Sophie Bessis:
Η έννοια του "ιουδαιοχριστιανικού πολιτισμού" είναι μια απάτη
H ιστορικός αμφισβητεί τη βασιμότητα ενός "σημασιολογικού αθροίσματος" που έχει γίνει πολύ της μόδας στην άλλη πλευρά της Μεσογείου.
Συνέντευξη
Soulayma Mardam Bey
Orient-Le Jour - 31.05.2025
Η Sophie Bessis, Γαλλο-Τυνήσια ιστορικός και διανοούμενη, γεννήθηκε στην Τύνιδα το 1947 σε οικογένεια Τυνήσιων Εβραίων κομμουνιστών. Στο τελευταίο της δοκίμιο, La Civilisation judéo-chrétienne. Anatomie d'une imposture (Les Liens qui libèrent, 2025), αποδομεί λεπτομερώς τον όρο "ιουδαιοχριστιανικός", ο οποίος τη δεκαετία του 1980 έγινε ένα μάντρα του κυρίαρχου δυτικού πολιτικού λόγου, με στόχο να απαλλάξει την Ευρώπη από το βάρος της ιστορίας του αντισημιτισμού της και να ενσωματώσει το Ισραήλ στη Δύση μέσα σε ένα πνεύμα αντίθεσης προς τον αραβομουσουλμανικό κόσμο.
Γιατί χρησιμοποιείτε τον όρο "απάτη" για να περιγράψετε την έννοια του "ιουδαιοχριστιανικού πολιτισμού";
Όπως χρησιμοποιείται σήμερα στην πολιτική γλώσσα, αυτό το διώνυμο δεν έχει κανένα περιεχόμενο. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, ο όρος παρέμενε συνδεδεμένος με τις επιστημονικές μελέτες, στο βαθμό που ο χριστιανισμός προέκυψε από τον ιουδαϊσμό. Αυτό που τον καθιστά κάλπικο είναι ότι ο ιουδαιοχριστιανικός πολιτισμός έχει γίνει μία απόλυτα ηγεμονική διατύπωση στη δυτική πολιτική γλώσσα, η άλλη ονομασία για τον πολιτισμό της. Θα μπορούσα επίσης να χρησιμοποιήσω τον όρο εξαπάτηση. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται αυτή η διατύπωση δεν έχει κανέναν άλλο στόχο εκτός από πολιτικό: χρησιμεύει αφενός για να συσκοτίζει και αφετέρου για να αποκλείει. Αν οι Δυτικοί είναι "Ιουδαιοχριστιανοί", δεν μπορούν να είναι αντισημίτες. Αυτό επιτρέπει να απλωθεί ένα πέπλο πάνω από δύο χιλιετίες χριστιανικού αντι-Ιουδαϊσμού, και σύγχρονου αντισημιτισμού στη συνέχεια στη Δύση, ο οποίος έφτασε στο αποκορύφωμά του κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας που διέπραξαν οι Ναζί, με την ενεργό συνενοχή ή την αδιαφορία των κρατών και μέρους του πληθυσμού τους.
Πάνω σε αυτήν την απόκρυψη έρχεται να κολλήσει ένας αποκλεισμός: στην πραγματικότητα υπάρχουν τρεις αποκαλυφθείσες θρησκείες, όχι δύο. Χρονολογικά, πρώτα ο Ιουδαϊσμός, μετά ο Χριστιανισμός και τέλος το Ισλάμ. Και το Ισλάμ ισχυρίζεται απερίφραστα ότι είναι μέρος της αβρααμικής παράδοσης. Η χρήση του όρου "ιουδαιοχριστιανικός" καθιστά επομένως δυνατή την απόρριψη του Ισλάμ εκτός της συνέχειας της μονοθεϊστικής αποκάλυψης. Γίνεται το αποκλεισμένο τρίτο μέρος. Αυτό είναι παράλογο. Βέβαια, η ιστορία των δεσμών μεταξύ του χριστιανισμού και του αραβομουσουλμανικού κόσμου έχει διαμορφωθεί από συγκρούσεις, αλλά όχι μόνο. Επιπλέον, οι συγκρούσεις αυτές έλαβαν χώρα μέσα στο ίδιο σύστημα αλήθειας, αυτό της πίστης στον ένα Θεό.
Η τρίτη χρησιμότητα αυτής της απάτης είναι ότι εξαλείφει την ευρωπαϊκή ενοχή για τη ναζιστική γενοκτονία ενσωματώνοντας τους Εβραίους στη Δύση μέσω του Ισραήλ. Το Ισραήλ βρίσκεται στη γεωγραφική και συμβολική καρδιά της Μέσης Ανατολής, αλλά στη "ιουδαιοχριστιανική" γλώσσα είναι μέρος της Δύσης. Απόδειξη αυτού είναι ότι ο Ισραηλινός πρωθυπουργός, Μπενιαμίν Νετανιάχου, χρησιμοποιεί αυτή τη διατύπωση σε κάθε ευκαιρία.
Εξηγείτε εξάλλου ότι υπάρχει ένα είδος αντιστροφής. Για πολύ καιρό, ο "Εβραίος" αντιπροσώπευε το ανατολικό τμήμα της Δύσης, και σήμερα έχει γίνει το σύμβολο της Δύσης στην Ανατολή...
'Ετσι είναι. Ιστορικά, η εικόνα του Εβραίου, τόσο στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία όσο και στην εικονογραφία, ήταν αυτή του ανατολίτη. Το εβραϊκό γκέτο θεωρούνταν ένα κομμάτι της Ανατολής στην Ευρώπη. Στη συνέχεια, από τον Διαφωτισμό και μετά - καθώς η Γαλλία υπήρξε η πρώτη χώρα στην Ευρώπη που παραχώρησε στους Εβραίους πολιτικά δικαιώματα- οι Εβραίοι όχι μόνο έγιναν Ευρωπαίοι, αλλά και συνέβαλαν δυναμικά στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας τον 19ο αιώνα και στο πρώτο μέρος του 20ού αιώνα. Ακόμη και αν, στους αντισημιτικούς κύκλους, συνέχισαν να τους τοποθετούν στην Ανατολή.
Το κράτος του Ισραήλ δημιουργήθηκε από Ευρωπαίους Εβραίους, ενώ ο ίδιος ο σιωνισμός είναι μια από τους εκφάνσεις της ανάδυσης του ευρωπαϊκού εθνικισμού. Και σε μια εκπληκτική ιστορική αντιστροφή, σήμερα ο Ισραηλινός έχει γίνει ο Δυτικός στην καρδιά της Ανατολής.
Ωστόσο, ένα μεγάλο μέρος του ισραηλινού εβραϊκού πληθυσμού προέρχεται σήμερα από τον αραβικό κόσμο. Υπάρχουν τώρα δύο αντίθετες αφηγήσεις σχετικά με αυτή την ιστορία. Η μία προσπαθεί να συγχωνεύσει την αραβοεβραϊκή ιστορία με την ευρωπαϊκή εβραϊκή ιστορία και να την αναγάγει σε μια διαδοχή φρικαλεοτήτων. Η άλλη είναι συχνά εγκλωβισμένη στην εξιδανίκευση ενός κοινού παρελθόντος που καταστράφηκε εν μία νυκτί από την αποικιοκρατία και τον σιωνισμό...
Όταν οι Εβραίοι της Ανατολής έφτασαν στο Ισραήλ, έγιναν δεκτοί με τον χειρότερο δυνατό τρόπο. Για τους Ασκενάζι, τους ιδρυτές του κράτους, οι οποίοι ήταν βαθιά Ευρωπαίοι και επηρεασμένοι από την κυρίαρχη αποικιοκρατική ιδεολογία του 19ου αιώνα, ήταν απαραίτητο να εξευρωπαϊστούν οι Εβραίοι του αραβικού κόσμου προκειμένου, κατά κάποιον τρόπο, να εκπολιτιστούν. 'Ηδη από την άφιξή τους στα τέλη της δεκαετίας του 1940, αυτό αποτέλεσε μία μόνιμη έγνοια του κράτους του Ισραήλ.
Η αποχώρηση των Εβραίων από τον αραβικό κόσμο οφείλεται στη συμπληρωματικότητα δύο εθνικισμών. Ο σιωνισμός τούς χρειαζόταν, και ιδίως τις εργαζόμενες τάξεις, για να βοηθήσουν στην εδραίωση του κράτους του Ισραήλ, το οποίο έπρεπε να αυξήσει τον πληθυσμό του. Αλλά η πλειοψηφία των Ευρωπαίων Εβραίων είχε εξοντωθεί από τον ναζισμό. Οι μόνοι Εβραίοι προλετάριοι που είχαν απομείνει ήταν εκείνοι της Ανατολής. Από την πλευρά τους, τα νέα ανεξάρτητα αραβικά κράτη ή εκείνα που διοικούνταν από εθνικιστικά κόμματα ήθελαν να απαλλαγούν από τους "δικούς τους" Εβραίους. Αυτό που ορίζει τον εθνικισμό, στην πραγματικότητα, είναι η απόρριψη της ετερότητας, συμπεριλαμβανομένης της εσωτερικής ετερότητας. Οι Εβραίοι αντιπροσώπευαν αυτή την εσωτερική ετερότητα, αφού ήταν υπήκοοι που θεωρούνταν εν μέρει ξένοι. Κατά κάποιον τρόπο, ο αραβικός εθνικισμός εκμεταλλεύτηκε και αυτός το διώνυμο "Ιουδαίος-Χριστιανός", οδηγώντας τους Εβραίους των χωρών τους σε μια Δύση που ελάχιστη σχέση είχε με την πραγματικότητά τους. Αυτό τους επέτρεψε επίσης να αποκρύψουν το εβραϊκό μέρος της κουλτούρας και του πολιτισμού τους.
Ωστόσο, το Ισλάμ και ο Ιουδαϊσμός είναι πολύ πιο κοντά ο ένας στον άλλο, σε θεολογικό επίπεδο μεταξύ άλλων, απ' ό,τι ο Χριστιανισμός. Είναι πολύ απαιτητικοί μονοθεϊσμοί. Το tawhid στο Ισλάμ είναι το αντίστοιχο του tawhid στον Ιουδαϊσμό. Υπάρχουν επίσης ομοιότητες στο οικογενειακό δίκαιο. Και, φυσικά, μια ιστορία συνύπαρξης.
Σχετικά με το θέμα αυτό, εναντιώνομαι σε δύο αντικρουόμενες περιγραφές της ιστορίας των Εβραίων στον μουσουλμανικό κόσμο. Υπάρχει πρώτα το "μαύρο αφήγημα" στο οποίο ορισμένοι ιστορικοί βλέπουν αυτή την ιστορία ως μια αδιάκοπη συνέχεια διώξεων. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Νομικά, οι Εβραίοι, όπως και οι χριστιανοί, υπάγονταν στο καθεστώς της dhimma, το οποίο τους εξασφάλιζε προστασία με αντάλλαγμα την καταβολή ενός συγκεκριμένου φόρου. Μέσα σε αυτό το νομικά άνισο πλαίσιο, υπήρχαν σκοτεινές και φωτεινές περίοδοι. Οι διακρίσεις δεν οδηγούν συστηματικά σε διώξεις. Οι Εβραίοι δεν ήταν ίσοι, αλλά αυτό δεν σήμαινε ότι διώκονταν. Και ενώ υπήρξαν σοβαρά επεισόδια διώξεων, για παράδειγμα κατά την περίοδο των Αλμοχάδων στο Μαγκρέμπ (12ος αιώνας) και μέχρι τον 20ό αιώνα, ήταν πολύ λιγότερα σε αριθμό και λιγότερο συστηματικά από ό,τι στη χριστιανική Ευρώπη.
Αλλά απορρίπτω επίσης το "ροζ αφήγημα" ότι όλα ήταν μια χαρά πριν από την αποικιοκρατία. Η ιστορία είναι μια επιστήμη στην οποία πρέπει να αναγνωρίσουμε την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Η αποικιοκρατία επέτεινε τις διαιρέσεις των κοινοτήτων χωρίς να ευθύνεται για όλα. Αν εξετάσουμε τη γαλλική αποικιοκρατία της Αλγερίας, το διάταγμα Crémieux σίγουρα περιέπλεξε τα πράγματα με την παραχώρηση της γαλλικής υπηκοότητας στους Εβραίους της Αλγερίας, αλλά οι διαιρέσεις υπήρχαν πριν από την αποικιοκρατική επέμβαση.
Υπάρχει σήμερα μια συμμαχία μεταξύ της ισραηλινής κυβέρνησης και της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, με τις αντισημιτικές της ρίζες, που μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαίνεται αφύσικη. Πώς εξηγείται αυτό;
Γινόμαστε μάρτυρες της εξάπλωσης ενός φαινομένου που υπάρχει εδώ και πολύ καιρό, αλλά που τώρα παίρνει σημαντικές διαστάσεις: του αντισημιτικού σιωνισμού. Το Rassemblement National στη Γαλλία, το AfD στη Γερμανία και η Ουγγαρία του Βίκτορ Όρμπαν είναι όλοι ανεπιφύλακτοι υποστηρικτές της ισραηλινής πολιτικής, πράγμα που δεν τους εμποδίζει να είναι αντισημίτες. Αυτό που τους ενώνει με την ισραηλινή πολιτική είναι μια μορφή νεοφασισμού που προέρχεται από μια κλειστή αντίληψη του εθνικού ανήκειν. Μοιράζονται με την ακροδεξιά που βρίσκεται σήμερα στην εξουσία στο Ισραήλ μια οργανική αντίληψη του έθνους που βασίζεται στη γη και το αίμα. Είμαστε μάρτυρες της ανάπτυξης μιας διεθνούς που έχει σαν πόλο συσπείρωσης την ταυτότητα.
Η χρήση του όρου "γενοκτονία" για την περγραφή αυτού που συμβαίνει στη Γάζα αποδοκιμάζεται ευρέως, όχι στη βάση μιας νομικής επιχείρηματολογίας, αλλά επειδή το Ισραήλ συστάθηκε ως καταφύγιο για τον εβραϊκό λαό μετά από αιώνες διώξεων, και ως εκ τούτου δεν μπορεί να είναι γενοκτονικό. Αυτή δεν είναι μια ουσιοκρατική ανάγνωση των "ταυτοτήτων";
Νομίζω ότι αυτού του είδους η υποστήριξη προς το Ισραήλ συνδέεται εν μέρει με την ανάγκη των Δυτικών να απαλλαγούν από την ενοχή τους απέναντι στους Εβραίους. Αλλά για να λειτουργήσει αυτό, το Ισραήλ πρέπει να είναι αιώνια αθώο. Αυτά που συμβαίνουν αυτή τη στιγμή σε τετοια κλίμακα έχουν δημιουργήσει ένα σεισμό που οι Δυτικοί δεν μπορούν ακόμη να συλλάβουν. Δεν αμφισβητούν γεγονότα, αλλά αρχές: οι Εβραίοι δεν μπορούν να είναι γενοκτόνοι.
Σε αυτό το σημείο του προβληματισμού, πρέπει να θέσουμε ένα ερώτημα ίσως προβοκατόρικο. Είναι οι Ισραηλινοί Εβραίοι; Ο Ιουδαϊσμός, όπως αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια δύο χιλιετιών, έχει στην πραγματικότητα δημιουργήσει μια βαθιά διασπορική κουλτούρα. Οι Ισραηλινοί που λέγεται ότι είναι Εβραίοι είναι σίγουρα Εβραίοι στη θρησκεία. Υπάρχει ακόμη και ένα εβραϊκό θρησκευτικό αίσθημα ανωτερότητας που βασίζεται σε μια κυριολεκτική ανάγνωση της Βίβλου. Αλλά το ισραηλινό εθνικιστικό habitus είναι βαθιά ξένο προς το παλιό διασπορικό εβραϊκό habitus. Ιστορικά, ο Ισραηλινός έχει συγροτηθεί ενάντια στον τελευταίο. Και αυτό το χάσμα διευρύνεται με την πολιτική που ακολουθεί το ισραηλινό καθεστώς σήμερα, την οποία απορρίπτει ένας αυξανόμενος αριθμός Εβραίων σε όλο τον κόσμο.
