Ο εκτεταμένος αρχαιολογικός χώρος της πόλης της Ήλιδας αποτελείται από την αρχαία αγορά και το θέατρο, τον οικιστικό τομέα, τα νεκροταφεία, την ακρόπολη και τα μη ανασκαμμένα ακόμη γυμνάσια. Τριγύρω της, σε μικρότερη ή μεγαλύτερη απόσταση αναπτύσσονταν διάφοροι οικισμοί, κώμες ή προάστια με ξεχωριστά νεκροταφεία. Λίγα σχετικά τμήματα έχουν ανασκαφτεί, τα οποία, ωστόσο είναι αρκετά ώστε να δοθεί μια ιδέα της αρχαίας πόλης.
Φαίνεται ότι η περιοχή της αγοράς διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής της πόλης τον αρχικό της χαρακτήρα, δεδομένου ότι σε λίγα σημεία υπάρχουν επεμβάσεις που χρονολογούνται κατά τη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας. Αντίθετα στην ίδια την πόλη οι παλαιότερες κατοικίες δε σώζονται διότι πάνω σε αυτές κτίστηκαν οι νεότερες των υστεροελληνιστικών και κυρίως των ρωμαϊκών χρόνων. Τα κτήρια της Ήλιδας, κυρίως τα παλαιότερα που ήταν κατασκευασμένα με κυβόλιθους, σύμφωνα με τον αρχαίο ελληνικό τρόπο δόμησης, προσέφεραν έτοιμο οικοδομικό υλικό και για το λόγο αυτό λιθολογήθηκαν συστηματικά κατά την ύστερη αρχαιότητα και τις μεταγενέστερες περιόδους.
Το αντιπροσωπευτικότερο ίσως μνημείο είναι το θέατρο με το χαρακτηριστικό χωμάτινο κοίλο και το καλά διατηρημένο σκηνικό οικοδόμημα. Ήταν κτισμένο στο βόρειο άκρο της αγοράς, κάποτε πολύ κοντά στην όχθη του Πηνειού και με θέα προς αυτόν. Ο πλωτός, ίσως τότε ποταμός, έρεε κατά μήκος των βορείων παρυφών της πόλης. Για την εξυπηρέτηση των συγκοινωνιακών αναγκών υπήρχε γέφυρα και για την προστασία από τις πλημμύρες ισχυρό ανάλημμα. Κοντά στο θέατρο και κατά μήκος μιας αναβαθμίδας του Πηνειού, θα πρέπει να τοποθετηθούν βάσει των ενδείξεων το βουλευτήριο και τα δύο γυμνάσια της πόλης.
Στο αντίθετο (νότιο) άκρο της αγοράς τοποθετείται το λατρευτικό και ίσως διοικητικό κέντρο της αρχαίας πόλης. Σε σχετικά περιορισμένο χώρο και χωρίς κάποια οργάνωση βρίσκονται ο κτιστός περίβολος ενός τεμένους με κλιμακωτή πρόσβαση (πρόπυλο) και με βωμό, στοές και βοηθητικοί χώροι, ένα διμερές κτήριο μνημειακής κατασκευής κλασικών χρόνων με το μεταγενέστερο παράρτημά του και στην είσοδο, τέλος, της αγοράς, ένα ελλιπές ορθογώνιο οικοδόμημα. Για το τελευταίο αυτό κτήριο, χωρίς ωστόσο να έχει επαρκώς τεκμηριωθεί, προτείνεται η ταύτιση με την εγκαταλειμμένη στα χρόνια του Παυσανία περίστυλη θόλο, η οποία ήταν αφιερωμένη στη λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Μέρος του εσωτερικού της αγοράς πλαισιωνόταν από δύο πολύ μεγάλες στοές και μια μικρότερη στην προέκταση της μιας από αυτές.
Στα δύο άκρα της πόλης και κατά μήκος ενός σημαντικού οδικού άξονα υπήρχαν τα δύο νεκροταφεία της. Κατά μήκος του δρόμου αυτού αναπτύσσονταν επίσης επιμέρους προάστια και κώμες. Η κυρίως πόλη διέθετε πυκνοκατοικημένα οικοδομικά τετράγωνα, ευρύχωρους δρόμους και πάρα πολλά λουτρά. Εντύπωση προκαλεί επίσης ο μεγάλος αριθμός κλιβάνων σε διάφορα σημεία της αρχαίας πόλης. Τέλος σε λόφο στα ανατολικά τοποθετείται η ακρόπολή της.
Η Ήλιδα αποτελεί το παράδειγμα μιας πόλης η οποία ουσιαστικά έμεινε ακατοίκητη μετά την εγκατάλειψή της στο τέλος της αρχαιότητας. Αν και παρουσιάζει ενδείξεις παλαιότατης κατοίκησης και λείψανα τα οποία σχετίζονται με την ακμή του ελληνικού πολιτισμού (6ος-4ος αι. π.Χ.), αυτά είναι μάλλον λιγοστά, αν συγκριθούν με τη συνολική εικόνα που δίνει η ανασκαμμένη πόλη η οποία γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη κατά τη διάρκεια των ύστερων φάσεων της αρχαιότητας. |
The 
