«…ΚΑΙ ΤΩΡΑ ΠΟΥ ΑΝΟΙΞΕ και έκλεισε ο φωτοφράκτης σαν μάτι αδέκαστο και συνελήφθη ο χρόνος, ο ρεμβασμός αυξάνει την ζωή και δίδει στην κάθε εικόνα την κίνησι και την ευελιξία που φέρνει από τα βάθη μιας πηγής (της ιδικής του) ζεστό το πιο κρυφό της νόημα. Και ιδού που μεταλλάσσει πλήρως την εικόνα· από μια στατική στιγμή (ας πούμε καρφωμένη) την μετατρέπει σε πολυκύμαντον χορόν ωρών και πλαστικών σωμάτων ευρυθμίας, σε οντοποίησιν απτήν και ασπαίρουσαν παντός οράματος, πάσης επιθυμίας», γράφει ο Ανδρέας Εμπειρίκος στον «Φωτοφράκτη» («Οκτάνα», 1960).
Μιλώντας για το διάφραγμα της μηχανής που ανοιγοκλείνοντας επιτρέπει σε συγκεκριμένη ποσότητα φωτός να φτάσει στο φιλμ, σαν «μάτι αδέκαστο», ο ποιητής, πεζογράφος και πρωτοπόρος ψυχαναλυτής, που υπήρξε σε όλη σχεδόν τη ζωή του μανιώδης και ταλαντούχος φωτογράφος, αποκαλύπτει το πάθος του για την τέχνη της φωτογραφίας, που την προσεγγίζει με ευαισθησία, ποιητική και ψυχαναλυτική ματιά, δημιουργώντας σύνθετες εικόνες ιδιαίτερης αισθητικής αξίας.
Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος εμπιστεύτηκε γι’ αυτή την έκθεση πενήντα τέσσερις συνολικά φωτογραφίες που είναι original, έχουν τυπωθεί με την επίβλεψη του ίδιου του Εμπειρίκου όταν τραβήχτηκαν και είναι σημειωμένες από πίσω από τον ίδιο, κάτι που προσδίδει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην έκθεση και που τη διαφοροποιεί από άλλες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα.
Ο Ανδρέας Εμπειρίκος άρχισε να φωτογραφίζει το 1919, σε ηλικία 18 ετών. Φωτογράφιζε τοπία της Ελλάδας και του εξωτερικού, την καθημερινότητα απλών προσώπων κάθε τάξης και ηλικίας, γυμνά και νεκρές φύσεις. Όπως έλεγε, «μια φωτογραφία ζει, έχει ολόκληρη δική της δράσι, συνυφασμένη με την ζωή του θεατή, όπως ένα φλουρί, ένα κρύσταλλο, ή ένα γάντι».
Σύμφωνα με τον φωτογράφο, συγγραφέα και μελετητή της φωτογραφίας Γιάννη Σταθάτο, «το φωτογραφικό έργο του Εμπειρίκου μπορεί να χωριστεί σε τρεις περιόδους. Τα έργα της πρώτης, προπολεμικής περιόδου, υπετίθετο πως είχαν χαθεί ολοσχερώς κατά τη διάρκεια της Κατοχής· ευτυχώς, η έρευνα αποκάλυψε φέτος δύο ενότητες προπολεμικών φωτογραφιών που γλίτωσαν τη γενικότερη καταστροφή, τη μία στα πράγματα της μητέρας του Εμπειρίκου, και τη δεύτερη και πιο ενδιαφέρουσα στο αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Αν και σε σχετικά κακή κατάσταση, τα αρνητικά που βρέθηκαν στο αρχείο αυτό φαίνονται σαφώς επηρεασμένα από τους Γάλλους υπερρεαλιστές φωτογράφους, πράγμα που τα καθιστά μοναδικά στην ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας».
Ο Ανδρέας Εμπειρίκος άφησε πίσω του, όπως λέει ο γιος του, Λεωνίδας, «ένα τεράστιο, ιλιγγιωδών διαστάσεων φωτογραφικό αρχείο, το μόνο καταλογοποιημένο στην εντέλεια από τον ίδιο, το οποίο ουσιαστικά κατέχει θέση ημερολογίου ποιητικής αναφοράς, αλλά και εικαστικής εκδήλωσης, δείχνοντας, εξάλλου, και μία πρώιμη σχέση του τόσο με τον φορμαλισμό όσο και με άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα του 20ού αιώνα. Ένα μεγάλο μέρος του αρχείου αυτού είναι επιλεγμένο από τον ίδιο με τη μορφή μεγεθυμένων φωτογραφιών από τα δοκίμια του αρχείου − τα αρνητικά μπορεί να ανέρχονται, από το ’47-’48 και έπειτα, σε πάνω από 30.000».
Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, ο Γιώργος Χατζημιχάλης και η Milagros Arano επέλεξαν από το πολύτιμο αυτό αρχείο πενήντα τέσσερις φωτογραφίες που θα εκτεθούν από τις 3 Ιουνίου έως τις 12 Σεπτεμβρίου από την Eleftheria Tseliou Gallery, στην πρώτη έκθεση που θα ανοίξει στον προσωρινό χώρο της Τοσίτσα 3, με τίτλο «Ανδρέας Εμπειρίκος: Φωτογραφίες που παρουσιάζονται για πρώτη φορά». Μέσα από αυτές τις πολλές και διαφορετικές φωτογραφίες ο επισκέπτης θα μπορεί να ακολουθήσει μια διαδρομή για να συγκροτήσει μια −ακόμα και προσωπική− αφήγηση.
Το κτίριο της Τοσίτσα 3 είναι ένας ιστορικός χώρος, στην ενεργοποίηση του οποίου συμπράττουν τρεις γκαλερί, το Radio Athènes, η Eleftheria Tseliou Gallery και η Hot Wheels Athens London. Θα αποτελέσει τη δεύτερη τοποθεσία για τις γκαλερί τους μέχρι το τέλος του 2025. Το πρόσφατα ανακαινισμένο κτίριο, κατοικία επιφανούς στρατιωτικού στο τέλος του 19ου αιώνα, πολυκατοικία του Μεσοπολέμου με προσθήκες του αρχιτέκτονα Νικόλα Νικολαΐδη, φιλοξένησε μεταπολεμικά μια σχολή κινηματογράφου και αργότερα το Παλλάδιο Ωδείο, πριν στεγάσει μια κατάληψη και τώρα επάλληλους χώρους τέχνης.
Στον δεύτερο όροφο του κτιρίου, η Eleftheria Tseliou Gallery παρουσιάζει, στην έκθεση με τίτλο «Ανδρέας Εμπειρίκος: Φωτογραφίες που παρουσιάζονται για πρώτη φορά», η οποία συμπίπτει με τα 50 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή, φωτογραφίες που εκτίθενται για πρώτη φορά, με τα τυπώματα να έχουν γίνει με την επίβλεψη του ίδιου. Η επιμέλεια της έκθεσης ανήκει στον Γιώργο Χατζημιχάλη, σε συνεργασία με τον Λεωνίδα Εμπειρίκο και τη Milagros Arano, ενώ παρουσιάζεται το έργο του Γιάννη Γκανά «Πολλές φορές τη νύχτα» (2004), που αναφέρεται στο ομότιτλο ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου, καθώς και ένα ηχητικό ντοκουμέντο της ανάγνωσης του ποιήματος «Ο φωτοφράκτης» από τον ίδιο τον ποιητή.
Εδώ και πολλά χρόνια, όταν επισκεπτόταν το εργαστήριο του Γιώργου Χατζημιχάλη στο πλαίσιο της συνεργασίας τους, η Ελευθερία Τσέλιου, κατεβαίνοντας τη σκάλα που οδηγούσε σε αυτό, έβλεπε μια φωτογραφία, ένα πορτρέτο του Ανδρέα Εμπειρίκου, και πάντα σκεφτόταν ότι θέλει να κάνει κάτι για το φωτογραφικό έργο του. Στο πλαίσιο των ιστορικών εκθέσεων που προσπαθεί να διοργανώνει συστηματικά κάθε χρόνο, έχοντας ξεκινήσει με την Ιωάννα Σπητέρη-Βεροπούλου, τον Κοσμά Ξενάκη και τον Marcel Duchamp, πάντα ήθελε να κάνει μια έκθεση για να ανοίξει μια συζήτηση για το σπουδαίο έργο του Εμπειρίκου.
«Γνωρίζοντας την προσωπική σχέση και το πόσο καθοριστικός υπήρξε ο Εμπειρίκος στη ζωή του Γιώργου Χατζημιχάλη, αλλά και τη σχέση του με τον Λεωνίδα Εμπειρίκο, που μας τίμησε δίνοντάς μας πρόσβαση σε όλο αυτό το υλικό, συζητήσαμε για αυτή την έκθεση που μας ενδιέφερε όλους πάρα πολύ. Για μένα ήταν ένα όνειρο, γιατί έχουν γίνει κάποιες εκθέσεις, αλλά εγώ δεν είχα καταφέρει να δω το φωτογραφικό του έργο στην ανάπτυξή του, είχα δει μεμονωμένα φωτογραφίες εδώ και εκεί. Οι συγκεκριμένες φωτογραφίες δεν έχουν εκτεθεί ποτέ. Έχει σημασία να επανερχόμαστε και να συζητάμε γι’ αυτήν τη σπουδαία προσωπικότητα. Η ιδιότητά του ως φωτογράφου είναι εξίσου σημαντική με εκείνη του ψυχαναλυτή και του ποιητή, και με ενδιέφερε να το μοιραστούμε και να το διαβάσουμε και εμείς αυτό το έργο με τρόπους που δεν είναι αυτονόητοι. Θέλουμε να συζητηθεί το πώς σχετίζεται με όλες τις ιδιότητες του Εμπειρίκου, γι’ αυτό στην έκθεση θα υπάρχει ένα χρονολόγιο που θα βοηθά τον επισκέπτη να διαβάσει το έργο του στο σύνολό του» λέει η Ελευθερία Τσέλιου.
«Είναι μια παλιά ιδέα της Ελευθερίας να γίνει αυτή η έκθεση, που βρήκε τώρα τον σωστό τρόπο και τον σωστό χώρο να γίνει» λέει ο εικαστικός και εκ των επιμελητών της έκθεσης Γιώργος Χατζημιχάλης, που θεωρεί τον υπερρεαλιστή ποιητή σπουδαίο ψυχαναλυτή και εξίσου σπουδαίο φωτογράφο, με αυτή την πολύπτυχη τελευταία ιδιότητα να συνδέεται άρρηκτα με τις άλλες δυο.
«Στο φωτογραφικό του έργο υπάρχουν πτυχές που είναι ερωτικές, φωτογραφίες εντελώς υπερρεαλιστικές −κάποιες από αυτές έχουν εκτεθεί και στο ΜET, στη Νέα Υόρκη και στην Tate Modern στο Λονδίνο στην έκθεση με τίτλο “Surrealism beyond borders" − και πορτρέτα φίλων του. Εμείς αποκλείσαμε τις ερωτικές γιατί έχουν παρουσιαστεί επανειλημμένως και δεν είναι μόνο αυτό το φωτογραφικό έργο του Εμπειρίκου» λέει. «Οπότε, αποφασίσαμε να κάνουμε μια έκθεση με φωτογραφίες που περιέχουν τοπία και τόπους από ταξίδια του. Είναι φωτογραφίες από το 1952 έως το 1961 και καλύπτουν πάρα πολλά ταξίδια, στη Γαλλία, τη Ρωσία και αλλού. Ένας μεγάλος αριθμός είναι τοπία και ένας μεγάλος αριθμός είναι σκηνές από διάφορες πόλεις, από το Παρίσι, το Λονδίνο, το Σεν Τροπέ».
Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος εμπιστεύτηκε γι’ αυτή την έκθεση πενήντα τέσσερις συνολικά φωτογραφίες που είναι original, έχουν τυπωθεί με την επίβλεψη του ίδιου του Εμπειρίκου όταν τραβήχτηκαν και είναι σημειωμένες από πίσω από τον ίδιο, κάτι που προσδίδει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην έκθεση, πέρα από το περιεχόμενο, και κάτι που τη διαφοροποιεί από άλλες εκθέσεις που έχουν γίνει μέχρι σήμερα.
«Τυπωμένες φωτογραφίες υπάρχουν έως 1300, αλλά τα αρνητικά είναι χιλιάδες» λέει ο Γιώργος Χατζημιχάλης. «Είναι εντελώς διαφορετικό να τυπωθούν σήμερα φωτογραφίες. Αυτές που δείχνουμε τυπώθηκαν εκείνη την εποχή, το 1952, που και τα χαρτιά και τα χημικά ήταν διαφορετικής ποιότητας, αλλά ήταν εκεί και ο Εμπειρίκος, στον θάλαμο. Όταν τυπώνεις μια φωτογραφία μαυρόασπρη, δεν έχουν σημασία απλώς τα δευτερόλεπτα και το διάφραγμα και ο χρόνος που την αφήνεις στη στερέωση και την εμφάνιση, είναι και άλλα πράγματα που κάνεις με το χέρι σου, μπορεί να κόβεις λίγο το φως, να το αφήνεις περισσότερο από ό,τι σε άλλα κομμάτια του αρνητικού, να επεμβαίνεις πάνω στη φωτογραφία, στο τύπωμα∙ όχι υπερβολικά, αλλά κάπως. Επίσης ο Εμπειρίκος σημειώνει πίσω από τις φωτογραφίες τον τόπο, τι φωτογραφίζει, τη χρονολογία, τον τύπο της φωτογραφικής μηχανής και τον αριθμό του φιλμ. Αυτές θα είναι οι λεζάντες της έκθεσης. Όπου είναι γαλλικά θα τα αφήσουμε, όπου έχει να προσθέσει κάτι ο Λεωνίδας ως πληροφορία θα το έχουμε σε παρένθεση».
Ο Γιώργος Χατζημιχάλης θυμάται τις συζητήσεις του Εμπειρίκου με τον Άρη Κωνσταντινίδη για τη φωτογραφία. «Με τον Κωνσταντινίδη, που ήταν άλλος απίστευτος φωτογράφος, μπορούσαν να συνεννοηθούν πάνω σε αυτό το θέμα, αν και είναι εντελώς διαφορετικές οι φωτογραφίες τους» λέει. «Ο Εμπειρίκος τραβούσε με Contax, Leica, Nikon και Rolleiflex, με μηχανές επαγγελματία φωτογράφου∙ ακόμα και αυτό, η χρήση μιας πολύ καλής μηχανής, δείχνει το πάθος του».
Στην έκθεση θα υπάρχει και ένα μικρό φιλμάκι με τον Ανδρέα Εμπειρίκο στις Σπέτσες, τραβηγμένο από τον Γιώργο Χατζημιχάλη όταν ήταν 17 χρονών, ένα Super 8 στο οποίο γίνεται αποκατάσταση. «Θα έλεγα ότι αυτό που ενδιέφερε περισσότερο στη φωτογραφία τον Εμπειρίκο ήταν το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς, αυτό καταλαβαίνω. Θεματολογικά νομίζω δεν μπορεί να πει κανείς ότι προτιμούσε κάτι συγκεκριμένο» λέει ο Γιώργος Χατζημιχάλης, που είχε γνωρίσει τον Εμπειρίκο μέσω του Άρη Κωνσταντινίδη, ενώ με τον Λεωνίδα Εμπειρίκο συνδέονται με πολυετή φιλία.
«Ο Εμπειρίκος ήταν ο πιο ανοιχτός άνθρωπος στον κόσμο∙ δεν έχω συναντήσει άλλον άνθρωπο πιο γενναιόδωρο. Ο γιος του έχει επίσης αυτήν τη γενναιοδωρία και το ανοιχτό πνεύμα. Ήταν πολύ όμορφος −ήταν εντυπωσιακή η ομορφιά του− και ένας άνθρωπος ο οποίος άφησε πάρα πολλά οικονομικά οφέλη για να γίνει ποιητής. Για τη φωτογραφία μιλούσε πολύ και παθιασμένα. Σκεφτείτε πόσο με είχαν συνεπάρει όσα έλεγε για τη φωτογραφία όταν τον επισκεπτόμουν στο σπίτι του στη Νεοφύτου Βάμβα, που είχα φτιάξει στη μνήμη μου μια ιστορία, ότι εκεί στο σαλόνι που τον συναντούσα υπήρχε μια βιτρίνα με φωτογραφικές μηχανές. Είχα φτιάξει στη μνήμη μου έναν μύθο εξαιτίας αυτού του πάθους, δεν υπήρχε ποτέ βιτρίνα με μηχανές στο σαλόνι, χρόνια αργότερα μου διέψευσε τον μύθο ο Λεωνίδας», λέει ο Γιώργος Χατζημιχάλης, που θεωρεί ότι υπάρχει πάντα ένα κομμάτι σύνδεσης ανάμεσα στο φωτογραφικό και το ποιητικό έργο του Εμπειρίκου, όπως μια φωτογραφία του με ευκαλύπτους που σχετίζεται με το ποίημα «Όταν οι ευκάλυπτοι θροΐζουν στις αλέες».
Θυμάται τον Εμπειρίκο να διαβάζει με απίστευτο, όπως τον αποκαλεί, τρόπο τα ποιήματά του, αλλά και να τον επισκέπτεται όταν είχε σχεδόν παρατήσει το σχολείο και ζωγράφιζε για να δει αυτές τις ζωγραφιές του −που ο Χατζημιχάλης συμπεριέλαβε στην αναδρομική του στο Μουσείο Μπενάκη σε μια ενότητα που ονόμαζε «Πένθος»− και είχε γράψει ένα σημείωμα: «Τι κρίμα αυτό το παιδί να είναι τόσο μελαγχολικό».
Μιλώντας για τις ιδιότητές του Εμπειρίκου, υπογραμμίζει ότι ήταν και ένας σπουδαίος ψυχαναλυτής, στον οποίο πολύ γρήγορα απαγορεύτηκε από τον αστίατρο να ασκεί το επάγγελμα στην Ελλάδα. «Ήταν ένας ψυχαναλυτής που είχε δουλέψει πολύ και επειδή έχει αμφισβητηθεί πολύ αυτό, υπάρχει μια φωτογραφία από το 1938 στο Παγκόσμιο Ψυχαναλυτικό Συνέδριο στο Παρίσι που ανακαλύφθηκε την περασμένη δεκαετία. Δείχνει ότι επρόκειτο για ένα σημαίνον πρόσωπο μέσα στην επιστημονική κοινότητα», λέει ο Γιώργος Χατζημιχάλης. «Δυστυχώς, τον Εμπειρίκο κατά καιρούς διάφοροι άνθρωποι έχουν επιχειρήσει να τον υποβιβάσουν επειδή τους ξεπερνά ως φυσιογνωμία και ως θάρρος στη ζωή και ως μια έκφραση μεγάλης χαράς. Ήταν ένας ελεύθερος άνθρωπος».
