Σκαθάρια πολύχρωμα με σκελετoύς που λάμπουν στον ήλιο, περίεργοι γρύλοι και «αλογάκια της Παναγίας», «εξωτικές» πεταλούδες και σφήκες που δύσκολα πιστεύεις ότι ανήκουν στην ελληνική εντομοπανίδα, μαζί με μια πληθώρα εντόμων που δεν έχεις ξαναδεί και δεν φανταζόσουν ότι υπάρχουν, είναι το υλικό που αναγνωρίζουν και ταξινομούν τα μέλη της ομάδας Insects of Greece & Cyprus στο Facebook. Οι φωτογραφίες που ανεβάζουν καθημερινά ερασιτέχνες και ειδικοί από έντομα που συναντούν στην Ελλάδα και στην Κύπρο είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες που εμφανίζονται στο timeline μου. Ο Κωνσταντίνος Καλαεντζής, βιολόγος, είναι ένας από τους ιδρυτές και διαχειριστές της ομάδας:
«Η ομάδα "Insects of Greece & Cyprus" ξεκίνησε το 2014 από τρεις συμφοιτητές και φίλους κατά τη διάρκεια του πρώτου τους έτους στο Βιολογικό του ΑΠΘ» εξηγεί. «Ο αρχικός σκοπός μας ήταν να φέρουμε σε επαφή άτομα με την ίδια τρέλα για τα έντομα και να μοιραστούμε όμορφες φωτογραφίες από αυτά απ' όλη την Ελλάδα. Εκ των υστέρων προστέθηκε και η Κύπρος. Με την πάροδο του χρόνου, έχουμε δημιουργήσει ένα δίκτυο με λίγο παραπάνω από 3.000 μέλη, Έλληνες και ξένους, επαγγελματίες εντομολόγους και ερευνητές, ερασιτέχνες φυσιολάτρες και φωτογράφους, κάποιοι με σταθερή καθημερινή συμμετοχή και άλλοι όχι· όλοι πάντως με κοινό ενδιαφέρον».
— Ποιες είναι οι κατηγορίες εντόμων που παρατηρείτε;
Τα έντομα αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα αρθρόποδων και ολόκληρου του ζωικού βασιλείου, με περισσότερα από 1.000.000 καταγεγραμμένα είδη! Περιλαμβάνουν δεκάδες τάξεις, με τις πιο γνωστές από αυτές να είναι τα κολεόπτερα (σκαθάρια, πασχαλίτσες και άλλα), τα υμενόπτερα (μέλισσες, μυρμήγκια και σφήκες), τα λεπιδόπτερα (πεταλούδες), τα ορθόπτερα (ακρίδες, γρύλοι), τα δίπτερα (μύγες, κουνούπια), τα ημίπτερα (κοριοί, βρομούσες, τζιτζίκια κ.ά.), τα δικτυόπτερα (κατσαρίδες και μαντώδη). Υπάρχουν πολλές ακόμη ομάδες εντόμων, λιγότερο γνωστές, αλλά εξίσου ενδιαφέρουσες.
Σίγουρα κάποια έντομα είναι πιο «χρήσιμα» από κάποια άλλα, για παράδειγμα οι επικονιαστές. Άλλα έντομα, όπως τα κουνούπια, μπορεί εκ πρώτης όψεως να θεωρηθούν «άχρηστα», αλλά στην πραγματικότητα είναι απαραίτητα σε πολλά οικοσυστήματα, όπου αποτελούν τροφή για πολλά ζώα, επικονιάζουν φυτά και ελέγχουν τον πληθυσμό άλλων ζώων.
— Τα έντομα θεωρούνται τα πιο αντιπαθητικά και ενοχλητικά πλάσματα στον πλανήτη. Εσάς, προσωπικά, γιατί σας γοητεύουν;
Δυστυχώς, αυτή είναι η επικρατούσα άποψη στη μεγαλύτερη μερίδα του κόσμου. Προσωπικά με γοητεύει η ικανότητά τους να επιβιώνουν σε τόσο διαφορετικά περιβάλλοντα. Μπορείς να τα συναντήσεις στο μεγαλύτερο μέρος της ξηράς, σε γλυκά και υφάλμυρα νερά, ακόμα και στη θάλασσα. Ως αποτέλεσμα αυτής της προσαρμογής τους σε τόσο διαφορετικά ενδιαιτήματα μπορείς να δεις μια τεράστια ποικιλομορφία στη μορφολογία και την ηθολογία τους.
Τα έντομα είναι κρίσιμα στοιχεία ενός οικοσυστήματος, καθώς επιτελούν πολυάριθμες λειτουργίες. Αρχικά, πολλά έντομα είναι αποικοδομητές, τρέφονται δηλαδή με οργανική ύλη από πεσμένα φύλλα ή νεκρά ζώα, συμβάλλοντας έτσι στην ανακύκλωση των θρεπτικών συστατικών. Έντομα που δημιουργούν στοές, όπως κάποια μυρμήγκια ή σκαθάρια, βοηθούν στον αερισμό του υπεδάφους, διευκολύνοντας έτσι την ανάπτυξη των φυτών. Επίσης, ορισμένα έντομα έχουν ρόλο θηρευτή σε κάποια οικοσυστήματα, όπως το γνωστό σε όλους μας «αλογάκι της Παναγίας», τα οποία ελέγχουν τον πληθυσμό μικρότερων εντόμων. Τέλος, όλοι γνωρίζουμε τη συνεισφορά ορισμένων εντόμων, όπως οι μέλισσες, στη γονιμοποίηση των ανθοφόρων φυτών μέσω της επικονίασης.
— Υπάρχουν χρήσιμα και άχρηστα έντομα;
Σίγουρα κάποια έντομα είναι πιο «χρήσιμα» από κάποια άλλα, για παράδειγμα οι επικονιαστές. Άλλα έντομα, όπως τα κουνούπια, μπορεί εκ πρώτης όψεως να θεωρηθούν «άχρηστα», αλλά στην πραγματικότητα είναι απαραίτητα σε πολλά οικοσυστήματα, όπου αποτελούν τροφή για πολλά ζώα, επικονιάζουν φυτά και ελέγχουν τον πληθυσμό άλλων ζώων (μέσω των ασθενειών που μεταφέρουν).
— Υπάρχουν έντομα που θεωρούνταν εξαφανισμένα ή υπό εξαφάνιση και έχουν εμφανιστεί σε φωτογραφία κάποιου μέλους της ομάδας;
Για πολλά από τα είδη της ελληνικής εντομοπανίδας δεν έχει γίνει καν αξιολόγηση της κατάστασής τους. Παρ' όλα αυτά, έχουν ανέβει αρκετές φορές φωτογραφίες από είδη που έχουν χαρακτηριστεί ευάλωτα (VU) ή κινδυνεύοντα με εξαφάνιση (EN) στην ομάδα. Όσον αφορά έντομα που θεωρούνται εξαφανισμένα (EX), δεν έχω δει κάτι στην ομάδα... ακόμα!
— Πόσο συχνά καταγράφονται σπάνια είδη;
Αρκετά συχνά ανεβαίνουν στην ομάδα καταγραφές από σπάνια έντομα. Ιδιαίτερα από περιοχές που δεν έχουν μελετηθεί αρκετά (από άποψη εντομοπανίδας) έχουν αναρτηθεί φωτογραφίες από είδη, η παρουσία των οποίων δεν ήταν καν γνωστή στην Ελλάδα ή ήταν γνωστή μόνο από τις περιγραφές ζωολόγων (δηλαδή χωρίς να ήταν διαθέσιμο κάποιο σχέδιο ή φωτογραφία).
— Τι είναι τα ξενικά έντομα και πόσο μεγάλη ζημιά μπορούν να κάνουν σε ένα οικοσύστημα;
Ξενικό θεωρείται ένα είδος όταν εισάγεται σε μια περιοχή που δεν ανήκει στην παρούσα ή ιστορική φυσική του εξάπλωση. Όταν ένα ξενικό είδος εγκατασταθεί μέσω διασποράς σε άλλες περιοχές εκτός του σημείου εισαγωγής του και καταφέρει να σχηματίσει πληθυσμούς με αρνητικές συνέπειες για το οικοσύστημα, θεωρείται χωροκατακτητικό ή εισβλητικό. Οι συνέπειες αυτές μπορεί να αφορούν είτε τη χλωρίδα και πανίδα (π.χ. εκτοπισμός αυτοχθόνων ειδών λόγω απουσίας θηρευτών) είτε τον άνθρωπο, άμεσα (π.χ. μετάδοση παθογόνων από το ασιατικό κουνούπι τίγρης) ή έμμεσα (π.χ. καταστροφή καλλιεργειών).
Με βάση την τελευταία δημοσιευμένη εργασία για τα ξενικά έντομα της Ελλάδας, αυτά αριθμούν 266 είδη (2017), αλλά νέα δεδομένα δείχνουν πως ο αριθμός των ξενικών εντόμων στην Ελλάδα έχει ξεπεράσει τα 380.
Ένα ξενικό είδος μπορεί να μεταφερθεί ακούσια με την εμπορία ξυλείας και καλλωπιστικών φυτών ή το «οτοστόπ» σε εμπορεύματα και μέσα μεταφοράς (π.χ. πλοία, αεροπλάνα), αλλά και εκούσια μέσω της απελευθέρωσής τους (π.χ. για τον πληθυσμιακό έλεγχο επιζήμιων για τις καλλιέργειες εντόμων).
Φυσικά, η παγκοσμιοποίηση έχει οδηγήσει σε μια αύξηση του εμπορίου και των μετακινήσεων, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγαλύτερη ευκολία για ένα ξενικό είδος να μεταφερθεί και να εγκατασταθεί σε μια νέα περιοχή.
— Εσείς τι ακριβώς καταγράφετε; Τι καταφέρνετε με αυτό;
Πολύ συχνά βλέπαμε στην ομάδα καταγραφές από ξενικά είδη, κάποια από τα οποία δεν είχαν καν καταγραφεί επίσημα στη χώρα μας. Έτσι αποφασίσαμε μαζί με άλλους τρεις διαχειριστές, δύο βιολόγους και έναν γεωπόνο, να αξιοποιήσουμε αυτό το αρχείο εκατοντάδων καταγραφών. Συλλέγουμε καταγραφές ξενικών εντόμων (citizen science data) και σε συνδυασμό με δικές μας καταγραφές ή δείγματα, αλλά και επικοινωνία με μουσεία φυσικής ιστορίας, δημοσιεύουμε ανανεωμένους χάρτες εξάπλωσης ή νέες καταγραφές ξενικών εντόμων στη χώρα μας.
Αυτό που πιστεύουμε είναι πως η συλλογή citizen science δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε μια πολύ πιο έγκαιρη ενημέρωση για την παρουσία ενός ξενικού είδους απ' ό,τι μια δειγματοληπτική μελέτη (φυσικά, μιλάμε για είδη, των οποίων οι διαγνωστικοί χαρακτήρες είναι εμφανείς σε μια φωτογραφία). Η ταχεία αυτή γνωστοποίηση της παρουσίας ενός ξενικού είδους, αλλά και της τρέχουσας εξάπλωσής του, μπορεί να οδηγήσει σε πιο γρήγορη και αποφασιστική λήψη μέτρων από τους αρμόδιους φορείς για τον περιορισμό και την καταπολέμησή του.
— Τι τρόποι υπάρχουν για να περιοριστεί ο πληθυσμός ενός ξενιστή και πόσο δύσκολο είναι να γίνει πράξη;
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για την εξάλειψη ξενικών ειδών, οι οποίοι μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρεις ομάδες: στον μηχανικό έλεγχο, που περιλαμβάνει την επιλεκτική σύλληψη και θανάτωση του ξενικού είδους ή την καταστροφή του φυτού-ξενιστή του (π.χ. κοπή μουριών στην Αθήνα για την καταπολέμηση του ασιατικού σκαθαριού Xylotrechus chinensis). Στον χημικό έλεγχο, που περιλαμβάνει τη χρήση εντομοκτόνων ή άλλων χημικών, και στον βιολογικό έλεγχο, που αφορά την απελευθέρωση ενός θηρευτή, με σκοπό τον περιορισμό του πληθυσμού του ξενικού.
Στην πράξη είναι πολύ δύσκολο να περιοριστεί επιτυχώς ένα ξενικό έντομο, ειδικά αν αυτό καταφέρει να επεκτείνει την εξάπλωσή του από το αρχικό σημείο εισαγωγής. Γενικά, ισχύει πως όσο πιο γρήγορα γίνουν οι ενέργειες καταπολέμησής του, τόσο πιο αποτελεσματικός θα είναι ο περιορισμός του.
— Πείτε μου μερικά έντομα που βλέπουμε συχνά και είναι ξενιστές.
Το πιο συχνό και εύκολα αναγνωρίσιμο ξενικό έντομο θα έλεγα πως είναι η κατσαρίδα (Periplaneta americana) αμερικανικής προέλευσης. Το κόκκινο σκαθάρι των φοινίκων (Rhynchophorus ferrugineus) θα έλεγα πως είναι το πιο συχνό ξενικό έντομο που ανεβαίνει στην ομάδα μας. Εναλλακτικά, η ασιατική μάντις (Hierodula cf. transcaucasica) φαίνεται να έχει καταφέρει να επεκτείνει την εξάπλωσή της στο μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας, καθώς και σε πολλά νησιά. Άλλα γνωστά ξενικά έντομα είναι η ασιατική πασχαλίτσα (Harmonia axyridis), το αμερικανικό έντομο-δολοφόνος (Zelus renardii) και η νυχτοπεταλούδα του είδους Cydalima perspectalis.
— Έχουν ανέβει φωτογραφίες από έντομα που δεν μπορεί κανείς να αναγνωρίσει;
Φυσικά! Πολλά έντομα είναι απίθανο να αναγνωριστούν επιτυχώς από μία μόνο φωτογραφία. Ακόμα και αν η φωτογραφία είναι τραβηγμένη με τον καλύτερο φωτογραφικό εξοπλισμό, πολλά έντομα αναγνωρίζονται μόνο μετά από εξέταση των γεννητικών τους οργάνων στο μικροσκόπιο. Σε αυτές τις περιπτώσεις η αναγνώριση φτάνει μέχρι το επίπεδο της οικογένειας ή του γένους.
— Πόσο έχει μειωθεί ο αριθμός των εντόμων στην Ελλάδα σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία και τι σημαίνει αυτό;
Δεν γνωρίζω αν έχει γίνει τέτοια έρευνα στην Ελλάδα, αλλά οι πληθυσμοί των εντόμων παγκοσμίως δείχνουν μείωση. Αυτό μπορεί να αποδοθεί στην εξάλειψη των βιοτόπων τους, στην εντατικοποίηση της καλλιέργειας και στη χρήση εντομοκτόνων, αλλά και στην παρουσία ξενικών εντόμων. Όσον αφορά τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει αυτό, σχετίζονται με τη μείωση της επικονίασης τόσο στα αυτοφυή φυτά όσο και στις καλλιέργειες, αλλά και με μειωμένη αποικοδόμηση της οργανικής ύλης.
— Πόσο πλούσια είναι η ελληνική φύση σε έντομα σε σχέση με άλλες χώρες; Υπάρχει αριθμός για το πόσα διαφορετικά είδη μπορεί να βρει κανείς στην Ελλάδα;
Η ελληνική εντομοπανίδα είναι πολύ πλούσια σε σχέση με άλλες χώρες. Όπως και σε άλλες ζωικές ομάδες, αυτό μπορεί να αποδοθεί σε πλήθος παραγόντων. Αρχικά, στη θέση της Ελλάδας μεταξύ Ευρώπης και Ασίας (παρουσία τόσο ευρωπαϊκών όσο και ασιατικών ειδών), στην παρουσία πολυάριθμων νησιών (ενδημισμός) και ορεινών όγκων (κατάλοιπα από τις τελευταίες παγετώδεις εποχές) και, φυσικά, στην πλούσια γεωμορφολογία της (ποικιλία βιοτόπων). Δεν υπάρχει ακριβής αριθμός, καθώς πολλές περιοχές της χώρας παραμένουν σημαντικά υπο-μελετημένες και πολλά είδη εντόμων δεν έχουν ακόμα καταγραφεί ή και περιγραφεί!
— Ποιο είναι ο πιο δηλητηριώδες έντομο στην Ελλάδα;
Αρκετά είδη έχουν ήπιο δηλητήριο για λόγους άμυνας ή σύλληψης της λείας τους (π.χ. μυρμήγκια, μέλισσες). Κανένα από αυτά, όμως, δεν είναι επικίνδυνο για τη ζωή ενός ανθρώπου. Εξαίρεση αποτελούν, βέβαια, περιπτώσεις ατόμων που είναι αλλεργικά σε συγκεκριμένα τσιμπήματα. Όσον αφορά το πιο επικίνδυνο έντομο, θα έλεγα ότι είναι τα κουνούπια, λόγω των παθογόνων που μπορεί να μεταφέρουν.
— Πόσο ζει ένα έντομο;
Το προσδόκιμο ζωής ενός εντόμου εξαρτάται κατά βάση από το είδος στο οποίο ανήκει. Για παράδειγμα, τα εφημερόπτερα, μια αρχέγονη τάξη εντόμων, ζουν αποκλειστικά από μερικές ώρες μέχρι μερικές ημέρες. Ορισμένα έντομα, όπως διάφορα είδη μυγών και πεταλούδων, έχουν διάρκεια ζωής ενός μήνα, ενώ άλλα, όπως οι βρομούσες, φτάνουν τον μισό χρόνο. Μεγάλο ενδιαφέρουν παρουσιάζουν τα τζιτζίκια, τα οποία περνούν το μεγαλύτερο μέρος του κύκλου ζωής τους κάτω από το έδαφος, ο οποίος σε μερικά είδη φτάνει τα 17 χρόνια!
— Πόσο ενημερωμένος είναι ο κόσμος, γενικά, για τα έντομα του ελλαδικού χώρου; Τα αναγνωρίζει;
Αρκετά είδη μπορούν σχετικά εύκολα να αναγνωριστούν σε επίπεδο τάξης από τον περισσότερο κόσμο. Παρ' όλα αυτά, η ταυτοποίηση σε επίπεδο είδους πραγματοποιείται δύσκολα από την πλειονότητα των ανθρώπων και γίνεται συνήθως αποκλειστικά από ερευνητές που ασχολούνται με τον κλάδο της εντομολογίας και ερασιτέχνες φυσιολάτρες.
— Ποια είναι τα έντομα που ανεβάζουν ποιο συχνά φωτογραφία τους για να ρωτήσουν τι είδος είναι;
Η πλειονότητα των δημοσιεύσεων αφορά φωτογραφίες σκαθαριών, κάτι που δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη, καθώς αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα εντόμων.
— Είναι, τελικά, παρεξηγημένα πλάσματα τα έντομα;
Σαφώς τα έντομα είναι παρεξηγημένα και μισητά πλάσματα από τους περισσότερους, χωρίς όμως να υπάρχει ιδιαίτερος λόγος. Μάλιστα, για την ακρίβεια, τα περισσότερα είδη εντόμων είναι απολύτως ακίνδυνα, πολλά μπορούν να χαρακτηριστούν ωφέλημα, ενώ σε πολύ μικρό ποσοστό τα έντομα είναι επιβλαβή για τον άνθρωπο. Ακούμε από μικρή ηλικία για το πόσο τρομακτικά ή σιχαμερά είναι τα ζώα αυτά και προσπαθούμε μάταια να απαλλαγούμε από την παρουσία τους. Η γνωριμία και εξοικείωση των ανθρώπων με τα έντομα είναι ο μόνος τρόπος να καταπολεμηθεί ο φόβος γι' αυτά.
σχόλια