Το σβησμένο σχέδιο
Ένα έργο πρέπει να σβηστεί
Eric Monsinjon
Mediapart - Blog - 31 Δεκεμβρίου 2022
Πριν από εβδομήντα χρόνια, ο Αμερικανός καλλιτέχνης Robert Rauschenberg έσβησε ένα σχέδιο του Willem de Kooning για να επιστρέψει στο κενό λευκό χαρτί. Πράξη βανδαλισμού ή ιδιοφυής πράξη;
Το πρόβλημα
Είναι δυνατόν να αποφύγεις την πράξη δημιουργίας ενός έργου τέχνης; Ο Αμερικανός καλλιτέχνης Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ πρότεινε μια απροσδόκητη λύση σε αυτό το πρόβλημα. Στα τέλη του 1953, έσβησε εντελώς ένα σχέδιο του Βίλεμ ντε Κούνινγκ. Κάτι αλλάζει. Στο εξής, η διαδικασία που ακολουθεί ένας καλλιτέχνης μπορεί να υπερισχύει της υλικής υλοποίησης του έργου.
Το στορικό του προβλήματος
Αυτή η χειρονομία διαγραφής αποτελεί μέρος του μεγάλου κινήματος των πρωτοποριών του εικοστού αιώνα, που αναζητούσαν πάντα μέσα από την καταστροφή την τελική υπέρβαση του γνωστού κόσμου. Από την άποψη αυτή, η μονόχρωμη ζωγραφική κατέχει μία κύρια θέση στην κατάργηση της παραστατικότητας. Δύο θεμελιακά έργα το μαρτυρούν, το Λευκό τετράγωνο σε λευκό φόντο του Μαλέβιτς (1918) και Ο Τελευταίος πίνακας του Ροντσένκο (1922). Στην αυγή της δεκαετίας του 1950, ο Ράουσενμπεργκ προσπάθησε να επεκτείνει αυτή την έρευνα με τη δημιουργία των White paintings του, δηλαδή των λευκών πινάκων που δεν παρουσιάζουν, σύμφωνα με τον Τζον Κέιτζ, "καμία εικόνα, κανένα θέμα, κανένα αντικείμενο, καμία τεχνική". Ωστόσο, ο Ράουσενμπεργκ δεν ήταν ικανοποιημένος. Θέλει να πάει πραπέρα. Η πρόσφατη ανακάλυψη των ready-made κλόνισε την πίστη του στην παντοδυναμία της ζωγραφικής. Και τότε, τι πρέπει να κάνει; Να συνεχίσει να ζωγραφίζει, ή να σταματήσει;
Οι συνθήκες του προβλήματος
Είναι σημαντικό να φτάσουμε στο σημείο εκείνο όπου η απλή κατασκευή ενός έργου γίνεται κάτι το μη παραδεκτό. Γιατί; Επειδή η κατασκευή θεωρούνταν πάντα μια σύμβαση έξω από σκέψη, που δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί ποτέ. Με τον Ράουσενμπεργκ, γίνεται αντικείμενο διαλογισμού. Ονειρεύεται κρυφά να αντιστρέψει τη διαδικασία δημιουργίας ενός πίνακα, σβήνοντάς τον, με σκοπό να επιστρέψει στην αρχική κενή επιφάνεια. Σκέφτηκε πρώτα να το κάνει αυτό με ένα από τα έργα του, αλλά μετά άλλαξε γνώμη. Η λύση του φάνηκε πολύ απλή, καθώς δεν διακυβευόταν πραγματικά τίποτα. Γιατί να μην σβήσει τότε το έργο ενός άλλου καλλιτέχνη; Σημαντικό πρόβλημα: ποιος καλλιτέχνης θα μπορούσε να δεχτεί κάτι τέτοιο;
'Ενα σχέδιο δημιουργείται
Ο Βίλεμ ντε Κούνινγκ (1904-1997) εργάζεται, ως συνήθως, στο εργαστήριό του. Φτιάχνει ένα σχέδιο με κάρβουνο. Μία πρώτη γραμμή, μετά μια δεύτερη, μετά μια τρίτη, προσπαθεί να σχεδιάσει μια εξαρθρωμένη γυναικεία φιγούρα χρησιμοποιώντας γραφίτη, κάρβουνο και σε κάποια σημεία λάδι. Κάποια στιγμή ολοκληρώνεται το έργο και το υπογράφει. Το σχέδιο παραμένει στο καβαλέτο του στη μέση του εργαστηρίου.
'Ενα σχέδιο προσφέρεται
Αποφασίστηκε, θα είναι ο ντε Κούνινγκ. Εμπνέει το έργο πολλών νέων ζωγράφων, είναι ένα σύμβολο. Ο Ράουσενμπεργκ έπρεπε τώρα να κάνει πράξη το σχέδιό του. Ένα βράδυ του 1953, χτυπάει το κουδούνι στο εργαστήριο του διάσημου ζωγράφου στη Νέα Υόρκη με ένα μπουκάλι ουίσκι Jack Daniels άνα χείρας για να πάρει κουράγιο. Παραδόξως, ήλπιζε ότι ο ντε Κούνινγκ δεν θα ήταν εκεί. Αλλά ο καλλιτέχνης είναι πράγματι εκεί και του ανοίγει την πόρτα. Μετά από μερικές συνηθισμένες κοινοτοπίες, του ζητά ντροπαλά να του χαρίσει ένα σχέδιο και του εξηγεί την προθεσή του να το εξαφανίσει. 'Εκπληκτος στην αρχή, ο ντε Κούνινγκ το σκέφτεται. Μετά από λίγες στιγμές δισταγμού, δέχεται, αν και εκφράζει επιφυλάξεις για ένα τέτοιο εγχείρημα. Ο Ράουσενμπεργκ μένει άναυδος που το αίτημά του γίνεται δεκτό: "Ήλπιζα ότι θα αρνιόταν. Και αυτό θα ήταν το έργο, η άρνησή του. Ο ντε Κούνινγκ του λέει με πονηρό ύφος: "Θα σου δώσω ένα σχέδιο που είναι δύσκολο να σβηστεί". Παίρνει τότε το σχέδιο από το καβαλέτο του και το δίνει στον Ράουσενμπεργκ . "Δεν ξέρω καν αν το έκανε συνειδητά", εξήγησε αργότερα ο Ράουσενμπεργκ . Ο ντε Κούνινγκ του έδωσε ένα "σημαντικό" σχέδιο που "θα του λείψει". Το δώρο είναι πολύτιμο και σπάνιο.
Ένα σχέδιο διαγράφεται
Ο Ράουσενμπεργκ επιστρέφει στο σπίτι του με τον θησαυρό του. Το μακρύ έργο της διαγραφής αρχίζει. Χρησιμοποιεί γόμες και διάφορα εργαλεία, όπως ξύστρες, για να αφαιρέσει το γραφίτη, το κάρβουνο και τα στρώματα λαδιού. Θα του πάρει περισσότερο από ένα μήνα για να το εξαφανίσει. Περισσότερο χρόνο από ό,τι χρειάστηκε ο ίδιος ο ντε Κούνινγκ για να κάνει το σχέδιο. Όταν ρωτήθηκε για το νόημα της χειρονομίας του, ο Ράουσενμπεργκ διαβεβαίωσε ότι δεν ήταν σε καμία περίπτωση μία πράξη βανδαλισμού. "Δεν είναι απόρριψη, είναι ιεροτελεστία", είπε αργότερα. Δύσκολο όμως να το πιστέψει κανείς. Ας πούμε ότι σίγουρα δεν πρόκειται για πράξη βανδαλισμού, εφόσον ο ντε Κούνινγκ συναινούσε- ωστόσο, πρόκειται για μια πράξη καταστροφής που σχεδιάστηκε στη ροή μιας διαδικασίας. Η διαγραφή ενός Ρέμπραντ θα ήταν βανδαλισμός, διότι θα σήμαινε τη διαγραφή ενός έργου από το catalogue raisonné [πλήρες κατάλογος έργων -σ.σ.] του Ολλανδού ζωγράφου. Αλλά ο ντε Κούνινγκ μπορεί να ξανακάνει άλλα σχέδια. Πρόκειται για μια οιδιπόδεια δολοφονία του πνευματικού πατέρα; Ή ακόμη και για μια πρώτης τάξεως ταφή του αφηρημένου εξπρεσιονισμού και της ίδιας της ζωγραφικής;
Ένα σχέδιο μπαίνει σε κάδρο
Αφού έσβησε το σχέδιο, ο Ράουσενμπεργκ το εμπιστεύτηκε στον Τζάσπερ Τζονς (γεν. 1930), φίλο του καλλιτέχνη που μοιραζόταν το εργαστήριό του. Εκείνος δίνει στο έργο τον τίτλο Erased de Kooning Drawing και το κορνιζάρει σύμφωνα με τις κλασικές επιταγές της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου. Με μια επιχρυσωμένη ξύλινη κορνίζα, μια marie-louise [είδος ενδιάμεσης κορνίζας -σ.σ.], και ένα καρτελάκι με λεζάντα, όλο το μουσειολογικό οπλοστάσιο επιστρατεύεται για να καθαγιαστεί το βλάσφημο έργο. Ένας τρόπος διακωμώδησης της ακαδημαϊκής παράδοσης. Αν και σπάνια έβγαινε από το εργαστήριο του καλλιτέχνη, το σβησμένο σχέδιο έγινε γρήγορα διάσημο. Ο Ράουσενμπεργκ το κράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν το δωρήσει στο MoMA του Σαν Φρανσίσκο το 1998.
Μία παράξενη λύση
Ας επιστρέψουμε στην ίδια τη διαγραφή. Δεδομένου ότι είναι αδύνατο να σβηστεί το σχέδιο με μια μόνο κίνηση, χρειάστηκε χρόνος. Ο Ράουσενμπεργκ ήθελε να εφεύρει μια νέα διαδικασία για την αποϋλοποίηση ενός έργου. Ο ντε Κούνινγκ υλοποίησε ένα σχέδιο, ο Ράουσενμπεργκ το αποϋλοποίησε. Η διαγραφή είναι το αντίθετο της δημιουργίας. Φτιάχνω κάτι καταστρέφοντάς το. Η αποϋλοποίηση που εκμηδενίζει με τη διαγραφή επιτρέπει στο έργο να επιστρέψει στον εαυτό του, να επιστρέψει στην προέλευσή του. Το κενό φύλλο. Αν η δημιουργική χειρονομία του Κούνινγκ δεν είναι πλέον ορατή, δεν είναι ούτε και του Ράουσενμπεργκ. Με μια πιο προσεκτική εξέταση, η διαγραφή έχει αφήσει ίχνη, απειροελάχιστα ίχνη. Το σβησμένο σχέδιο του ντε Κούνινγκ λειτουργεί ως νεο-ντανταϊστικό παλίμψηστο. Η πρόσφατη ακτινογραφία του επανέφερε στην επιφάνεια το πρωτότυπο σχέδιο του Βίλεμ ντε Κούνινγκ, που κανονικά θα ανήκε στη διάσημη σειρά των Women. Αλλά αυτό πολύ λίγο ενδιαφέρει. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι ένα σχέδιο έχει σβηστεί για πάντα. Μόνο μία φορά στην ιστορία. Η αποϋλοποίηση είναι μια τόσο μοναδική δημιουργική διαδικασία που μπορεί να γίνει μόνο μία φορά για να διατηρήσει την ανατρεπτική της δύναμη ανέπαφη. Το πρόβλημα βρήκε τη λύση του.
Ο Eric Monsinjon είναι ιστορικός τέχνης, κριτικός τέχνης, και καθηγητής ιστορίας τέχνης.
