TO BLOG ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΣΤΑΒΕΡΗ
Facebook Twitter

Ουδέτερη ζώνη: Μέσα σε δεκαοκτώ σωφρονιστικά καταστήματα της Ελλάδας

Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη



"Τι είδους τοπία ατενίζουν οι τρόφιμοι όταν το βλέμμα εκτείνεται εκτός της σιδερόφρακτης περίφραξης; Τι ασχολίες και χρήσεις γης ευδοκιμούν εκεί που η κοινωνία εκτελεί την ποινή της κάθειρξης; Πώς συνδιαλέγεται βουβά το μέσα με το έξω; Πώς ένα άκαμπτο όριο νοηματοδοτεί κάθε μονοπάτι, άνοιγμα φωτός ή λασπωμένο δρόμο γύρω του; Και πόση πίεση ασκείται αμφίπλευρα σ’ ένα τέτοιο όριο όταν η φυλακή βρίσκεται σε κατοικημένο χώρο; Στην πρωτότυπη διεθνή αυτή εργασία, ο Γιάννης Παντελίδης προσεγγίζει το εξωτερικό όριο των χώρων κράτησης.

Το διάστημα 2016-2018 επισκέφτηκε με ειδική άδεια του Υπουργείου Δικαιοσύνης δεκαοκτώ σωφρονιστικά καταστήματα σε όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας, μελετώντας τη ζώνη ανάμεσα στη φυλακή και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Οι φωτογραφίες του αναδεικνύουν ανάγλυφα την ουδέτερη ζώνη, μια γκρίζα ζώνη, μια ζώνη που δεν υπόσχεται τίποτα και σε κανέναν. Γυμνή γη, κάγκελα, καλώδια, λαμαρίνες, παγωμένο χώμα και τσιμέντο."

Ουδέτερη Ζώνη. Φωτογραφικό λεύκωμα του Γιάννη Παντελίδη. Επιμέλεια Ηρακλής Παπαϊωάννου. Εκδόσεις University Studio Press (2022). Η έκδοση είναι δίγλωσση (ελληνικά – αγγλικά).


 

Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Φυλακές

Η στέρηση της ελευθερίας να ορίζει κανείς το που βρίσκεται αποτελεί ένα από τα πιο απεχθή μέτρα περιορισμού της ίδιας της ανθρώπινης κατάστασης. Να ορίζει, δηλαδή, κανείς το σώμα του στο χώρο. Η στέρηση της ελευθερίας ως ποινή, σε κοινό χώρο, αυτό που ονομάζουμε φυλακή, μετατρέπει την ποινή σε μέτρο ελέγχου επί του ανθρώπινου σώματος. Ίσως στο απώτερο μέλλον να ξενίζει ότι οι κοινωνίες τιμωρούν με αυτόν τον τρόπο. Ότι όσοι έχουν χρήματα μπορούν να εξαγοράσουν την ποινή. Επίσης, ότι μέσα στη φυλακή, ανομολόγητοι περιορισμοί επιβαρύνουν την ποινή: κρύο, κακή διατροφή, βρομιά, συνωστισμός και βία.  Η φυλακή περιχαρακώνεται από ένα σκληρό σύνορο. Το "μέσα" και το "έξω". Ένας ψηλός τοίχος, ένας φράχτης, σκοπιές, φρουροί και όπλα διαχωρίζουν αυστηρά το μέσα και το έξω. Η φυλακή ορίζεται από ένα σκληρό σύνορο. Το σύνορο μιας κανονικότητας και ομοιογένειας του έξω, που ορίζεται από ένα κοινό αγαθό. Την ελευθερία. Μέσα, χωρίς ελευθερία, χωρίς δικαιώματα, εκεί που το κράτος ασκεί στα κρυφά τη δική του εξουσία, άμεσα και σκληρά. Στο σύνορο αυτό, την γραμμή διαχωρισμού του μέσα και του έξω, δημιουργείται μια ζώνη επαφής. Μια ζώνη αόρατη, καθώς ούτε το βλέμμα των μέσα ούτε το μέσα των έξω πέφτει εκεί. Μια γκρίζα ζώνη την οποία αποκαλύπτει ο φακός του Παντελίδη. Η ματιά του μας ρίχνει απροετοίμαστους στον χώρο του άφατου. Στο περιβόλι του τίποτα. Εκεί που δεν συναντιέται κανείς με κανένα. Γυμνή γη, κάγκελα, καλώδια, λαμαρίνες, παγωμένο χώμα  και τσιμέντο. Άγονη γη, απουσία κίνησης και ζωής. Απουσία του ήλιου. Η συνορεύουσα ζώνη είναι νεκρή και δεν υπόσχεται τίποτα. Οικεία στους μέσα, δεν υπόσχεται τίποτα. Ανοίκεια και άγνωστη στους έξω. Φευγαλέα, αναρωτιέται κανείς για το που είναι το μέσα και που το έξω. Ποιος είναι στ’ αλήθεια ο τόπος όπου τα σώματα είναι υποταγμένα, υπό παρακολούθηση και υπό έλεγχο; Ο Παντελίδης σαρώνει τη συνορεύουσα ζώνη των ελληνικών φυλακών. Και μας υποβάλει στις αποχρώσεις της άλλης πλευράς της δυστοπίας που είναι η δική μας. Αυτό που ονομάζουμε "σωφρονισμό", με περισσή υποκρισία.

Κωστής Τσιτσελίκης
Καθηγητής, Παν. Μακεδονίας


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter
Ουδέτερη ζώνη. © Γιάννης Παντελίδης


ΟΥΔΕΤΕΡΗ ΖΩΝΗ *

Η εγχώρια φωτογραφία τοπίου είναι συνυφασμένη από τον μεσοπόλεμο με την τουριστική ανάπτυξη, μέσα από την εξιδανίκευση των φυσικών προνομίων του τόπου και την εμπορευματοποίηση της εικόνας του. Σε ένα ιδιόμορφο οξύμωρο, η ίδια εικόνα διαφήμιζε το ιδανικό και συγχρόνως κάλυπτε τη διάβρωσή του, ανακαλώντας το ευφυές λογοπαίγνιο του W.J.T. Mitchell με τους όρους ideal estate και real estate. Η σύγχρονη εγχώρια φωτογραφική πρακτική άσκησε κριτική σ’ αυτή την αντίληψη αναζητώντας μια πιο αντιπροσωπευτική διάσταση του τόπου, ενίοτε και μια αυθεντικότητα που δεν χωρούσε σε συνταγές. Σ’ αυτό το μήκος κύματος ο Γιάννης Παντελίδης τα τελευταία δέκα χρόνια οργώνει το ανεπίσημο τοπίο της χώρας που, παρότι πλειοψηφεί, λανθάνει εκτός βιτρίνας, εκτοπισμένο από τα στερεότυπα του αξιοθέατου. Για τη σειρά Τίποτε Προσωπικό (2015) πλανήθηκε για χρόνια στην περίμετρο της Θεσσαλονίκης, εκεί που το αστικό φαινόμενο παραδίδει άτακτα τη σκυτάλη στη φύση. Σε άλλη σειρά μελέτησε τον πολεοδομικό ορίζοντα της γενέτειρας από το ύψος της ταράτσας, ανακαλύπτοντας αστικά οροπέδια και λοφογραμμές, χάσματα εννοιακά και αισθητικά, διερευνώντας πάλι αφανή όρια. Το διάστημα 2016-2018 επισκέφθηκε με άδεια του Υπουργείου Δικαιοσύνης δεκαοκτώ καταστήματα κράτησης σε όλα τα διαμερίσματα της χώρας, ερευνώντας τη ζώνη ανάμεσα στη φυλακή και την περιρρέουσα συνθήκη. Στην πρωτότυπη διεθνώς αυτή εργασία μοιάζει να αναρωτιέται χαμηλόφωνα: τι είδους τοπία ατενίζουν οι τρόφιμοι όταν το βλέμμα εκτείνεται εκτός της σιδερόφρακτης περίφραξης; Τι ασχολίες και χρήσεις γης ευδοκιμούν εκεί που η κοινωνία εκτελεί την ποινή της κάθειρξης; Πώς διαλέγεται βουβά το μέσα με το έξω; [...]

Τις τελευταίες δεκαετίες αρκετοί φωτογράφοι από διάφορες χώρες πέρασαν το κατώφλι της φυλακής, ικανοποιώντας ίσως ένα αίτημα δημοκρατικής επίβλεψης της συνθήκης κράτησης. Διέθεταν όμως πλήρη πρόσβαση ή η επίσκεψή τους λειτούργησε μερικώς και ως ελεγχόμενο επικοινωνιακό παιχνίδι; Εύλογα, οι περισσότεροι στράφηκαν στα σωθικά του άβατου, εκτείνοντας το βλέμμα στο βαθύ σκοτάδι. [...]

Αν όμως ένας αριθμός φωτογράφων απεικόνισε σπαράγματα από τα σωθικά των χώρων κράτησης, πώς προσεγγίζει ο Παντελίδης το εξωτερικό τους όριο; Σε μια ενότητα έργων εξετάζει πώς διαλέγεται η φυλακή με τον περίγυρό της, εστιάζοντας σε πύλες επτασφράγιστες και τοίχους απροσπέλαστους, όπου τα ίχνη από εξοστρακισμένες σφαίρες δηλώνουν απόπειρα απόδρασης και οι κάμερες παρακολούθησης εδραιώνουν την πλήρη εποπτεία. Αλλού το κάθετο σύνορο γίνεται αποθήκη υλικών, τόπος όπου ξεπηδούν μικρά μαντριά και περιβόλια, καρπίζουν χωράφια. Καθώς η ζωή συνεχίζεται μουδιασμένα κάτω από τον πύργο ελέγχου, η πλάστιγγα δίπλα από την αγροτική φυλακή Κασσάνδρας μοιάζει παράξενα αμφίσημη, ενώ η μικρή εκκλησιά που εφάπτεται στην περίφραξη εγγράφει το σύμβολο της πίστης δίπλα στο όριο της ελευθερίας. Στο Βόλο, αντίστοιχα, η φυλακή ανηλίκων γίνεται ορατή μέσα από μια σχολική αυλή, καθιστώντας επίκαιρο τον Φουκώ για τον ζωηρό διάλογο ανάμεσα στις βαθμίδες κοινωνικής πειθάρχησης. Ακόμη και οι κάδοι γίνονται ακούσια μεταφορά για τα άψυχα και έμψυχα απορρίμματα. Κεντρικό στοιχείο σ’ αυτή την ενότητα είναι η πρόσκρουση του βλέμματος σ’ ένα όριο επιθετικά αγέρωχο, όπως μαρτυρούν σε μια φωτογραφία οι ροδιές που σταματούν ακριβώς μπροστά του. Ως συνθήκη μοιάζει παράδοξη σε μια εποχή στην οποία όλα παραδίδονται, σχεδόν άνευ όρων, στο αδηφάγο βλέμμα.

Σ’ ένα μικρότερο αριθμό εικόνων η φυλακή λανθάνει σαν κρυμμένη απειλή δίπλα από ρυάκια ή συστοιχίες δέντρων, πίσω από μάντρες με αινιγματικές τρύπες, στο βάθος ενός δρόμου όπου υψώνεται τείχος χρυσαφένιο από καλαμιές, πάνω από ένα έρημο θερινό κέντρο η περίμετρος του οποίου ανακαλεί οχύρωση, πάνω ακόμη από ένα κοπάδι πρόβατα που ανταποδίδει την προσοχή αμέριμνο από τις περιπλοκές της τέχνης και της δικαιοσύνης. Σε μια τρίτη ενότητα φωτογραφιών η φυλακή δεν εικονίζεται καθόλου, αλλά υπονοείται χάρη στη γνώση πως βρίσκεται εκεί, κοντά στο μονοπάτι με τα πατημένα αγριόχορτα, στο λασπωμένο χαλικόδρομο όπου όλα δείχνουν γυμνά και ανώνυμα, στο απρόσμενο ξέφωτο. Ελλοχεύει ακόμη δίπλα στο φθαρμένο αγροτικό δρόμο των Γρεβενών, που είναι άγνωστο πότε κάποιος τον διασχίζει πηγαίνοντας προς την ελευθερία και πότε προς την αναίρεσή της, στη μάντρα όπου τα τροχόσπιτα έχουν μπει σε χειμερία νάρκη, όπως οι ζωές που λανθάνουν δίπλα. Ο Παντελίδης εντοπίζει ενίοτε στοιχεία αινιγματικά: καλώδια που διασχίζουν τον ουρανό συνδέονται με άλλα καλώδια, γεννώντας προσδοκία επικοινωνίας εκεί που αυτή έχει διακοπεί· ένας τοίχος χάσκει καταμεσής ενός χωραφιού, χωρίς να ενώνει ή να χωρίζει τίποτε, με τον οπλισμό του να λογχίζει δηκτικά τον ουρανό· μια ταινία σήμανσης διασχίζει εγκάρσια το κάδρο, τυλιγμένη σε κορμούς δέντρων, κρατώντας το θεατή σε απόσταση από τη φυλακή και από το πεδίο της εικόνας. Αλλού αποθήκες εμπορευμάτων, συνεργεία, πλυντήρια αυτοκινήτων, βουλκανιζατέρ κατοικούν αθόρυβα ένα τοπίο έρημο, όπου η ζωή μοιάζει να έχει παγώσει. Οι γύρω λόφοι διαγράφονται συχνά απαλόγραμμοι απέναντι στην αρχιτεκτονική του περιορισμού, την οποία τα κυπαρίσσια πλαισιώνουν ως αιχμηρά σημεία στίξης. Άλλα τοπία πάλι έχουν διαμορφωθεί από την ίδια τη συνθήκη της φυλακής, όπως ο τεχνητός βάλτος στα Γρεβενά που φτιάχτηκε για να δυσχεραίνει τη φυγή ενώ παράλληλα η κλαδεμένη βλάστηση διασφαλίζει απρόσκοπτη ορατότητα. [...]

Οι φωτογραφίες του Παντελίδη αναδεικνύουν ανάγλυφα την ουδέτερη ζώνη, μέχρι εκεί που φτάνει το βλέμμα του μη έγκλειστου πολίτη. Περιέχουν κάτι ωμό και συγχρόνως λεπτό, ελεγχόμενο όσο και διαισθητικό, μια πνευματική αντισφαίριση του μέσα με το έξω, μια κριτική ματιά σε ότι εύκολα εκτοπίζεται εκτός θέας, εκτός ευθύνης, σε μια συνεχή κοινωνική αποστασιοποίηση. Αποφεύγουν συνήθως την τοπιογραφική ομορφιά στη συμβατική της διάσταση, αντηχώντας τον Jackson που υπεδείκνυε ένα τοπίο ως όμορφο όταν αποτελεί σκηνή μιας σημαντικής εμπειρίας στην αυτογνωσία. Και παραμένει ερώτημα ο βαθμός στον οποίο αυτή η αυτογνωσία μπορεί να συντελεστεί από απόσταση ασφαλείας.

Κανείς δεν γνωρίζει τελικά τη φυλακή πραγματικά εκτός από όσους την έχουν υποστεί. Για τους υπόλοιπους μοιάζει να υπακούει στη νοητική εικόνα που σχηματίζει η φήμη που τη συνοδεύει, σαν ένα ανακλαστικό σύνορο φόβου: δεν έχει σημασία να ξέρεις που είναι, όσο το ότι ξέρεις πως υπάρχει. Τελικά οι φωτογραφίες μας μαθαίνουν αρκετά και συγχρόνως τίποτε για τη φυλακή, όπως κι αν εννοείται αυτή. Ως προς αυτό δικαιώνουν τον Max Kozloff που εκτιμούσε τη φωτογραφία ως εικόνα που προσφέρει «περισσότερα από όσα αναμένει κανείς να δει, αλλά λιγότερα από όσα πρέπει να ξέρει".

Ηρακλής Παπαϊωάννου
Επιμελητής MOMus-ΜΦΘ

Απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου.
 

* Η συγγραφή αυτού του κειμένου πέρασε από τη μέγγενη του πρώτου και δεύτερου lockdown, όταν οι κατοικίες έγιναν προσωρινά συνθήκη περιορισμού, προσφέροντας πολλή σκέψη για τα αθέατα όρια και τους όρους εγκλεισμού.


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter


Ουδέτερη ζώνη Facebook Twitter


Ο Γιάννης Παντελίδης γεννήθηκε το 1969. Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Ηλεκτρολόγος Μηχανικός στην Πολυτεχνική σχολή του ΑΠΘ. Το 2014 συμμετείχε στην τρίτη συνέχεια του φωτογραφικού πρότζεκτ Ένας περίπατος στην πόλη, που περιηγήθηκε την Άνω Πόλη. Το 2015 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις UNIVERSITY STUDIO PRESS το φωτογραφικό λεύκωμα Τίποτε Προσωπικό, εργασία που παρουσιάστηκε στην Thessaloniki Photobiennale 2018.


 

Αλμανάκ

ΘΕΜΑΤΑ ΔΗΜΟΦΙΛΗ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΔΗΜΟΦΙΛΗ

THE GOOD LIFO ΔΗΜΟΦΙΛΗ