ΘΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΑΝΤΑ το soundtrack του Μίκη Θεοδωράκη για την ταινία του Κώστα Γαβρά État de Siège (1972), για το οποίο μπορείτε να διαβάσετε εδώ, αλλά αυτή δεν είναι η μοναδική «κατάσταση πολιορκίας» του μεγάλου μας συνθέτη. Υπάρχει άλλη μία, ως γνωστόν, από το 1968 και γι' αυτήν θα γράψουμε τώρα...
Να πούμε λοιπόν, για αρχή, πως αυτή η πρώτη «Κατάσταση Πολιορκίας» αποτελεί την μελοποίηση τού ποιήματος με τον ίδιο τίτλο της Ρένας Χατζηδάκη (Μαρίνα) (1943-2003), κόρης της Λιλής Ζωγράφου. Το ποίημα είχε μελοποιηθεί από τον Μίκη Θεοδωράκη το 1968.
Το ποιητικό κείμενο της Ρένας Χατζηδάκη είναι μοναδικό, γιατί ενώ η πρόθεση της ποιήτριας, που ήταν κλειδωμένη στην ασφάλεια και μάλιστα σε διπλανό κελί με τον Μίκη, ήταν να γράψει ένα σπάραγμα, μια ερωτική κραυγή με το ποίημα, εντούτοις είναι τόσο καθηλωμένη και τόσο λειτουργεί ως ντοκουμέντο η βαρβαρότητα της χούντας, που γίνεται ερωτικό σπάραγμα και ταυτόχρονα καταγγελία της δικτατορίας.
Όπως διαβάζουμε στο αυτοβιογραφικό βιβλίο τού Έλληνα συνθέτη Το Χρέος [Εκδόσεις Τετράδια της Δημοκρατίας, Ρώμη 1972] (τα κεφαλαία γράμματα είναι του πρωτότυπου):
«Ιανουάριος 1968. Η Μαρίνα έμεινε στο διάδρομο μπροστά στο κελλί αρ. 1. Μαζί με μιαν άλλη κοπέλα που φορούσε πανταλόνια. Όταν με ξαναπήγαν πλάι στο παλιό κελλί, η Μαρίνα είχε μεταφερθεί στο κελλί των γυναικών. Όταν έκανα τη μεγάλη απεργία πείνας άκουγα τη φωνή της Μαρίνας που φώναζε τον φρουρό.
Η Μαρίνα έγραψε ένα ανυπέρβλητο σε ομορφιά, δύναμη και αλήθεια ποίημα. Κάθε λέξη, εικόνα, νόημα, μπήγονταν στη σάρκα μου. Με πονούσαν. Με ανακούφιζαν. Με λύτρωναν. Ήταν η φωνή μας. Ήταν τα ίδια μου τα λόγια –οι ελπίδες– που έγιναν "σαπισμένα σταφύλια". Ήταν η οργή. Η πίκρα. Κι' όμως ήταν η δύναμή μας.
Έλαβα πρώτα, το πρώτο μέρος. Συνέθεσα δίχως ανάσα τη μουσική. Αργότερα στο Βραχάτι μου 'στειλαν το δεύτερο και το τρίτο μέρος.
Σα μουσική φόρμα είχα την ευκαιρία να επιβεβαιώσω το δρόμο που άνοιξα με τα ΕΠΙΦΑΝΙΑ-ΑΒΕΡΩΦ. Ήταν ένα καινούριο "τραγούδι-ποταμός" σε τρία μέρη.
Στην αρχή ο τίτλος ήταν "ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΑΒΕΡΩΦ", γιατί εκεί γράφτηκε, μετά την καταδίκη της Μαρίνας από το στρατοδικείο. Η Μαρίνα έγραφε κι' έσκιζε ευθύς τα ποιήματά της. Σώθηκαν τα δικά μας χάρη σε μια συγκρατούμενη φίλη της που φρόντισε να τα αντιγράψει (σ.σ. Σύλβα Ακρίτα). Αργότερα μπήκε ο οριστικός τίτλος: ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ».
Η Κατάσταση Πολιορκίας σαν βιβλίο κατ' αρχάς –θα πούμε και για τον δίσκο στη συνέχεια– τυπώθηκε για πρώτη φορά, νόμιμα, από τις εκδόσεις Ολκός, το 1974 (προφανώς επί Μεταπολίτευσης). Εκεί, στην τελευταία σελίδα υπάρχει ένα μικρό σημείωμα, το οποίο μεταφέρουμε:
«Το ποίημα αυτό, που είχε πρώτα τον τίτλο Γ.Φ.Α. (Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ), γράφτηκε το Φλεβάρη του 1968 ανάμεσα στους δύο νόμους περί «αμνηστείας» (Α.Ν. 228/1967 και Α.Ν. 282/1968). Το πρώτο μέρος του ποιήματος, στον πολύπλοκο, παράνομο δρόμο που χρησιμοποιήθηκε για να βγει από τις φυλακές και να φτάσει στον προορισμό του σα γράμμα, έπεσε τυχαία στα χέρια του Μίκη Θεοδωράκη, που το μελοποίησε αμέσως. Μετά την αποφυλάκισή της, το Μάρτη του 1968, η ποιήτρια συναντήθηκε με το συνθέτη, του έδωσε το δεύτερο και το τρίτο μέρος του ποιήματος, και οι δύο αποφάσισαν να αλλάξουν τον τίτλο σε Κατάσταση Πολιορκίας και να κυκλοφορήσουν το έργο παράνομα στην Ελλάδα και νόμιμα στο εξωτερικό. Το ψευδώνυμο "Μαρίνα" χρησιμοποιήθηκε στην αρχή για λόγους προφύλαξης και μετά για λόγους αρχών, όσο υπήρχε η στρατιωτική δικτατορία. Αυτή εδώ είναι η πρώτη νόμιμη έκδοση του ποιήματος στην Ελλάδα».
Με κάποιο τρόπο, τώρα, εκείνες οι παρτιτούρες του Μίκη Θεοδωράκη πέρασαν στο Λονδίνο, φθάνοντας στα χέρια της Μαρίας Φαραντούρη, προς το τέλος του 1968. Από δική της αφήγηση στην εφημερίδα Καθημερινή (28/8/2012) μαθαίνουμε:
«Στο Λονδίνο τότε μου έφερε το έργο μια φίλη η οποία δεν ζει πια. Αναζήτησα αμέσως τον Γιάννη Μαρκόπουλο, ο οποίος μου σύστησε να βρούμε τον Εύδωρο Δημητρίου, γνωστό Κύπριο μαέστρο της κλασικής μουσικής. Εκείνος έκλεισε και έφερε στο Roundhouse τους πρωταγωνιστές του μιούζικαλ Hair που τότε χαλούσε κόσμο, οι οποίοι διάβασαν το ποίημα. Είχε μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά και είχε κάνει τρομερή εντύπωση. Όπως η μουσική του Μίκη. Αργότερα το παρουσιάσαμε και στο Άλμπερτ Χολ και πάντα είχαμε μια ηθοποιό που διάβαζε το έργο, είτε ήμασταν στην Αγγλία, τη Γαλλία ή την Ιταλία».
Μέσα στο 1969, η «Κατάσταση Πολιορκίας», ως "In a State of Siege", ηχογραφείται στο Λονδίνο, για λογαριασμό της Polydor (ανάμεσα σε άλμπουμ των Blind Faith, των Cream και των Bee Gees), με τις φωνές της Μαρίας Φαραντούρη και του Αντώνη Καλογιάννη. Το άλμπουμ κυκλοφορεί σε Γαλλία ("État de Siège"), Δυτική Γερμανία, Ιταλία, ΗΠΑ, Καναδά και στους πρώτους μήνες της Μεταπολίτευσης (1974) και στην Ελλάδα.
Το έργο ξεκινά εντυπωσιακά, με τον ορχηστρικό πρόλογο. Γρήγορο τέμπο, γερή μελωδία, φλάουτο, harpsichord, έγχορδα, κρουστά σ' ένα folk ή και folk-rock ύφος, με τον πολύ χαρακτηριστικό ήχο του Γιάννη Μαρκόπουλου (από τις δουλειές του στη δεκαετία του '60) να κυριαρχεί.
Από 'κει και πέρα ο λόγος, το ποίημα της Μαρίνας, μπαίνει σε πρώτο πλάνο. Στο μέρος Ι τραγουδά η Μαρία Φαραντούρη. Στο δεύτερο Φαραντούρη και Αντώνης Καλογιάννης, εναλλάξ στην αρχή και μαζί στη συνεχεία –στο τελευταίο τμήμα του ποιήματος, το III («Ο χρόνος παραμορφώθηκε»)–, συνδυάζοντας ιδανικά το επικό με το λυρικό στοιχείο, συμβαδίζοντας τέλεια με το χειμαρρώδες αφήγημα.
Το ποίημα είναι κατά βάση ερωτικό, θα πρέπει να το πούμε αυτό, πυρετικά ερωτικό, κινούμενο στα όρια του σπαραγμού. Ταυτόχρονα, όμως, είναι και μια κραυγή ελευθερίας. Από την μια μεριά υπάρχει ο εγκλεισμός, η απομόνωση, η φυλακή, τα βασανιστήρια, η στέρηση της ελευθερίας, αλλά από την άλλη υπάρχει το προσωπικό ερωτικό πάθος, που γίνεται ακόμη πιο δυσβάσταχτο εξαιτίας των ειδικών συνθηκών.
Μπορεί να μην κατονομάζονται πρόσωπα και καταστάσεις, αλλά όλοι αντιλαμβάνονται πού αναφέρεται η Ρένα Χατζηδάκη (Μαρίνα), όταν γράφει:
Μακριά, πολύ μακριά, ακούγεται η ζωή.
Ψηλά, πολύ ψηλά, λάμπουν τα φώτα – ίσως –
τα φώτα που μας έκλεψαν, της πολιτείας που μας έκλεψαν,
κι η θύμηση απ' το τελευταίο λιόγερμα και τα βουνά γύρω δικά μας.
Και αμέσως μετά, η επιστροφή στο προσωπικό:
Μακριά, πολύ μακριά, υπάρχεις. Πρέπει να υπάρχεις.
Σα να μπορώ ν' αφουγκραστώ το γέλιο σου, ξανθό,
πίσω από τους λεκιασμένους τοίχους.
Η «Κατάσταση Πολιορκίας» δεν είναι ένα εύκολο έργο, φυσικά. Διαθέτει πολλά ups and downs, αλλαγές, επιταχύνσεις, κρεσέντι κ.λπ. και απαιτεί ιδιαίτερα γυμνασμένες φωνές, ώστε να αποδοθούν πλήρως όλα τα νοήματα, όλες οι σπαρακτικές διατυπώσεις, όλοι οι κραδασμοί του ερωτικού λόγου. Και ίσως εξαιτίας αυτού η «Κατάσταση Πολιορκίας» να μην αποδίδεται, συχνά, ζωντανά.
Έχουν γράψει ιστορία, πάντως, μερικές παρουσιάσεις της, όπως εκείνη από τον «Μουσικό Αύγουστο 1977» στο Θέατρο Λυκαβηττού, με Μαρία Φαραντούρη, Αντώνη Καλογιάννη, Μαρία Δημητριάδη, την Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και την λαϊκή ορχήστρα του Λάκη Καρνέζη, ενώ τα πιο πρόσφατα χρόνια το έργο ακούστηκε και στο Ηρώδειο (29 Αυγούστου 2012) με νέα ενορχήστρωση από τον Θάνο Μικρούτσικο και με ερμηνευτές την πρώτη διδάξασα Μαρία Φαραντούρη και τον Κώστα Θωμαΐδη. (Ο συνθέτης έπαιζε ηλεκτρικό πιάνο, ο Θύμιος Παπαδόπουλος πνευστά, ενώ συμμετείχε συγκρότημα κρουστών υπό τον Νίκο Τουλιάτο).
Όπως είχε πει, τότε, ο Θάνος Μικρούτσικος (left.gr, 25/8/2012):
«Το ποιητικό κείμενο της Ρένας Χατζηδάκη είναι μοναδικό, γιατί ενώ η πρόθεση της ποιήτριας, που ήταν κλειδωμένη στην ασφάλεια και μάλιστα σε διπλανό κελί με τον Μίκη, ήταν να γράψει ένα σπάραγμα, μια ερωτική κραυγή με το ποίημα, εντούτοις είναι τόσο καθηλωμένη και τόσο λειτουργεί ως ντοκουμέντο η βαρβαρότητα της χούντας, που γίνεται ερωτικό σπάραγμα και ταυτόχρονα καταγγελία της δικτατορίας. Ένα πράγμα μοναδικό στα χρονικά. Αλλά το κυριότερο είναι ότι έρχεται ο Μίκης Θεοδωράκης και γράφει ένα οριακό, για μένα, έργο όχι μόνο της θεοδωρακικής δημιουργίας, αλλά και της ελληνικής μουσικής, μα και, χωρίς να είμαι υπερβολικός και ιερόσυλος, να πω πως εγώ και στην ευρωπαϊκή μουσική δεν έχω συναντήσει μια τέτοια φόρμα. Γιατί πρόκειται για ένα έργο 32 λεπτών, έναν ποταμό, έναν χείμαρρο που δεν λέει να σταματήσει...».
Κατάσταση Πολιορκίας ~ Μίκης Θεοδωράκης, Ρένα Χατζηδάκη
