ή την προκατάληψη.

Οι παραστάσεις του Σεφερλή στο σύγχρονο κοινωνικό πλαίσιο

Ο σύγχρονος κόσμος έχει αλλάξει δραματικά, με την κοινωνική ευαισθησία γύρω από θέματα ισότητας και δικαιωμάτων να αυξάνεται σταθερά. Ο πολιτικός διάλογος έχει γίνει πιο ευαίσθητος σε θέματα διακρίσεων, ενώ οι κοινωνίες προσπαθούν να προστατεύσουν και να ενισχύσουν τα δικαιώματα των πιο ευάλωτων μελών τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η κωμωδία που βασίζεται στη γελοιοποίηση των αδυνάτων φαίνεται όλο και πιο παρωχημένη και ανάρμοστη.

Οι παραστάσεις του Σεφερλή, που συχνά χρησιμοποιούν στερεοτυπικές απεικονίσεις και προσβλητικά αστεία, μπορεί να θεωρηθούν ως κατάλοιπα μιας άλλης εποχής. Παρόλο που το κοινό του παραμένει πιστό και ενθουσιώδες, πολλοί επικριτές του επισημαίνουν ότι τέτοιου είδους κωμωδία δεν έχει θέση σε μια κοινωνία που προσπαθεί να προωθήσει την ισότητα και την αποδοχή της διαφορετικότητας.

Τα παραδείγματα είναι πολλά για να αναφερθούν όλα σε ένα μόνο κείμενο. Δεν πρόκειται μόνο για την απόπειρα του ηθοποιού να σατιρίσει το άτομο που νίκησε στη φετινή Eurovision, το Nemo, στοχοποιώντας παράλληλα τα non-binary άτομα. Για παράδειγμα, το 2011, υπήρξε ο 20λεπτος εξευτελισμός του Τρύφωνα Σαμαρά στην παράσταση «Η Μεγάλη του Γέλιου Σχολή». Το 2013, στην παράσταση «Σουλεϊμάρκ ο Μεγαλοπρεπής», παρουσιάστηκε ο χαρακτήρας «Ριρής», ένα γκέι αγόρι που ο συντηρητικός πατέρας του ήθελε να «ισιώσει» βάζοντάς τον στο επάγγελμα του χασάπη. Το 2014, ο ίδιος καλλιτέχνης υποδύθηκε την Κοντσίτα, ενώ το 2022 η σειρά «Super Mammy» στον ΑΝΤ1 προκάλεσε έντονες αντιδράσεις λόγω «χιουμοριστικών» αναφορών σε βιασμούς, και τελικά κόπηκε. Σε αυτές τις παραστάσεις υπάρχουν πολλά «αστεία» που στοχοποιούν Αλβανούς, που πατάνε στα κιλά των ανθρώπων, που μιλούν για «εύκολες» γυναίκες. Αυτά αποτελούν μόνο μικρό δείγμα της ευρύτερης σάτιρας του Σεφερλή.

Ο ρόλος των κωμικών στην κοινωνία είναι μέσα απ΄ το γέλιο να ανοίγουν το μυαλό των ανθρώπων, να αποκαλύπτουν τη μικρότητα των ισχυρών, να σαρκάζουν την εξουσία, να χαλαρώνουν τις κοινωνικές φοβίες, όχι να διαιωνίζουν τις κοινωνικές διακρίσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι απόλυτα θεμιτό και μάλιστα αναγκαίο να κρίνουμε και να αμφισβητούμε παραστάσεις που δεν σέβονται τις ευάλωτες ομάδες.

Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή Facebook Twitter
Η κοινωνία έχει το δικαίωμα και την ευθύνη να εξετάζει τις πολιτιστικές της πρακτικές και να αναρωτιέται αν αυτές προάγουν τη δικαιοσύνη και την ισότητα.

Το δικαίωμα της κριτικής και η δημοκρατική διαδικασία

Η κριτική είναι αναπόσπαστο κομμάτι της δημοκρατίας. Όπως ένας καλλιτέχνης έχει το δικαίωμα να εκφραστεί ελεύθερα, έτσι και το κοινό έχει το δικαίωμα να κρίνει το περιεχόμενο που του παρουσιάζεται. Το να ασκούμε κριτική σε παραστάσεις που προσβάλλουν ή ενισχύουν κοινωνικές ανισότητες δεν είναι λογοκρισία, αλλά μέρος του δημοκρατικού διαλόγου.

Η κοινωνία έχει το δικαίωμα και την ευθύνη να εξετάζει τις πολιτιστικές της πρακτικές και να αναρωτιέται αν αυτές προάγουν τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Όταν μια παράσταση προκαλεί αρνητικές αντιδράσεις από συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, είναι σημαντικό να ακουστεί η φωνή τους και να διερευνηθεί αν η τέχνη αυτή συμβάλλει στην καταπίεση ή στην απελευθέρωση.

Η τέχνη και η ηθική ευθύνη

Κάθε καλλιτεχνική έκφραση έχει ηθικές συνέπειες. Όταν ένας καλλιτέχνης επιλέγει να παρουσιάσει αστεία ή σκετς που στοχεύουν σε κοινωνικά ευάλωτες ομάδες, πρέπει να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει την κριτική που συνοδεύει την επιλογή του. Η τέχνη έχει τη δύναμη να ισχυροποιεί τις ανισότητες ή να τις αποδομεί. Επομένως, η κριτική είναι όχι μόνο αναμενόμενη, αλλά και αναγκαία σε μια υγιή δημοκρατία.

Συνοψίζοντας, η κριτική στις παραστάσεις του Σεφερλή –και γενικότερα στη σάτιρα που στρέφεται ενάντια στους αδύναμους– δεν είναι επίθεση στην ελευθερία της έκφρασης. Αντιθέτως, είναι άσκηση της ίδιας αυτής ελευθερίας και μια προσπάθεια για έναν πιο δίκαιο και ευαίσθητο πολιτισμό. Η σάτιρα μπορεί και πρέπει να στοχεύει στην εξουσία και τις κοινωνικές αδικίες, όχι στις ομάδες που αντιμετωπίζουν ήδη την περιθωριοποίηση.

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κοινωνική κατοικία: Μπορεί το παράδειγμα της La Borda να εφαρμοστεί στην Αθήνα;

Συνεταιριστική κατοικία / Μπορούμε να αντιγράψουμε τη Βαρκελώνη και να λύσουμε το στεγαστικό;

Ενώ στην Ευρώπη παρατηρείται αναζωπύρωση των συνεταιριστικών στεγαστικών κινημάτων, στην Ελλάδα, ειδικά στην Αθήνα, η στεγαστική κρίση οξύνεται. Το παράδειγμα της La Borda στη Βαρκελώνη θα μπορούσε να δώσει τη λύση, χρειάζεται όμως πολιτική βούληση.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
«Ο Άγνωστος Στρατιώτης στη μάχη της πολιτικής εικόνας»

Βασιλική Σιούτη / Ο Άγνωστος Στρατιώτης στη μάχη της πολιτικής εικόνας

Η κυβέρνηση αξιοποίησε τη ρύθμιση για τη φύλαξη του Μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη για να αλλάξει την πολιτική ατζέντα και να ενισχύσει την απήχησή της στο συντηρητικό κοινό, παρά τις διαφοροποιήσεις ακόμη και μέσα στην κυβερνητική παράταξη.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λίγες λέξεις για τον Διονύση Σαββόπουλο

Οπτική Γωνία / Λίγες λέξεις για τον Διονύση Σαββόπουλο

«Ό,τι όμως και αν υπήρξε ο Διονύσης Σαββόπουλος, είχε τη δόνηση, τον λοξό τόνο, μια διάθεση μεταμόρφωσης και γιορτής. Επέστρεφε σε μια πάμφωτη αυλή, περιμένοντας τους φίλους, το νόημα της συνάθροισης».
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
ΕΠΕΞ Στην εποχή του Οφθαλμού

Ιλεκτρίσιτυ / Στην εποχή του Οφθαλμού

Οι κρίσεις ευνοούν την εξουσία, διατηρώντας ένα επίπεδο φόβου μες στην κοινωνία, νομιμοποιώντας μέτρα που ανακουφίζουν τον φόβο αυξάνοντας τον έλεγχο, και δημιουργώντας ευκαιρίες για τη διοχέτευση του κεφαλαίου.
ΧΑΡΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ
Μετά τα ερείπια της Γάζας: ποιος μπορεί να χτίσει ξανά την ελπίδα;;

Οπτική Γωνία / Η Γάζα μετά τον πόλεμο: Υπάρχει ελπίδα;

Η καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ και μέλος του Κέντρου Ερευνών για το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Μαρία Γαβουνέλη, αναλύει τις προκλήσεις της ανοικοδόμησης, τον ρόλο της Ευρώπης και της Ελλάδας και το αβέβαιο μέλλον μιας λύσης δύο κρατών.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πόσοι ηλικιωμένοι ζουν μόνοι και κανείς δεν τους αναζητά;

Ακροβατώντας / Πόσοι ηλικιωμένοι ζουν μόνοι και κανείς δεν τους αναζητά;

Οι μοναχικοί θάνατοι ηλικιωμένων ανθρώπων είναι ένα φαινόμενο που ολοένα εντείνεται και στη χώρα μας, όπως και σε ολόκληρο τον κόσμο. Ας μπει στον δημόσιο διάλογο, μήπως πειστούν οι αρμόδιοι ότι πρόκειται για ένα σοβαρό θέμα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Πελοπόννησος: Σιδηρόδρομος ή ποδηλατόδρομος;

Ρεπορτάζ / Πελοπόννησος: Σιδηρόδρομος ή ποδηλατόδρομος;

Η προκήρυξη διαγωνισμών για την εκπόνηση μελετών που αφορούν τη χρήση της ιστορικής σιδηροδρομικής γραμμής Πελοποννήσου ως ποδηλατοδρόμου έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις. Διατυπώνονται σοβαρές επιφυλάξεις για την οριστική απώλεια μιας εμβληματικής υποδομής με υψηλή ιστορική, τουριστική και συγκοινωνιακή αξία.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Πολιτική κινητικότητα που δεν αλλάζει τίποτα 

Οπτική Γωνία / Πολιτική κινητικότητα που δεν αλλάζει τίποτα 

Οι δημοσκοπήσεις αποτυπώνουν ξανά τη φθορά εμπιστοσύνης προς το πολιτικό σύστημα, με κυβέρνηση και αντιπολίτευση να δείχνουν ανήμπορες να ανατρέψουν το κλίμα απαξίωσης, όπως και οι νέοι παίκτες – που είναι παλιοί. 
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
«Ο Ρόμπερτ Κένεντι Τζ. κάνει επίθεση στη δημόσια υγεία»

Υγεία / «Ο Ρόμπερτ Κένεντι Τζ. κάνει επίθεση στη δημόσια υγεία»

Δημήτρης Δασκαλάκης: Ο διακεκριμένος ελληνικής καταγωγής λοιμωξιολόγος, που παραιτήθηκε πρόσφατα από επιτελική θέση  καταγγέλλοντας το υπουργείο Υγείας των ΗΠΑ για εξωθεσμικές πιέσεις και αντιεπιστημονικές πρακτικές, μιλά για την απόφασή του, τη δημόσια υγεία στην Αμερική, τον Covid, τον HIV αλλά και την αφύπνιση του επικίνδυνου «ιού» του φασισμού.   
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί η Ελλάδα κινδυνεύει να χάσει τη «φέτα ΠΟΠ»;

Ρεπορτάζ / Γιατί η Ελλάδα κινδυνεύει να χάσει τη «φέτα ΠΟΠ»;

Πάνω από 312.000 θανατώσεις ζώων, φόβοι για lockdown και απειλή για μείωση των εξαγωγών του εθνικού προϊόντος μας εξαιτίας της ευλογιάς των προβάτων. Εμβολιασμός ή εκρίζωση του ιού; Ειδικοί μιλούν στη LiFO για το τι διακυβεύεται πραγματικά.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Yπήρξε έστω και μία μέρα τα τελευταία 15 χρόνια που δεν μπήκες Instagram; Δεν υπήρξε. Δεν είσαι ο μόνος.

Social Media / Yπήρξε έστω και μία μέρα τα τελευταία 15 χρόνια που δεν μπήκες Instagram; Δεν υπήρξε. Δεν είσαι ο μόνος.

Kαθορίζει την εικόνα μας, τη διάθεσή μας, τα οικονομικά μας, καθορίζει τον τρόπο που ζούμε. Θα έλεγε κανείς πως, μετά την έλευσή του, μια πετυχημένη selfie, σαν την περίφημη selfie των Oscar του 2014, αλλάζει τον μικρόκοσμο που ζούμε. Ο Χαράλαμπος Τσέκερης, κύριος ερευνητής ΕΚΚΕ και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής & Τεχνοηθικής, αναλύει το φαινόμενο Instagram.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Αυτό που πραγματικά συνδέει τα κινήματα διαμαρτυρίας της Γενιάς Ζ ανά τον πλανήτη

Οπτική Γωνία / Αυτό που πραγματικά συνδέει τα κινήματα διαμαρτυρίας της Γενιάς Ζ ανά τον πλανήτη

Το κόστος ζωής, η ανισότητα, η διαφθορά, ο νεποτισμός, η βιαιότητα των δυνάμεων καταστολής: αυτά είναι τα ζητήματα που απασχολούν τα κινήματα της Γενιάς Ζ και όχι τόσο τα memes ή τα καρτούν.
THE LIFO TEAM