Όσα κρύβει η «Ελ Ντάμπα», το μυθιστόρημα του Δημήτρη Χριστοδούλου για τους αιχμαλώτους πολέμου της Αιγύπτου

Facebook Twitter

Όσα διαδραματίστηκαν στο στρατόπεδο αιχμαλώτων τής Ελ Ντάμπα στην Αίγυπτο, στους πρώτους μήνες του 1945, αποτελούν μια μαύρη σελίδα της ιστορία μας.

Το στρατόπεδο, που βρισκόταν περί τα 167 χιλιόμετρα δυτικά της Αλεξάνδρειας και μετά το Ελ Αλαμέιν, φιλοξένησε χιλιάδες Έλληνες κομμουνιστές, αριστερούς κ.ά. κατά τα Δεκεμβριανά (Δεκέμβρης '44 - Γενάρης '45), οι οποίοι οδηγήθηκαν με καραβιές στην Αίγυπτο, με την ανοχή τού τότε «πρωθυπουργού της απελευθέρωσης» Γεωργίου Παπανδρέου.

Για την Ελ Ντάμπα έχουν γραφτεί διάφορα βιβλία (δες στο τέλος τη σχετική βιβλιογραφία), κυρίως μαρτυρίες από ανθρώπους που βρέθηκαν εκεί, ενώ υπάρχει κι ένα σχετικό μυθιστόρημα από τον «ελνταμπίτη» ποιητή και τρανό στιχουργό του ελληνικού τραγουδιού Δημήτρη Χριστοδούλου (1924-1991), που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά από τον Κέδρο το 1980. Αυτό ακριβώς το μυθιστόρημα τυπώθηκε και πάλι, πριν λίγο καιρό, από τις εκδόσεις Μετρονόμος.

Φυσικά, το μυθιστόρημα είναι στενά δεμένο με την πραγματικότητα –δεν έχουμε να κάνουμε, εννοώ, με μια τυπική μυθοπλασία–, καθώς εδώ υπάρχει σαφές ιστορικό υπόβαθρο. Ο Χριστοδούλου, μέσω του κεντρικού ήρωά του Άρη (του 16χρονου παιδιού, που βρέθηκε συμπτωματικά στην Ελ Ντάμπα), περιγράφει την πορεία μιας ομάδας συλληφθέντων από την ώρα που φορτώθηκαν στο πλοίο Καμερόνια, στον Πειραιά, την 19η Δεκέμβρη του '44, μέχρι την άνοιξη του επόμενου έτους, όταν, μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας (12/2/1945), μπόρεσαν να επαναπατριστούν.

«Τον είχαν πιάσει στην Ομόνοια (τον Άρη) καθώς έτρεχε κατά την Αθηνάς να πάρει κανένα κομμάτι ψωμί, κανένα λάχανο, να πάει στο σπίτι που ’πεφτε κατά του Ψυρρή για τη μάνα και τα δυο μικρά, που ’ταν ετοιμοθάνατα από την πείνα. Γλύτωσε την “εκτέλεση” μπροστά στου Μπακάκου, χάρη στη βιασύνη του οδηγού των “τριών τετάρτων” που κουβαλούσε αιχμαλώτους και ήθελε να φύγει από τη ζώνη του πυρός.
– Ρίξτε τον απάνω κι αφήστε τις μαλακίες. Παιδί πράμα θα σκοτώσετε; Εμπρός, γιατί θα σηκωθώ να φύγω. Βάζει μια φωνή ο οδηγός και το παιδί σώθηκε».

Ο Άρης θα οδηγηθεί στην Ελ Ντάμπα, κι εκεί θα συγχρωτιστεί με τους υπόλοιπους αιχμάλωτους αντάρτες του ΕΛΑΣ, αρχίζοντας να αντιλαμβάνεται τι είχε παιχθεί στη χώρα, στην περίοδο της Κατοχής, και πώς, με ποιον τρόπο, εκείνοι που πολέμησαν ναζήδες και φασίστες βρίσκονταν, τώρα, υπό ένα αλλοπρόσαλλο καθεστώς, φυλακισμένοι από τους συμμάχους Εγγλέζους, στην απέναντι πλευρά της Μεσογείου.

«Έξω η ψιλή άμμος ξυρίζει τσαντίρια, βαρέλια, συρματοπλέγματα, σκοπιές, όλα τρίζουν από τη λύσσα του λυβικού αέρα που κάνει στρόβιλους κλειστούς και αψηλούς μέχρι τον γκρίζο ουρανό, σαν φαραωνικούς στύλους που τρέχουν, τρέχουν σαν δαιμονισμένοι και νομίζεις ότι θα πάρουν τα τσαντίρια και θα τα στείλουν στη Μεσόγειο. Η άμμος μπαίνει ψιλή-ψιλή μέσα στο τσαντίρι κι ένα γύρο καθισμένοι ο Δημήτρης, ο Γιάννης, ο Κώστας και ο Βαγγέλης έχουν ανάψει συζητώντας την αποτυχία της “μάχης της Αθήνας”, αλατίζοντας την κουβέντα κάθε τόσο με φτυσιές για να πετάξουν την άμμο από τη γλώσσα τους».

Αυτή η γνώση θα οπλίσει με δύναμη τον Άρη, ο οποίος, μέσω μιας παράτολμης ενέργειας, θα καταφέρει να αλλάξει προς το καλύτερο τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης στο στρατόπεδο, λίγο πριν την τελική επιστροφή. Μια επιστροφή, που θα αποδεικνυόταν οδυνηρότερη από την κράτηση στην Ελ Ντάμπα, καθώς το «δεύτερο αντάρτικο» ήδη είχε αρχίσει να εξελίσσεται…

Ο Χριστοδούλου, χρησιμοποιώντας γλώσσα κοφτή-λαϊκή, δίχως στολίδια, περιγράφει λιτά την καθημερινή αθλιότητα στο αφρικάνικο στρατόπεδο, δημιουργώντας παράλληλα έναν «ήρωα» απολύτως συμβατό με τη σκληρή (δηλαδή την ιστορική) πραγματικότητα, εκμεταλλευόμενος, με το απλό ύφος του, πλήρως και εντελώς κάθε σελίδα, κάθε πρόταση τού μικρού αυτού αφηγήματος – ένα αφήγημα που έχει βρει από καιρό τη δική του ξεχωριστή θέση στη σχετικής θεματολογίας (και με αναφορές στη συγκεκριμένη περίοδο) λογοτεχνία μας («Το κιβώτιο» του επίσης «ελνταμπίτη» Άρη Αλεξάνδρου, η τριλογία «Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα, «Το Πλατύ Ποτάμι» του Γιάννη Μπεράτη κ.ά.).


Μια βιβλιογραφία για την Ελ Ντάμπα:

1. Μίμης Φωτόπουλος «Ελ Ντάμπα: Χρονικό» [Alvin Redman Hellas, Αθήναι 1965]
(O γνωστός ηθοποιός, που υπήρξε αιχμάλωτος στην Ελ Ντάμπα, ήταν ο πρώτος που έγραψε σχετικά)

2. Δημήτρης Χριστοδούλου «Ελ Ντάμπα» [Κέδρος, Αθήνα 1980]

3. Δημήτρης Φωτιάδης «Ενθυμήματα / Τόμος Δεύτερος» [Κέδρος, Αθήνα 1983]

4. Στέφανος Παπαγιαννάκης «Αναμνήσεις / Πόλεμος: Αλβανία – Κατοχή – Απελευθέρωση, Έρημος Ελ-Ντάμπα – 8.140 Έλληνες αιχμάλωτοι» [Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα 1999]

5. Ηλίας Δημητρόπουλος «Αιχμάλωτοι στην Ελ-(Ν)τάμπα της Αφρικής» [Ιδιωτική Έκδοση, Ναύπακτος 2002]

6. Αλέξης Καρρέρ «Ελ Ντάμπα – Η ιστορία της ομηρίας» [Εντός, Αθήνα 2004]

7. Πάρις Πρέκας «Κλουβί 17 / El Daba» [Αιγόκερως, Αθήνα 2005]

8. Πραξιτέλης Ζαχαριάδης «Ελ Ντάμπα, 1945/ Ημερολόγιον αιχμαλωσίας» [Βιβλιόραμα, 2014]

9. Μάρω Φιλίππου «Πικρές ιστορίες της θάλασσας και της ερήμου / Ημερολόγια δύο αριστερών εβδομήντα χρόνια πριν» [Κέδρος, Αθήνα 2016]

Και μια δισκογραφία:

1. Ένας από τους κρατούμενους στην Ελ Ντάμπα ήταν και ο γνωστός συνθέτης του λαϊκού Μπάμπης Μπακάλης (1920-2007). Ο ίδιος ισχυριζόταν πως το κλασικό, όσο και θρυλικό λαϊκό «Κάποια μάνα αναστενάζει» το είχε γράψει στο στρατόπεδο της ερήμου το 1945. Το τραγούδι πέρασε στη δισκογραφία το 1947, ως «τσιτσανικό». Πολλά χρόνια αργότερα ο Τσιτσάνης αναγνώρισε τη συμμετοχή τού Μπακάλη στη δημιουργία του τραγουδιού, δίνοντάς του ποσοστό των δικαιωμάτων.

2. Πάνω στην παραδοσιακή, κατά πάσα πιθανότητα μελωδία του «Βάρκα-γιαλό», που πέρασε στη δισκογραφία ως σύνθεση του Τσιτσάνη, τραγουδούσαν οι αιχμάλωτοι τής Ελ Ντάμπα δικούς τους στίχους, τους οποίους μνημονεύει και ο Ντίνος Χριστιανόπουλος στο βιβλίο του «Ανθολογία Τραγουδιών του Βασίλη Τσιτσάνη» [IANOS ο μελωδός, 2009] μέσω του Μίμη Φωτόπουλου:

Και μας πήγαν στην Ελ Ντάμπα βάρκα-γιαλό
Και μας πήγαν στην Ελ Ντάμπα όλο το ταξίδι… τσάμπα βάρκα-γιαλό
Και μας πήγαν στην Ελ Ντάμπα και μας βάλανε μια στάμπα βάρκα γιαλό

Μας εβάλαν στο βαπόρι και για το Πορτ-Σάιντ πλώρη
Μας εφέραν στην Ελ Ντάμπα και στην πλάτη μας μια στάμπα
Μας εδίναν τη βδομάδα δυο κουτάλια μαρμελάδα
Μας εδίναν και φυστίκια, που 'τανε για τα κατσίκια

«Έφτασε στα μαγειρεία (ο Άρης), ένα παράπηγμα με ξύλινο σκελετό και ντυμένο με κατσαρές λαμαρίνες γύρω-γύρω και στη μέση δέκα καζάνια πετρελαίου και η βάρδια του μαγειρέματος, που είχε βγάλει για μια βδομάδα η “επιτροπή”, μπλουμπλούκιζε μακαρόνι κοφτό καφετί από το πολύ πίτουρο και οι ντενεκέδες με το φιστικοβούτυρο ανοιχτοί – του ’ρθε αναγούλα. Όμως, ήτανε ζέστα στα μαγειρεία. Η βάρδια, πέντε παλληκάρια με σκληρά πρόσωπα και γενειάδες, ανακατεύανε το μακαρόνι να μην πιάσει και άλλοι κόβανε ψιλο-ψιλό το “κατεψυγμένο” του Καναδά, για να το ρίξουν ν’ αρτύσει λίγο το κωλόφαγο, καθώς το έβριζε ο πιο ψηλός με τα ξανθά γένια.
– Ρίξε λίγο ακόμα, βάζει μια φωνή, γιατί είναι σκέτο μπλουμ το γαμημένο».

Τέλος, το «Βάρκα-γιαλό» με αυτούς τους αλλαγμένους στίχους πέρασε στη δισκογραφία το 1947, στην Αμερική, με τον Γιώργο Κατσαρό (1888-1997). Αν και όπως διαβάζουμε στο βιβλίο τού Χριστιανόπουλου για τον Τσιτσάνη, ο Παναγιώτης Κουνάδης υποστηρίζει πως οι στίχοι τής εκδοχής του Κατσαρού ήταν τραγουδισμένοι από τους εφτακόσιους χασισοπότες, που εξορίστηκαν από τον Μεταξά στην Ίο, το 1937 (και όχι από τους «ελνταμπίτες»). Δεν βγαίνει εύκολα άκρη μ’ αυτά…

Δε το πίνουμε το γάλα βάρκα-γιαλό
δε το πίνουμε το γάλα βάρκα-γιαλό
δε το πίνουμε το γάλα ούτε και τη μαρμελάδα
αχ να σε χαρώ βάρκα-γιαλό