Never Again!.. And Again… And Again… And Again
Από την Πέμπτη 18 Δεκεμβρίου 2025, η Galerie Martel παρουσιάζει την έκθεση Never Again!.. And Again… And Again… And Again, μια μοναδική έκθεση που φέρνει κοντά τους Joe Sacco και Art Spiegelman. Πρωτοπόροι του documentary comic book, οι δύο δημιουργοί ξεκινούν εδώ έναν γραφιστικό και πολιτικό διάλογο γύρω από την ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση, που διαπνέεται από καθηλωτική συγκίνηση και διαύγεια. Η έκθεση συγκεντρώνει τα πρωτότυπα σχέδια του κοινού τους έργου καθώς και πολλά προσχέδια. Ως απόρροια της θέσης τους, το σύνολο των εσόδων από την πώληση των έργων του Never Again!.. And Again… And Again… And Again θα διατεθεί σε μια ανθρωπιστική οργάνωση ως υποστήριξη στον παλαιστινιακό λαό.
Έκθεση από τις 18 Δεκεμβρίου 2025 έως τις 10 Ιανουαρίου 2026
Galerie Martel | 17 rue Martel | 75010 Παρίσι, Γαλλία
Είναι ένας διάλογος κορυφής. Μια συνάντηση μεταξύ δύο ιερών τεράτων των κόμικς, που έφεραν την ένατη τέχνη σε πολλά σπίτια, χάρη στην ικανότητά τους να αποτυπώνουν την πραγματικότητα, να αφηγούνται την Ιστορία, τη μεγάλη και τη μικρή, ανοίγοντας το δρόμο σε αμέτρητους διαδόχους. Ο Art Spiegelman και ο Joe Sacco δεν είναι μόνο απίστευτοι εικονογράφοι. Έχουν γίνει οι ίδιοι αναγνωρίσιμα πρόσωπα, ο πρώτος με τα χαρακτηριστικά ενός μεγάλου γκρι ποντικιού με ανήσυχο βλέμμα, ο δεύτερος κρυμμένος πίσω από αδιαφανή γυαλιά και χοντρά χείλη, συντετριμμένος μάρτυρας των φρικαλεοτήτων της εποχής. Εδώ και τέσσερις δεκαετίες, είναι οι οδηγοί μας στα σκοτεινά μονοπάτια της Ιστορίας μας, βγάζοντας τα μολύβια τους όπως ανάβεις φακούς για να διώξεις τα φαντάσματα. Και το να τους βλέπουμε μαζί στην ίδια έκθεση είναι ένα ξεχωριστό γεγονός, λογοτεχνικό φυσικά, εικονογραφικό εννοείται, αλλά και πολιτικό ακόμη περισσότερο.
Γιατί; Ποιοι είναι αυτοί οι δύο θρυλικοί δημιουργοί; Ο μεγαλύτερος από τους δύο, ο Art Spiegelman, διηγήθηκε όπως κανένας άλλος πριν από αυτόν τη φρίκη του Ολοκαυτώματος στο Maus, όπου ακολουθούσε τα ίχνη των γονιών του, που είχαν εκτοπιστεί στο Άουσβιτς. Αυτό το αταξινόμητο άλμπουμ, που εκδόθηκε μεταξύ 1986 και 1991, έφερε το κόμικ σε μια νέα διάσταση, δείχνοντας τον αφηγηματικό και εικονογραφικό πλούτο του μέσου, την πολιτική και ιστορική του σημασία, όταν πολλοί το θεωρούσαν ακόμα μόνο ένα μέσο απλής διασκέδασης. Το Maus εξέπληξε με τη χρήση ζώων για να αναπαραστήσει το δράμα – ποντίκια για τους Εβραίους, γάτες για τους Ναζί, γουρούνια για τους Πολωνούς, σκύλους για τους Αμερικανούς... Στο MetaMaus, ένα "making-of" που εκδόθηκε το 2011, ο συγγραφέας εξηγεί ότι επέλεξε αυτή την αναπαράσταση επειδή αντανακλά εκείνη που προωθούσε το Τρίτο Ράιχ, παρουσιάζοντας "τους Εβραίους ως ποντίκια, ως σκουλίκια της ανθρωπότητας". Μια ζωική εκδοχή που επιτρέπει επίσης στον αναγνώστη να νιώσει μια πρωτόγνωρη ενσυναίσθηση μπροστά στο εφιαλτικό ταξίδι των γονιών του Spiegelman, Vladek και Anja, που έπεσαν στα νύχια της ναζιστικής μηχανής θανάτου, κλείστηκαν στο γκέτο του Σοσνόβιετς το 1942 και δύο χρόνια αργότερα εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς. Από θαύμα – και χάρη στην επινοητικότητα του Βλάντεκ – το ζευγάρι θα επιβιώσει από τη φρίκη, για να μεταδώσει καλύτερα στον γιο την οδυνηρή οικογενειακή ιστορία. Κι έτσι προέκυψε το Maus, του οποίου οι πρώτες σελίδες θα δημοσιευτούν το 1980 στο Raw, το πρωτοποριακό περιοδικό που ο Spiegelman είχε δημιουργήσει δύο χρόνια νωρίτερα. Από τότε, το έργο έχει πουλήσει περισσότερα από τρία εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο και κέρδισε ακόμη και ένα βραβείο Pulitzer το 1992 – το μοναδικό που έχει απονεμηθεί ποτέ σε ένα κόμικ. Όσο για τον δημιουργό του, ο οποίος κέρδισε το Μεγάλο Βραβείο της πόλης της Angoulême το 2011, συνέχισε να διερευνά τη βαρβαρότητα που μας απειλεί, ιδίως στο θαυμάσιο In the Shadow of No Towers, έναν στοχασμό πάνω στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου.
'Οσο για τον Joe Sacco, εκείνος γυρίζει όλο τον κόσμο εδώ και περισσότερα από τριάντα χρόνια. Με την έκδοση του Palestine (1993-1995), ενός ογκώδους τόμου 300 σελίδων σε μαύρο -του κάρβουνου- και άσπρο, παρουσίασε την απαράμιλλη ιστορία ενός βιωματικού ρεπορτάζ στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη κατά τη διάρκεια της πρώτης Ιντιφάντα. Δύο μήνες κρατώντας το μολύβι, παρατηρώντας, σημειώνοντας, τεκμηριώνοντας, αλλά και τεντώνοντας το αυτί, ακούγοντας τις ξεχασμένες φωνές, αποκαθιστώντας την ανθρωπιά τους. Στη συνέχεια, ο Joe Sacco εξήγαγε τη μέθοδό του παντού όπου οι λαοί συνθλίβονταν, στο Ιράκ, στον Καύκασο, στα Πρώτα 'Εθνη που είχαν στερηθεί της γης τους ή στις κατεστραμμένες περιοχές του αμερικανικού ονείρου. Κάθε φορά, κατάφερε να παραδώσει μακροσκελή ντοκιμαντέρ, όπου το πυκνό, πλούσιο κείμενο αναδεικνύει το σοκ των εικόνων, προσφέροντάς τους ένα πλαίσιο, ιστορικό βάθος, αλλά και συμπόνια.
Αλλά πάλι προς τη Μέση Ανατολή τον φέρνουν πίσω τα μολύβια του, ξανά και ξανά. Μετά την επιτυχία του Palestine, που του χάρισε ένα American Book Award, ο σκιτσογράφος αφιέρωσε άλλα δύο έργα στην ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση. Το πρώτο, Footnotes in Gaza, που εκδόθηκε το 2009, αναπαριστά με μαεστρία την ιστορία των άγνωστων σφαγών της Ράφα και του Χαν Γιούνες, που διαπράχθηκαν στο περιθώριο της κρίσης του Σουέζ. Σχεδόν 400 Παλαιστίνιοι άμαχοι σκοτώθηκαν από ισραηλινά πυρά, εν μέσω της αδιαφορίας της διεθνούς κοινότητας. Ο Joe Sacco επιστρέφει με συγκίνηση σε αυτό το τραγικό επεισόδιο, το ανασύρει από τις υποσημειώσεις της ιστορίας, για να κατανοήσει το μηχανισμό αυτών των σφαγών, αλλά και τους σπόρους της οργής που σπάρθηκαν τότε στα προσφυγικά στρατόπεδα. Η Λωρίδα της Γάζας, μας λέει ο Sacco, είναι μια ανοιχτή πληγή, ένα τραύμα που δεν κλείνει ποτέ, όπου ευδοκιμούν το μίσος και η απελπισία. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που τον περασμένο φθινόπωρο δημοσίευσε το War on Gaza μια "κραυγή" τριάντα σελίδων σε απάντηση στην ισραηλινή επίθεση, τoυ οποίου τα σχέδια παρουσιάζονται στην έκθεση. Αυτή τη φορά, δεν έχουμε επιτόπιο ρεπορτάζ ούτε λεπτομερή έρευνα, αλλά έναν λίβελλο κατά της συνενοχής της Αμερικής στη σφαγή που ξεκίνησε πριν από δύο χρόνια, καθώς και μια έκφραση φρίκης για τους σκοτωμούς της Χαμάς και βαθιά αηδία για την κυβέρνηση του Νετανιάχου.
Στην κατεύθυνση αυτής της διπλής καταγγελίας, οι δύο σκιτσογράφοι ένωσαν τα μολύβια τους, ωθούμενοι από την αντιδρασή τους ενάντια στο μεγάλο άρμα της Ιστορίας, που οδηγείται από τρελούς ή δολοφόνους και είναι έτοιμο να συντρίψει χωρίς οίκτο τους απλούς ανθρώπους. Δημοσιευμένο τον περασμένο Φεβρουάριο στο New York Review of Books, πριν αναπαραχθεί σε πολλά μεγάλα ευρωπαϊκά έντυπα (Le 1 Hebdo στη Γαλλία, The Guardian στο Ηνωμένο Βασίλειο, El Pais στην Ισπανία...), το Never Again !…and again !… and again! είναι ένας διάλογος χωρίς συμβιβασμούς για την εύθραυστη εκεχειρία που επικρατεί στη Λωρίδα της Γάζας και, γενικότερα, για το μέλλον της ισραηλινο-παλαιστινιακής σύγκρουσης. Είναι μια κραυγή οργής και ταυτόχρονα απόγνωσης μπροστά στον κύκλο της βίας, όπου τα όπλα σιωπούν μόνο για να ακουστούν καλύτερα οι στεναγμοί των θυμάτων. Πώς να τελειώσει ένας πόλεμος, αν δεν ακολουθείται από καμία διαρκή ειρήνη; Πώς να ξεφύγουμε από την επιστροφή του μίσους όταν ξεχνάμε το "ποτέ ξανά αυτό!", όταν, όπως τραγουδούσε ο Μπρασένς, είναι "ο θάνατος, ο θάνατος, που ξαναρχίζει πάντα";
Η παρουσίαση των σελίδων τους, αλλά και των υπέροχων προσχεδίων τους, δίνει μια εικόνα της συλλογικής εργασίας αυτών των δύο μαιτρ του documentary comic, της μηχανικής της εικονογραφικής τους συνεργασίας, καθώς και των ερωτημάτων τους καθ' όλη τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας: μέχρι ποιο σημείο απεικονίζεται η φρίκη; Πώς να διατηρηθεί η σωστή απόσταση; Πώς να βρεθούν οι σωστές λέξεις, σε αυτήν την σύγκρουση που είναι και σύγκρουση φαντασιακών και σημασιολογίας; Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά από τρία strips που καταφέρνουν, σε λίγα μόνο τετραγωνάκια, να αποτυπώσουν καλύτερα από μακροσκελή κείμενα τη φρίκη που εκτυλίχθηκε από τις 7 Οκτωβρίου 2023, από την αιματηρή επίθεση των κομάντος της Χάμας μέχρι την τυφλή καταστολή των ισραηλινών βομβών. Με αυτή τη θλιβερή διαπίστωση, που ισχύει εκεί όπως και αλλού: η Εκδίκηση είναι μια διαβολική μηχανή που διψάει πάντα για αίμα. Και η ιστορία των επόμενων πολέμων γράφεται ήδη, με το μαύρο μελάνι του μίσους.
