Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Η Πόρνη της Βαβυλώνας, Morgan Apocalypse, Λονδίνο, Αγγλία (1255). Φωτο: Graham S. Haber, the Morgan Library & Museum.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα

2

Αποκαλούμε κάποιον «τέρας» όταν κάνει κάτι βάναυσο και μη ανθρώπινο. Αλλά η κοινωνία μπορεί να κάνει τους ανθρώπους τέρατα και μέσα από τον τρόπο με τον οποίο τους απεικονίζει ή τους φέρεται.

Στην εποχή του Τραμπ, όπου η μετανάστευση παρουσιάζεται ως ύπουλη εισβολή, η έκθεση «Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders» στο Morgan Library & Museum της Νέας Υόρκης παρόλο που περιλαμβάνει κείμενα ηλικίας εκατοντάδων χρόνων, μοιάζει απόλυτα σύγχρονη.

Η έκθεση δεν παρουσιάζει μόνο βιβλία με μύθους ζώων και μονόκερους (αν και φυσικά υπάρχουν και πολλά από αυτά). Είναι μία ενδελεχής εξέταση του πώς τα τέρατα χρησιμοποιούνταν για προπαγάνδα στον Μεσαίωνα.

Μεταξύ των εκθεμάτων περιλαμβάνονται 70 χειρόγραφα, γλυπτά και άλλα αντικείμενα, κυρίως από τις συλλογές του Morgan, μαζί με κάποια δάνεια από άλλα μουσεία.

Η απεικόνιση τεράτων ήταν συχνά συνδεδεμένη με μέλη μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων με σκοπό να υποδηλωθεί ότι ήταν λιγότερο ανθρώπινοι. Αυτή η στρατηγική δικαιολογούσε την καταπίεση και μπορούσε να προκαλέσει ακόμα και βία.


«Η απεικόνιση τεράτων ήταν συχνά συνδεδεμένη με μέλη μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, με σκοπό να υποδηλωθεί ότι ήταν λιγότερο ανθρώπινοι. Αυτή η στρατηγική δικαιολογούσε την καταπίεση και μπορούσε να προκαλέσει ακόμα και βία», γράφουν οι επιμελητές της έκθεσης Asa Simon Mittman και Sherry Lindquist στον συνοδευτικό κατάλογο.

«Εκτός από την αναπαράσταση μη κανονιστικών προτύπων μέσα στην ευρωπαϊκή χριστιανική κουλτούρα, όπως ατόμων με νοητικές ή φυσικές αναπηρίες, ολόκληρες ομάδες περιθωριοποιημένων ατόμων δαιμονοποιήθηκαν.

Εβραίοι και Μουσουλμάνοι, τους οποίους οι χριστιανοί έβλεπαν ως αμαρτωλούς επειδή αρνούνταν το Χριστό, αναπαριστάνονταν τερατώδεις, με μεγαλοποιημένα ή ζωώδη χαρακτηριστικά και άχαρα σώματα, όπως για παράδειγμα οι Εβραίοι που παρουσιάζονταν ως καρικατούρες –αναγνωρίζονταν από τα μυτερά τους καπέλα– οι οποίοι βασανίζουν τον Χριστό στο γερμανικό «Βιβλίο των Ωρών»του 13ου αι».


Σε γαλλικό θρησκευτικό βιβλίο του Μεσαίωνα, οι Εβραίοι απεικονίζονται να φορούν μυτερά καπέλα πίσω από το Επτακέφαλο Θηρίο και τον Ψευδοπροφήτη της Αποκάλυψης, να σπρώχνονται στη κόλαση, επιβεβαιώνοντας έτσι το προφίλ τους ως διώκτες της χριστιανοσύνης.

Σε ένα άλλο όπου απεικονίζεται δραματικά το μαρτύριο του Αγίου Κουεντίνου, ο άνδρας που τον βασανίζει κρατά ένα γιαταγάνι, σημάδι που υποδηλώνει ότι ήταν μουσουλμάνος – κι ας μην είχε ακόμα γεννηθεί ο Μωάμεθ όταν πέθανε ο  συγκεκριμένος άγιος τον 3ο αι μ.Χ.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Λεπτομέρεια από ταπετσαρία με Άγριους Άνδρες και Μαυριτανούς, Αλσατία, Στρασβούργο (1440). © Museum of Fine Arts, Βοστώνη.


Άλλα αντικείμενα μας προσφέρουν μια εικόνα της αντίληψης που υπήρχε στο Μεσαίωνα για τις γυναίκες, οι οποίες μπορούσαν να είναι είτε άγιες είτε ύπουλες και μοιραίες· δεν υπήρχε ενδιάμεσο.

Μία από τις πιο εντυπωσιακές εικονογραφήσεις είναι αυτή μίας φτερωτής σειρήνας στο γαλλικό Les abus du monde, όπου η τερατόμορφη γυναίκα έχει παρασύρει με το τραγούδι της πολλούς ανθρώπους στον πνιγμό.

Εντύπωση προκαλεί και η περίπτωση της Μαρίας Μαγδαληνής που γύρω στον 6ο αι μ.Χ. μεταμορφώθηκε από πιστή ακόλουθος του Χριστού σε ιερόδουλη, κι έτσι οι απεικονίσεις της στα θρησκευτικά βιβλία ακολουθούν μια πιο υπερφυσική ρότα.

Στην έκθεση παρουσιάζεται επίσης και ο τρόπος που οι μεσαιωνικοί διακοσμητές των βιβλίων χρησιμοποιούσαν την εικονογραφία για επίδειξη δύναμης συγκεκριμένων προσώπων, για παράδειγμα βασιλιάδων, ή για την απεικόνιση των αγίων την ώρα των μαρτυρίων τους – ακόμα και σε αυτές τις σκηνές οι άγιοι παρουσιάζουν μια υπερφυσική δύναμη.


Θα μπορούσαμε να γεμίσουμε ένα ολόκληρο βιβλίο με μύθους ζώων με τα τέρατα του Morgan, από το στόμα που απεικονίζει την είσοδο της κόλασης, έως τη ρίζα μανδραγόρα που στρίγγλιζε τόσο δυνατά κατά συγκομιδή που οι άνθρωποι έπρεπε να φορέσουν ωτοασπίδες.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Σειρήνα, από το Abus du Monde (The Abuses of the World), Γαλλία, Ρουέν (1510). Φωτο: Janny Chiu, the Morgan Library & Museum

Υπάρχουν ακόμα και τα αόρατα τέρατα στα οποία αποδίδονταν οι ψυχικές ασθένειες – ένα αυστριακό χειρόγραφο του 15ου αιώνα απεικονίζει έναν μαύρο δαίμονα να βγαίνει από έναν άνδρα κατά τη διάρκεια εξορκισμού, ενώ στο φόντο ένας μοναχός βάζει του χέρι του στη φωτιά για να αντισταθεί στον δαίμονα.

Όπως επισημαίνουν οι επιμελήτριες, η λέξη τέρας στα αγγλικά, «monster», έχει συνδεθεί από ακαδημαϊκούς του Μεσαίωνα με τα λατινικά monstrare που θα πει «δείχνω» (εξ ου και το «μοστράρω») και monere «προειδοποιώ».

Καθένα από αυτά τα καλλιτεχνήματα, αν και δημιουργήθηκαν για διακοσμητικούς λόγους, ήθελαν να δείξουν μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του φόβου και της περιέργειας για ανθρώπους που ζούσαν σε άλλους τόπους.

Καθώς η ανησυχία μας για τις πράξεις άλλων ανθρώπων συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από λέξεις όπως «τέρας» και «τερατώδης», υποδηλώνοντας κάτι τρομακτικό και υπερφυσικό, η έκθεση Medieval Monsters προσφέρει μια ιστορική οπτική γωνία στην τάση μας να μεταμορφώνουμε όλους όσοι είναι διαφορετικοί σε τέρατα.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Το Μαρτύριο του Αγίου Βαρθολομαίου από το θρυλικό βιβλίο Hungarian Anjou legendary, Ιταλία ή Ουγγαρία (1325-1335). Φωτο: Janny Chiu, courtesy the Morgan Library & Museum.
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Εξορκισμός στο αυστριακό χειρόγραφο Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders, περ. 1476-99. Morgan Library & Museum. Φωτο: Allison C. Meier
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Η εξημέρωση του Δράκου Tarasque, από το βιβλίο Hours of Henry VIII, Γαλλία, Toυρ (1500). Φωτο: Graham S. Haber, courtesy the Morgan Library & Museum
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, από το Prayer Scroll, Percival, Canon, Αγγλία, Γιορκσάιρ (1500). Φωτο: Graham S Haber, courtesy Morgan Library & Museum
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Άγριος, γυναίκα και παιδί από το Βιβλίο των Ωρών, Βέλγιο (1490). Φωτο: Graham S Haber, courtesy Morgan Library & Museum
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Άποψη της έκθεσης.

Info:

Η έκθεση Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders παρουσιάζεται στο Morgan Library & Museum μέχρι τις 23 Σεπτεμβρίου.

Εικαστικά
2

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Τρεις εκθέσεις για την Κέτε Κόλβιτς που κατέγραψε τις πιο σκοτεινές στιγμές της ανθρώπινης εμπειρίας

Εικαστικά / Μέσα στο '24 θα τρέξουν όχι μία, όχι δύο, αλλά τρεις εκθέσεις για την Κέτε Κόλβιτς

Τρεις μεγάλες εκθέσεις αποκαλύπτουν τις πολλές μορφές του έργου μιας καλλιτέχνιδας που κατέγραψε τις πιο σκοτεινές στιγμές της ανθρώπινης εμπειρίας και αψήφησε την κατηγοριοποίηση.
NEWSROOM
ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2024

Εικαστικά / 28 εκθέσεις για έναν Μάρτιο γεμάτο τέχνη

Η συλλογή του Νίκου Αλεξίου στο Μουσείο Μπενάκη, ακόμα περισσότερες γυναίκες καλλιτέχνιδες στο ΕΜΣΤ, Marcel Duchamp στην Eleftheria Tseliou Gallery, Martin Margiela στην Bernier/Eliades, τρεις νέες προτάσεις στην Breeder και πολλές ακόμα επιλογές στο κορύφωμα της φετινής εικαστικής σεζόν.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Οι πολύχρωμοι κήποι της Hadassah Emmerich

Εικαστικά / Οι πολύχρωμοι κήποι της Hadassah Emmerich ανθίζουν στο ΕΜΣΤ

Η διεθνής καλλιτέχνιδα και δημιουργός της πολύχρωμης τοιχογραφίας «Επικούρειος Εδέμ» περιγράφει όσα κρύβονται στην εξωτική βλάστηση και στα λαμπερά χρώματα των έργων της, μιλά για την ερωτική τους διάσταση και απαντά στο αν την ενοχλεί που κάποιοι χαρακτηρίζουν τη δουλειά της περισσότερο ως διακοσμητική.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Στην πρώτη έκθεση με έργα του Μarcel Duchamp στην Ελλάδα

Εικαστικά / Στην πρώτη έκθεση με έργα του Μarcel Duchamp στην Ελλάδα

Η έκθεση «Re(a)Duchamp» μας προσκαλεί σε μια διανοητική συζήτηση με τα έργα του Duchamp, που περισσότερο από κάθε άλλου καλλιτέχνη του 20ού αιώνα επηρέασαν και συνεχίζουν να επηρεάζουν τους σύγχρονους δημιουργούς σε ένα ευρύ και σύνθετο πνευματικό πεδίο.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
O σουρεαλισμός κλείνει τα 100 και ο κόσμος μας μοιάζει πιο σουρεαλιστικός από ποτέ

Εικαστικά / O σουρεαλισμός κλείνει τα 100 και ο κόσμος μας μοιάζει πιο σουρεαλιστικός από ποτέ

Ένας αιώνας συμπληρώνεται φέτος από το «Σουρεαλιστικό Μανιφέστο» του Μπρετόν και μια σειρά από εκθέσεις και εκδηλώσεις ανά την υδρόγειο γιορτάζουν την επέτειο αναζητώντας τα ίχνη του κινήματος στις παράξενες μέρες μας.
THE LIFO TEAM
ΕΠΕΞ Η συναρπαστική ζωή της Λίζα Πόντι και τα σχέδιά της που θα δούμε στην Αθήνα

Εικαστικά / Η συναρπαστική ζωή της Λίζα Πόντι και τα σχέδιά της που θα δούμε στην Αθήνα

Ακολουθώντας το μότο της ζωής της «δεν χρειάζεται να κάνεις πολλά», η κόρη του διάσημου Ιταλού αρχιτέκτονα και εκδότη Τζίο Πόντι έκανε σχέδια που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στην γκαλερί The Breeder.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Bijoy Jain, ο αρχιτέκτονας της γης και της φιλοσοφίας του ελάχιστου

Εικαστικά / Bijoy Jain, ο ασυμβίβαστος αρχιτέκτονας της γης και της φιλοσοφίας του ελάχιστου

Οι καρέκλες του πωλούνται για χιλιάδες ευρώ, το έργο του παρουσιάζεται σε διεθνείς μπιενάλε και σε συλλογές μεγάλων μουσείων. Αντίθετα με τους αρχιτέκτονες-σταρ, ο Bijoy Jain δουλεύει μόνο με πελάτες που αποδέχονται τους όρους του και συνεργάζονται με ντόπιους τεχνίτες.
THE LIFO TEAM
Πέτρινες, μεταλλικές, εικαστικές: Οι πολυτραγουδισμένες γοργόνες της Ελλάδας

Εικαστικά / Πέτρινες, μεταλλικές, εικαστικές: Οι πολυτραγουδισμένες γοργόνες της Ελλάδας

Από την εντοιχισμένη στην πολυκατοικία της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας μέχρι αυτή στις Καβουρότρυπες Χαλκιδικής που της έκοψαν πρόστιμο, στην Ελλάδα υπάρχουν πολλές, συχνά παραγνωρισμένες γοργόνες.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ