ΣΑΛΟΣ Α: Πρόσωπο αμφιβόλου ηθικής αλλά βαθιάς θρησκευτικότητας μιλάει: Μενεξεδί το δειλινό... Τρεις μέρες και τρεις νύχτες ο πονηρός Μουράτ έστελνε ραβασάκια με βέλη και ταξίματα, εάν του δίναμε στο πιάτο τη Θεσσαλονίκη. Τρεις μέρες και τρεις νύχτες άνθρωποι Θεσσαλονικείς, κάθε ηλικίας, απηύθυναν πολύωρες δεήσεις στον Μυροβλήτη μάρτυρα. «Έλα Δημήτριε Άγιε, που τόσες φορές σκόρπισες τη λαίλαπα των εναντίων» και λύτρωσε τη μάνα του Ιωάννη Γαβριήλ. «Έλα αυτοπροσώπως, ντυμένος στα λευκά, μπες στο αντίσκηνο του βάρβαρου Μουράτ και με το δόρυ σου αφάνισέ τον». (Παράθεμα από τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη).
«Eάλω Θεσσαλονίκη» είναι ο τίτλος της παράστασης/performance που σκηνοθετεί η Ρούλα Πατεράκη και θα παρουσιαστεί στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης (1 & 2 Σεπτεμβρίου 2021) και στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην Αθήνα (6 & 8 Σεπτεμβρίου)
Αντλώντας ελεύθερα υλικό από τα «Χρονικά των αλώσεων της Θεσσαλονίκης» (εκδ. Άγρα, Αθήνα 2010), η παράσταση δραματοποιεί επιλεγμένα αποσπάσματα από τις προσωπικές αυτοβιογραφικές ιστορικές αφηγήσεις του ιερέα Ιωάννη Καμινιάτη και του ιερέα Ιωάννη Αναγνώστη. Αυτόπτες μάρτυρες στις δύο από τις τρεις ιστορικές αλώσεις της μητέρας πόλης, αναζήτησαν καταφύγιο στη βάσανο της γραφής.
Το 904 μ.Χ. Σαρακηνοί πειρατές της Κρήτης εμφανίζονται ξαφνικά μπροστά στα τείχη, λεηλατούν την πόλη και αιχμαλωτίζουν τους κατοίκους της. Το 1430 μ.Χ. οι Τούρκοι του Μουράτ θα αλώσουν την πόλη. Έκτοτε η Θεσσαλονίκη θα παραμείνει υποδουλωμένη μέχρι το 1912, όταν, μετά από 782 χρόνια, απελευθερώνεται από τον ελληνικό στρατό.
Προτάσσω μια αφηρημένη σκηνογραφία, ας πούμε μινιμαλιστική. Ο σχηματισμός ενός χάρτη της πόλης. Τενεκέδες και τριαντάφυλλα.Τα τριαντάφυλλα άλλοτε είναι η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, άλλοτε η Αχειροποίητος, τα Κάστρα, η Ροτόντα. Σημαδιακά μνημεία της πόλης, ναοί και πύλες, όπου μπροστά τους σφαγιάστηκαν οι Θεσσαλονικείς. Μνημεία βίας, ωμότητας και πένθους. Άρα: τριαντάφυλλα.
Οι συγκινητικές αφηγήσεις τους για τον παραλογισμό της καταστροφής και την ερήμωση του πολέμου, οι οποίες επαναλαμβάνουν, παρά τις διαφορές τους στον χρόνο, την ίδια εικόνα, χαρακτηρίζονται για την αμεσότητα της δράσης και τον ζωντανό στοχασμό τους, θεμελιώδεις προϋποθέσεις του θεατρικού είδους.
Για τα δυο βυζαντινά χρονογραφήματα, υψηλής λογοτεχνικής αξίας, αφηγηματικής παραστατικότητας και εσωτερικής έντασης, μιλήσαμε με τη Ρούλα Πατεράκη λίγες μέρες πριν την πρεμιέρα.
— Θα ήθελα να μας μιλήσετε για τις πηγές από τις οποίες αντλήσατε το υλικό της παράστασης, τα «Χρονικά των αλώσεων της Θεσσαλονίκης» και τους συγγραφείς τους.
Η δραματουργία της performance «Εάλω Θεσσαλονίκη» έχει ως αφετηρία τα «Χρονικά των αλώσεων της Θεσσαλονίκης», βιβλίο που έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις Άγρα και το οποίο πραγματεύεται τα γεγονότα που έζησαν τρεις κληρικοί-αυτόπτες μάρτυρες των αλώσεων της Θεσσαλονίκης. Ο πρώτος κληρικός είναι ο Ιωάννης Καμινιάτης, ο οποίος, ως δραματικός αφηγητής, διηγείται την άλωση από τους Σαρακηνούς πειρατές (τον 10ο αι. μ.Χ.) και ο δεύτερος είναι ο Ιωάννης Αναγνώστης, ο οποίος διηγείται την άλωση του 1430 (15ος αι.) από τους Τούρκους του Μουράτ. Αυτή είναι και η τελευταία άλωση της πόλης. Η Θεσσαλονίκη ελευθερώθηκε το 1912 από τον ελληνικό στρατό. Η τρίτη άλωση που αναφέρεται στα χρονικά αφορά τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ευστάθιο και η δραματουργία δεν ασχολείται με αυτήν. Η μετάφραση των χρονικών είναι του Χάρη Μέσση, τα σχόλια και η εισαγωγή του Paolo Odorico.
— Τι είναι αυτό που σας έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση σε αυτές στις αφηγήσεις, που χρησιμοποιείτε στη δική σας θεατρική αφήγηση;
Ένας περίεργος συνδυασμός βίας και μοναξιάς στη γενικότερη μοίρα της Θεσσαλονίκης και των ανθρώπων της με εντυπωσίασε –αν και δεν ήταν η πρώτη φορά– διότι, κλέβοντας κι εγώ από την πολύ εύστοχη παρατήρηση του Paolo Odorico, θα έλεγα γι’ αυτήν την πόλη: «Παράξενο το πεπρωμένο μιας πόλης που δημιουργήθηκε για να γίνει πρωτεύουσα και που καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της δεν κατείχε παρά τη δεύτερη θέση».
— Θα ήθελα να μας μιλήσετε για το ανθρωπολογικό ενδιαφέρον της παράστασης, για τον άνθρωπο μέσα στον χρόνο και απέναντι στην επαναλαμβανόμενη βία που συνδέει τον Βυζαντινό Μεσαίωνα ή την πρώιμη Βυζαντινή Αναγέννηση με το σήμερα.
Δεν ξέρω εάν είμαι ειδική να απαντήσω σε αυτό. Ο ανθρωπολογικός παράγοντας θεωρώ ότι δεν έχει κάποιου είδους διαφορά μεταξύ του τότε και του τώρα, δεδομένου ότι εξακολουθούμε να είμαστε –παρά τις τεχνολογικές επαναστάσεις– homo sapiens όλοι μας, και εξαρτώμαστε –θέλουμε δεν θέλουμε– σε μεγάλο βαθμό από την υλικότητα του σώματός μας. Μιλώντας γενικότερα, θα έλεγα ότι η υλικότητα του σώματός μας, και πιο συγκεκριμένα η θνητότητά μας, είναι το κύριο ανθρωπολογικό στοιχείο που μας οδήγησε να αναλάβουμε την τέχνη του θεάτρου, μια τέχνη η οποία είναι πρωτίστως σαρκική, βίαιη, θνητή, άρα ανθρώπινη. Ο νόμος του θεάτρου πηγάζει από την ύλη του ανθρώπου, περνάει από το σώμα του και ολοκληρώνεται με τον θάνατό του. Οι αφηγήσεις του Ιωάννη Καμινιάτη και του Ιωάννη Αναγνώστη, πάνω στις οποίες στηρίζεται η performance «Εάλω Θεσσαλονίκη», έχουν μεγάλη σχέση με αυτήν τη βία, που αφανίζει σώματα, δημιουργεί εκρήξεις, κραδασμούς και αντιδράσεις, που ορίζουν το σωματικό θέατρο. Το σώμα βάλλεται από τον πόλεμο και μέσα από τον σπαραγμό του –με έναν πολύ περίεργο τρόπο– γίνεται σκληρό, απόκρυφο, καθόλου αναγνωρίσιμο. Θαρρείς και καθηλώνεται σε εποχές που μόνο πίνακες αναπαραστατικής ζωγραφικής μπορούν να αποδώσουν. Στην εποχή μας και κυρίως εδώ στη Δύση, αυτό το είδος σωματικής μεσαιωνικής και πρώιμης ή ύστερης αναγεννησιακής βίας, υπό μία έννοια, είναι τόσο απόμακρο όσο σε κάποιους δυστυχώς είναι η αφηρημένη τέχνη.
— Σήμερα, μέσα στον σύγχρονο κόσμο, τι εννοούμε όταν μιλάμε για άλωση; Πώς μεταφέρουμε την έννοια και τι τελικά μας έχει διδάξει η ιστορία, αν αυτό έχει συμβεί;
Κατά τη γνώμη μου, δεν μπορούμε να μιλάμε για άλωση με τον ίδιο τρόπο που την έζησαν τόσο ο Καμινιάτης όσο και ο Αναγνώστης, έστω και με την απόσταση 500 χρόνων ο πρώτος από τον δεύτερο. Τα πράγματα έχουν αλλάξει. Και οι αλώσεις σήμερα περνούν από το τηλεσκόπιο και το μικροσκόπιο της διεθνούς κοινής γνώμης. Δεν είναι απλή ψευδαίσθηση ότι οπωσδήποτε ασκείται κάποιος έλεγχος στη βία. Ωστόσο, η συλλογική συνείδηση μοιάζει απρόθυμη να αντιδράσει. Σε μεγάλο βαθμό αντιμετωπίζει την πραγματική βία –ιδιαιτέρως όταν μεσολαβούν μεγάλες χιλιομετρικές αποστάσεις– ως εικονική βία. Και μάλιστα έχω παρατηρήσει ότι ευχαρίστως την απολαμβάνει, όπως καταναλώνει μια περιπέτεια στο Netflix.
— Με ποιον τρόπο μεταφέρετε τη θεατρικότητα της ιστορικής αφήγησης στη σκηνή; Τι προτάσσετε;
Προτάσσω μια αφηρημένη σκηνογραφία, ας πούμε μινιμαλιστική. Ο σχηματισμός ενός χάρτη της πόλης. Τενεκέδες και τριαντάφυλλα. Πέντε ηθοποιοί-performers, ένας άντρας, ο Θανάσης Δόβρης, και τέσσερις γυναίκες, η Δήμητρα Χατούπη, η Nάντια Μουρούζη, η Ευανθία Κουρμούλη και η χορεύτρια Μπέττυ Δραμισιώτη. Και οι πέντε περιστρέφονται γύρω από τις «μικροτοπογραφίες τριαντάφυλλου που είναι η Θεσσαλονίκη». Τα τριαντάφυλλα άλλοτε είναι η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, άλλοτε η Αχειροποίητος, τα Κάστρα, η Ροτόντα. Σημαδιακά μνημεία της πόλης, ναοί και πύλες, όπου μπροστά τους σφαγιάστηκαν οι Θεσσαλονικείς. Μνημεία βίας, ωμότητας και πένθους. Άρα: τριαντάφυλλα.
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
«Eάλω Θεσσαλονίκη»
Δραματουργική διασκευή-σκηνοθεσία: Ρούλα Πατεράκη
Σκηνογραφική επιμέλεια αρχαιολογικού χώρου: Ρούλα Πατεράκη - Μαριλένα Καλαϊτζαντωνάκη
Κοστούμια: Μαριλένα Καλαϊτζαντωνάκη
Φωτισμοί: Ρούλα Πατεράκη
Βοηθός σκηνοθέτη: Ευανθία Κουρμούλη
Ηθοποιοί: Θανάσης Δόβρης, Δήμητρα Χατούπη, Nάντια Μουρούζη, Ευανθία Κουρμούλη
Χορεύει η Μπέττυ Δραμισιώτη
Διάρκεια παράστασης: 70 λεπτά
ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
1 & 2 Σεπτεμβρίου || Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης
Λεωφόρος Στρατού 2, ΤΚ 54640 Θεσσαλονίκη
Ώρα έναρξης: 20:00
ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ
ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ προκράτηση θέσεων στο digitalculture.gov.gr
ΑΘΗΝΑ
6 & 8 Σεπτεμβρίου || Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Βασ. Σοφίας 22, 106 75 Αθήνα
Ώρα έναρξης: 20:00
ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ
Χρήσιμες πληροφορίες:
Η παράσταση στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης (1 & 2 Σεπτεμβρίου) προσφέρεται δωρεάν από το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και εντάσσεται στο πρόγραμμα 2021 του θεσμού «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός». Το μόνο αντίτιμο είναι το εισιτήριο για την είσοδο στον χώρο (αν υπάρχει). Είναι υποχρεωτική η προκράτηση θέσης στο digitalculture.gov.gr
Οι θεατές θα πρέπει να τηρούν τις οδηγίες και συστάσεις της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων COVID-19 του υπουργείου Υγείας για την ασφαλή προσέλευση στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία, σύμφωνα με τις ισχύουσες ΚΥΑ.
Για λόγους ασφαλείας και για την αποφυγή καθυστερήσεων και συνωστισμού, συνιστάται η έγκαιρη προσέλευση, 1-1,5 ώρα πριν από την έναρξη της εκδήλωσης. Μετά την έναρξη, η είσοδος δεν θα επιτρέπεται. Η χρήση μάσκας είναι απαραίτητη καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης.
