Το δημογραφικό και συγκεκριμένα η υπογεννητικότητα στην Ελλάδα αποτελεί εδώ και χρόνια ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα δημόσιου διαλόγου, όμως πίσω από τους εθνικούς μέσους όρους κρύβεται μια πολύ πιο σύνθετη πραγματικότητα.
Αναφορικά με το δημογραφικό και την υπογεννητικότητα, όπως τονίζει ο καθηγητής Δημογραφίας και διευθυντής του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών (ΙΔΕΜ), Βύρων Κοτζαμάνης, «αν η πορεία γεννήσεων και θανάτων σε εθνικό επίπεδο καθώς και οι επιπτώσεις της, άμεσες και απώτερες, έχουν προκαλέσει έντονο προβληματισμό και η "υπογεννητικότητα" κυριαρχεί την τελευταία δεκαετία στον δημόσιο διάλογο, ελάχιστα μέχρι σήμερα έχουν εξετασθεί [...] οι σημαντικές διαφοροποιήσεις που κρύβονται κάτω από τους μέσους εθνικούς όρους».
Ο κ. Κοτζαμάνης, μέσα από το νέο δελτίο του ΙΔΕΜ (Focus 2, 2025), αναλύει τις εξελίξεις των φυσικών ισοζυγίων (γεννήσεις – θάνατοι) τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, από το 1980 έως σήμερα. Η έρευνά του αποκαλύπτει ότι οι διαφορές μεταξύ των περιοχών της χώρας είναι τεράστιες και πως η δημογραφική κατάρρευση δεν είναι ομοιόμορφη, αλλά συγκεντρώνεται σε συγκεκριμένους νομούς που σταδιακά «σβήνουν» πληθυσμιακά.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΙΔΕΜ, η Ελλάδα πέρασε από θετικά φυσικά ισοζύγια, με περισσότερες γεννήσεις από θανάτους, σε μόνιμα αρνητικά από τη δεκαετία του 2010 και μετά. Το 2011 οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις κατά περίπου 4.300, ενώ το 2024 η διαφορά εκτινάχθηκε στις 58.500. Συνολικά, την περίοδο 2011–2024, σημειώθηκαν 510.000 περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις, με αποτέλεσμα τη μείωση του πληθυσμού κατά περίπου 715.000 άτομα.
Δημογραφικό: Από τη γήρανση στην πληθυσμιακή συρρίκνωση
Η ανατροπή αυτή, εξηγεί ο κ. Κοτζαμάνης, οφείλεται κυρίως σε δύο λόγους. Ο πρώτος είναι η έντονη γήρανση του πληθυσμού: «αν και κερδίσαμε σχεδόν 17 χρόνια ζωής από το 1951 ως το 2024, ο αριθμός των ηλικιωμένων έχει αυξηθεί εκρηκτικά». Πράγματι, οι πολίτες άνω των 65 ετών έχουν πενταπλασιαστεί, από 520.000 το 1951 σε σχεδόν 2,5 εκατομμύρια σήμερα, οδηγώντας σε αναπόφευκτη αύξηση των ετήσιων θανάτων.
Ο δεύτερος λόγος είναι η μείωση των γεννήσεων. Από 148.000 το 1980, οι γεννήσεις έπεσαν στις 68.500 το 2024, και το 2025 αναμένονται ακόμη λιγότερες. Οι γυναίκες που γεννήθηκαν μετά το 1980 κάνουν όλο και λιγότερα παιδιά, και σε μεγαλύτερη ηλικία, με αποτέλεσμα η μέση γονιμότητα να έχει πέσει κάτω από 1,5 παιδί ανά γυναίκα.
Η εικόνα αυτή, ωστόσο, δεν είναι ίδια παντού. Αν και σε εθνικό επίπεδο οι θάνατοι ξεπερνούν τις γεννήσεις για περίπου 20 από τα 45 τελευταία χρόνια, σε περιφερειακό επίπεδο παρατηρούνται τεράστιες αποκλίσεις. Σε έξι νομούς, Αρκαδία, Λακωνία, Λευκάδα, Μεσσηνία, Φωκίδα και Λέσβο, οι θάνατοι ήταν περισσότεροι από τις γεννήσεις για 45 συνεχόμενα έτη, ενώ σε άλλες περιοχές, όπως το Ρέθυμνο, το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε μόνο για ένα έτος.
Δημογραφικό: Οι ανισότητες πίσω από τους αριθμούς
Ο καθηγητής εξηγεί ότι αυτές οι ανισότητες οφείλονται σε πολλούς παράγοντες: «στη διαφοροποιημένη μεταπολεμικά εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση καθώς και στη διαφοροποιημένη γονιμότητα των γενεών εκείνων που απέκτησαν τα παιδιά τους μετά το 1980». Οι νομοί που έχασαν πληθυσμό λόγω μετανάστευσης ή που δεν ανέπτυξαν πολιτικές στήριξης της οικογένειας παρουσιάζουν σήμερα τα πιο αρνητικά φυσικά ισοζύγια.
Αντίθετα, περιοχές όπως η Κρήτη ή τα Δωδεκάνησα, με πιο ισχυρή οικονομική δραστηριότητα και νεότερες ηλικιακές ομάδες, διατηρούν ακόμη θετικότερες δημογραφικές ισορροπίες. Η γεωγραφική αυτή ανισορροπία, σύμφωνα με τον κ. Κοτζαμάνη, «υποθηκεύει, εκτός των άλλων, την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη και την εδαφική συνοχή», καθώς οδηγεί ορισμένες περιοχές σε πραγματική πληθυσμιακή κατάρρευση.
Η δημογραφική πρόκληση της Ελλάδας δεν είναι λοιπόν μόνο αριθμητική. Είναι ζήτημα χωρικής ανισότητας, γήρανσης και κοινωνικού μετασχηματισμού. Αν δεν υπάρξουν άμεσα και στοχευμένα μέτρα σε τοπικό επίπεδο, οι αποκλίσεις αυτές θα διευρυνθούν, απειλώντας τη συνοχή και το μέλλον ολόκληρης της χώρας.
