Το τελευταίο διάστημα, διάβασα δύο βιβλία φαινομενικά εντελώς ετερόκλητα. Μπήκα σε ένα μονοπάτι σκέψης, το οποίο -όπως συμβαίνει πάντα- με οδήγησε σε ένα τρίτο βιβλίο, και το οποίο με έπεισε πως, αν και διαφορετικού επιπέδου, στόχου, κοινού και θεματολογίας, τα δύο βιβλία συγκλίνουν, συνθέτοντας ίσως μία απάντηση προς ένα αγωνιώδες ανθρώπινο ερώτημα.

Το πρώτο υπογράφεται από έναν παγκοσμίου διαμετρήματος διανοούμενο, τον George Steiner. Με σημείο αφετηρίας ένα απόσπασμα από βιβλίο του Γερμανού φιλοσόφου Σέλινγκ, ο Steiner μάς παρασύρει σε μια εντυπωσιακή άσκηση πνεύματος και ύφους, καταδεικνύοντας ευρεία φιλοσοφική παιδεία, εξαιρετικό συγγραφικό ταλέντο και βαθιά γνώση του κόσμου. Το θέμα; Η μελαγχολία της σκέψης, η αναπόδραστη Weltschmerz, η spleen du monde που ξεπηδάει από το γερμανικό ρομαντισμό για να οριοθετήσει το (κατά Steiner) υπαρξιακό βεληνεκές του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου. Δεν θα παραθέσω τους δέκα (πιθανούς) λόγους. Όπως και γενικότερα ο στοχασμός του Steiner, μου φαίνονται εξόχως πειστικοί.

Το δεύτερο αποτελεί προϊόν τηλεοπτικής εκπομπής με θέμα το «μυστικό». Το «μυστικό» είναι μια γνώση που προβάλλεται ως αρχαία και κρυφή. Έρχεται στα χέρια μας μέσα από συνεντεύξεις που έχει επιμεληθεί μια (κάποια) Rhonda Byrne. Συνεντεύξεις άλλοτε σοβαρών επιστημόνων, άλλοτε -αξιοπερίεργων ομολογουμένως- new age gurus, που μπαλανσάρουν ανάμεσα σε επιχειρηματικούς συμβούλους και πνευματικούς καθοδηγητές. Το Μυστικό αφορά στη δύναμη της σκέψης, και δη της θετικής σκέψης, που κινεί τον άνθρωπο ο οποίος θα πιστέψει στις επιθυμίες του.

Κάτι έχει αρχίσει να φθείρει μέσα μου το σαγηνευτικό σκεπτικό του Steiner, γνήσιου απογόνου τεράστιου διαμετρήματος διανοητών της Δύσης: η ακλόνητη αίσθηση πως δεν αντέχω άλλη μελαγχολία μέσω σκέψης, δεν επαρκώ γι' αυτήν με όρους βιολογικούς... Ίσως έχει δίκιο ο Σέλινγκ πως η προσωπικότητα, η ύπαρξη (του Δυτικού ανθρώπου) στηρίζεται σε ένα σκοτεινό θεμέλιο. Μήπως όμως η σκοτεινιά ήταν (είναι) επιλογή μας, κι ίσως όχι αναπόδραστη;

Κάτι με δυσκολεύει να αποδεχτώ τη σαγηνευτική απλότητα του Μυστικού. Οι συγγραφείς του με πείθουν όσον αφορά την αναγκαιότητα της θετικής σκέψης, όχι όμως για τα μέσα και τους σκοπούς τους. Ο ισχυρισμός, π.χ., πως όλες οι ιστορικές προσωπικότητες γνώριζαν το «μυστικό» (κατονομάζονται ο Αϊνστάιν, ο Νεύτωνας, ο Ουγκώ κ.ά.) μένει μετέωρος, το ίδιο κι η υπόσχεση πως γίνεσαι κοινωνός του διαβάζοντας το βιβλίο.

Έχουμε και λέμε: από τη μία πλευρά η ευρωπαϊκή μελαγχολία, προκύπτουσα από τη διανοητική λειτουργία, από την άλλη πλευρά ένα πανάρχαιο «μυστικό», η θετική σκέψη που πηγάζει από βαθιές επιθυμίες... Από τη μία ένα βιβλίο απαραίτητο για κάθε διανοούμενο, από την άλλη ένα βιβλίο με στόχευση λαϊκού μπεστ σέλερ. Πού/πώς συνδέονται; Ίσως στην ιστορική αναγκαιότητα η Δύση να συναντήσει ξανά -άφοβα- την Ανατολή, αναγκαιότητα που ίσως αποδεικνύεται και από την πρωτοφανή επιτυχία του Χαρούκι Μουρακάμι. Μετά την κατά ΣπένγκλερΠαρακμή της Δύσης, ίσως είναι καιρός να αναλογιστούμε ξανά, θετικά, τηνΆνοδο της Δύσης όπως ιστορείται στην εντυπωσιακή ομώνυμη μελέτη τουWilliam H. McNeill. Μελέτη που θεωρήθηκε, συν τοις άλλοις, απάντηση στο μνημειώδες έργο του Σπένγκλερ.

Συμπέρασμα; Έχω πολύ δρόμο (διάβασμα και βίωμα) ακόμη. Ενδεικτικά: πρόκειται για ένα βιβλίο-κοινωνική και ανθρωπολογική γραμματική των πολιτισμών, από τη Μεσοποταμία, την Κίνα, τον ελληνισμό μέχρι τη Δύση, όπου, ανάμεσα στις γραμμές, ίσως αποκαλύπτεται το «μυστικό»: Κατά πόσον ο δυτικός πολιτισμός ενσωμάτωσε γόνιμα την κληρονομιά της Ανατολής, φωτίζοντας άφοβα τα σκοτεινά θεμέλια της ύπαρξης;

GEORGE STEINER
ΔΕΚΑ (ΠΙΘΑΝΟΙ) ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
Μετάφραση: Σεραφείμ Βελέντζας
Εκδόσεις Scripta

RHONDA BYRNE
ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ
Μετάφραση: Έφη Τσιρώνη
Εκδόσεις Λιβάνη

WILLIAM H. MC NEILL
Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ, ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
Πρόλογος, επιστημονική επιμέλεια: Μανούσος Μαραγκουδάκης
Μετάφραση: Κ. Ραμπαβλίλα
Εκδόσεις Παρασκήνιο