Η Αθήνα είναι γεμάτη ξεχασμένες στοές. Περνάς δίπλα τους καθημερινά και δεν κοιτάς καν προς τα μέσα. Οι περισσότεροι μοιάζει να έχουν ξεχάσει ότι κάποτε εκεί χτυπούσε η καρδιά της πόλης. Μία απ’ αυτές βρίσκεται στην οδό Πανεπιστημίου 64. Κατεβαίνοντας τα σκαλιά, ο θόρυβος της λεωφόρου υποχωρεί. Μια ολόκληρη στοά, και σήμερα λειτουργεί μόνο ένα μαγαζί. Εκεί με υποδέχεται ο Νίκος Φλώρος, ένας από τους τελευταίους φωτορεπόρτερ μιας εποχής που χάνεται.
Ο χώρος του είναι κάτι πολύ περισσότερο από φωτογραφείο: είναι ένα άτυπο αρχείο της μεταπολεμικής Ελλάδας και ειδικότερα της Αθήνας. Στους φακέλους του, στα αρνητικά του, στα παλιά του φιλμ φυλάσσονται πρόσωπα, πολιτικές στιγμές, τελετές, καθημερινές εικόνες της πόλης που σήμερα δεν υπάρχουν πια. Εδώ και περίπου μισό αιώνα έχει καλύψει πορείες, επισκέψεις πολιτικών, εγκαίνια, εγκλήματα, και έχει αποτυπώσει τοπόσημα της πόλης αλλά και εμβληματικά στιγμιότυπα της δημόσιας ζωής.
Γύρω μου απλώνονται κουτιά, φάκελοι και βιβλία, τοποθετημένα με ευλάβεια∙ εκεί φυλάσσονται όλες οι αναλυτικές πληροφορίες, πάντα γραμμένες στο χέρι. Ξεθωριασμένες πολαρόιντ, πορτρέτα με αυστηρό φόντο, κορνίζες από μια άλλη εποχή, αλλά και μηχανές που μοιάζουν να έχουν αποτυπώσει τα πρόσωπα και τις ιστορίες μιας ολόκληρης πόλης. Ο Νίκος Φλώρος μιλάει διαρκώς χαμηλόφωνα. Ως άνθρωπος κουβαλάει μια συστολή, μια διακριτικότητα, μια έμφυτη ευγένεια, και δεν έχει συνηθίσει να μιλά δημόσια για τη δουλειά του. Όταν ανοίγει τους φακέλους, το κάνει με προσοχή, σαν να κρατά κάτι πολύτιμο. Τα φιλμ είναι ταξινομημένα επιμελώς, με χειρόγραφες σημειώσεις όπως: «Ιουλιανά 1965». Όλα αυτά τα χρόνια εργάστηκε για πρακτορεία, εφημερίδες και περιοδικά και παράλληλα, με την ίδια αφοσίωση, διατηρούσε το αρχείο του: φιλμ στοιβαγμένα σε φακέλους, με ημερομηνία, τόπο και, κάποιες φορές, μια λιτή σημείωση στο πλάι.
Η αίσθηση του κατεπείγοντος και της μοναδικότητας που χαρακτήριζε το παλιό φωτορεπορτάζ μοιάζει να έχει χαθεί μέσα στην αμεσότητα της ψηφιακής εποχής. Προσπαθώ ακόμη, όσο μπορώ, να φωτογραφίζω, αλλά πλέον ασχολούμαι κυρίως με τη διαχείριση του αρχείου. Εκεί βρίσκεται η μνήμη όλης αυτής της διαδρομής
«Δεν ήθελα ποτέ να κάνω κάτι άλλο», μου λέει με ένα γλυκό χαμόγελο, χωρίς να απομακρύνει το βλέμμα του από τις τελευταίες εκτυπώσεις. «Εδώ μέσα έμαθα να βλέπω τον κόσμο∙ το φως, τις σκιές, τα πρόσωπα». Για εκείνον, η φωτογραφία ήταν πάντα τελετουργία και το στούντιο ένας τόπος σχεδόν ιερός. «Για πολλά χρόνια το φωτορεπορτάζ απαιτούσε εμπιστοσύνη», συνεχίζει με αφοπλιστική ειλικρίνεια. Σήμερα, στην εποχή όπου τα πάντα απαθανατίζονται με ένα κινητό και χάνονται αμέσως, εκείνος εξακολουθεί να υπερασπίζεται με τρυφερότητα την αναλογική περίοδο. Και πράγματι, το φωτογραφείο μοιάζει να έχει μείνει ανέγγιχτο από τον χρόνο. Κάθε γωνιά κουβαλάει μια μνήμη, μια στιγμή, μια ιστορία αποτυπωμένη σε φιλμ. Καμία επίφαση νοσταλγίας, τίποτα φολκλόρ. Μόνο η αλήθεια ενός κόσμου που διασώζεται μέσα από τον φακό.
Η οικογένεια Φλώρου ασχολήθηκε από πολύ νωρίς με τη φωτογραφία. Αρχικά με το αθλητικό ρεπορτάζ, στη συνέχεια με το καλλιτεχνικό, κι έπειτα με κάθε είδος εικόνας που μπορούσε να αποτυπωθεί μέσω του φακού. Στο φωτογραφείο, σε περίοπτη θέση, υπάρχουν ακόμη τα πορτρέτα όλων όσοι εργάστηκαν εκεί: του Φώτη, του Τάκη, του Γιώργου και του Λεωνίδα Φλώρου. Στα χρόνια της Κατοχής το πρακτορείο υπολειτούργησε, ενώ μετά την Απελευθέρωση ο Τάκης αποχώρησε για να ενταχθεί στους Ηνωμένους Φωτορεπόρτερ. Οι δύο αδελφοί συνέχισαν μόνοι. «Ο Τάκης ήταν σε μια ξεχωριστή διαδρομή», θυμάται σήμερα ο Νίκος Φλώρος. «Ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη φωτογραφία, στους Ηνωμένους Φωτορεπόρτερ. Κάλυψε πολύ τον Εμφύλιο. Έφυγε από τη ζωή στις αρχές της δεκαετίας του ’70».
Το 1935, ο Φώτης μαζί με τα αδέλφια του, Δημήτριο (Τάκη) και Λεωνίδα, άνοιξαν φωτογραφικό πρακτορείο στην οδό Πατησίων 15. Ένα μικρό χώρο 15 τετραγωνικών, που μοιραζόταν τα αδέλφια με έναν πολύτιμο συνεργάτη, τον Αλέκο Μανταφάρα, «την ψυχή του μαγαζιού». Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 μεταφέρθηκαν στο κτίριο όπου στεγάζεται μέχρι και σήμερα το φωτογραφείο, αν και σε διαφορετικό σημείο. Η επωνυμία «Φωτορεπορτάζ Αδελφοί Φλώρου» διατηρήθηκε μέχρι τη συνταξιοδότηση του ενός αδελφού. Από εκεί ξεκίνησε και το πρακτορείο της Ευρωκίνησης, πριν αποκτήσει δικό του γραφείο. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 οι τελευταίοι από την οικογένεια αποχώρησαν, όμως στο μεταξύ είχαν μαθητεύσει δίπλα τους δεκάδες νέοι φωτορεπόρτερ. «Η οικογένειά μου», λέει ο Νίκος Φλώρος, «υπήρξε δάσκαλος για πολλούς νεότερους συναδέλφους, που πέρασαν από εδώ, έμαθαν τη δουλειά και μετά άνοιξαν τα δικά τους ανεξάρτητα γραφεία».
Για πολλά χρόνια, στη βιτρίνα του καταστήματος δέσποζε η επιγραφή «Φωτορεπορτάζ Αθηναϊκού Τύπου». Ο Νίκος Φλώρος εντάχθηκε ενεργά στο γραφείο το 1988 και σήμερα είναι ο κύριος διαχειριστής αυτού του πολύτιμου αρχείου. Όπως μου εξηγεί: «Η κατηφόρα για το επάγγελμα άρχισε περίπου το 2005. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80 οι μεγάλοι εκδότες −ο Χρήστος Λαμπράκης, ο Κίτσος Τεγόπουλος και άλλοι− πλήρωναν αδρά τους ελεύθερους φωτορεπόρτερ. Αργότερα, όμως, απέκτησαν τους δικούς τους φωτογράφους ως μισθωτούς, κι έτσι το τοπίο άλλαξε ριζικά». Η μετάβαση αυτή δεν αφορούσε μόνο τις οικονομικές ισορροπίες, αλλά και την ίδια τη φύση του επαγγέλματος. Η εικόνα, που κάποτε αποτελούσε μοναδικό τεκμήριο μιας στιγμής, άρχισε σταδιακά να χάνει την αξία της μέσα σε έναν καταιγισμό ψηφιακών λήψεων.
Το βλέμμα μου συχνά σταματά στα αμέτρητα κουτιά που στοιβάζονται στις προθήκες. Εκεί κρύβεται ένα ολόκληρο κεφάλαιο του φωτορεπορτάζ. «Είναι αλήθεια ότι έχουμε πολύ αστυνομικό ρεπορτάζ», μου λέει. «Τα εγκλήματα και οι ληστείες είχαν τότε μεγαλύτερη απήχηση ακόμη κι από το πολιτικό ρεπορτάζ. Υπήρχαν νύχτες που φώναζαν τον πατέρα μου αργά, για να φωτογραφίσει ένα αεροπορικό δυστύχημα, ένα τροχαίο ή ένα έγκλημα». Ήταν εποχές που για να αποκαλυφθεί η ταυτότητα των θυμάτων μπορεί να χρειαζόταν να χτυπήσεις πόρτες σε γειτονικά σπίτια και να φωτογραφίσεις έγγραφα, παλιές φωτογραφίες ή άλλα πειστήρια. Άλλωστε, προσωπικά δεδομένα δεν υπήρχαν. Η δουλειά του φωτορεπόρτερ, όπως αποδείχτηκε, έπαιζε συχνά καθοριστικό ρόλο στην εξιχνίαση υποθέσεων. «Δεν ήταν λίγες οι φορές που φωτογραφίες μας βοήθησαν την Αστυνομία να φτάσει στη λύση ενός εγκλήματος», επισημαίνει.
«Ο φωτογράφος βρισκόταν διαρκώς στον δρόμο. Κι έτσι, πέρα από το αστυνομικό δελτίο, αναπτύχθηκε και το ρεπορτάζ πόλης: εικόνες από μια χώρα που σήμερα μοιάζει μακρινή. Εγκαταστάσεις ανά την Ελλάδα, έργα οδοποιίας, εκκλησίες, νοσοκομεία, εργοστάσια και βοσκοτόπια που πλέον έχουν σβήσει από τον χάρτη. Μέσα στο αρχείο, αυτές οι εικόνες επιτρέπουν μια μοναδική σύγκριση του χθες με το σήμερα», εξιστορεί με ύφος νοσταλγικό.
Στο αρχείο υπάρχουν και πολλές προσωπικότητες της καλλιτεχνικής ζωής, φωτογραφημένες για τις ανάγκες θεμάτων που δημοσιεύονταν τότε στον Τύπο. «Θυμάμαι», μου λέει ο Νίκος Φλώρος, «είχαμε φωτογραφίσει στο σπίτι του τον Νίκο Σταυρίδη, στο πλαίσιο ενός αφιερώματος “μια μέρα στην οικία του”. Άλλη φορά τον Ορέστη Μακρή να παίζει κιθάρα στο σαλόνι του ή τον Κώστα Χατζηχρήστο να πλένει το αυτοκίνητό του έξω από το σπίτι». Κάποιες εικόνες σώζονται μέχρι σήμερα ως πολύτιμα στιγμιότυπα οικειότητας με ανθρώπους που το κοινό είχε μάθει να βλέπει μόνο στη σκηνή ή στον κινηματογράφο. Ωστόσο, δεν ήταν όλοι πρόθυμοι να ποζάρουν. «Θυμάμαι χαρακτηριστικά τον Αλέκο Αλεξανδράκη. Είχα πάει με τον θείο μου το 1963 στο σπίτι του. Έδωσε κανονικά τη συνέντευξη, αλλά ήταν ανένδοτος: δεν ήθελε σε καμία περίπτωση να φωτογραφηθεί».
Τι έχει αλλάξει όλα αυτά τα χρόνια; «Το φωτορεπορτάζ, όπως το γνωρίζαμε, έχει χαθεί στο πέρασμα του χρόνου», παραδέχεται. «Εμείς δουλεύαμε −και πολλές φορές εξακολουθούμε ακόμη− με τον σκοτεινό θάλαμο. Όλο το αρχείο είναι αποτυπωμένο αναλυτικά σε βιβλία. Θυμάμαι τον Λεωνίδα Φλώρο να ξενυχτά μια ολόκληρη εβδομάδα έξω από την οικία του πρωθυπουργού, μόνο και μόνο για να καταφέρει να τραβήξει εκείνο το ένα ιστορικό κλικ, ανάμεσα στον Παπάγο και τον Μακάριο. Η δουλειά τότε απαιτούσε υπομονή, επιμονή και λεπτομέρεια. Κάποτε αγωνιούσες να γράψεις γρήγορα τις λεζάντες, να μην ξεχάσεις ούτε μία πληροφορία. Ή μπορούσες να φωτογραφίσεις ακόμη και τη διαδρομή του τραμ − σήμερα δεν έχει πια κανένα νόημα», επισημαίνει. Και προσθέτει: «Πολλά έχουν αλλάξει. Η αίσθηση του κατεπείγοντος και της μοναδικότητας που χαρακτήριζε το παλιό φωτορεπορτάζ μοιάζει να έχει χαθεί μέσα στην αμεσότητα της ψηφιακής εποχής. Προσπαθώ ακόμη, όσο μπορώ, να φωτογραφίζω, αλλά πλέον ασχολούμαι κυρίως με τη διαχείριση του αρχείου. Εκεί βρίσκεται η μνήμη όλης αυτής της διαδρομής».
Λίγο πριν τον αποχαιρετήσω, τον ρωτώ τι σημαίνει η φωτογραφία για τον ίδιο. «Η ζωή μου», απαντά χωρίς δισταγμό και μου δείχνει μέσα από το αγαπημένο του βιζέρ μερικές από τις αγαπημένες του λήψεις∙ φωτογραφίες που βρέθηκαν στα πρωτοσέλιδα εφημερίδων και έγιναν κομμάτι της ιστορίας. Καθώς κατευθύνομαι προς την έξοδο, μοιράζεται μια τελευταία εικόνα: «Κάποτε αυτή η στοά έσφυζε από ζωή». Σήμερα έχει μείνει σχεδόν μόνος, με ένα φωτογραφείο που μοιάζει με χρονοκάψουλα, έναν χώρο όπου συμπυκνώνεται η μνήμη δεκαετιών. Μια οικογένεια που υπήρξε παρούσα σε όλα τα μεγάλα γεγονότα της μεταπολεμικής Ελλάδας. Κι ο ίδιος ο Νίκος Φλώρος, ταπεινός και διακριτικός, στέκει σαν σιωπηλός φύλακας της οπτικής μνήμης της Αθήνας.
