Ο καθηγητής φιλοσοφίας Σάιμον Κρίτσλεϊ φέρνει την αρχαία τραγωδία στο σήμερα

Ο καθηγητής φιλοσοφίας Σάιμον Κρίτσλεϊ φέρνει την αρχαία τραγωδία στο σήμερα Facebook Twitter
Δεν μπορεί να μη συμφωνήσει κανείς με τον Κρίτσλεϊ ότι δεν υπάρχει πιο ζωντανό και μοντέρνο έργο από τη Μήδεια του Ευριπίδη, που όχι μόνο δεν υποτάσσεται στην αρχή της κάθαρσης που θα ήθελε ο Αριστοτέλης αλλά στο τέλος απελευθερώνεται από τον δημιουργό της, ο οποίος την αφήνει να πετάξει με το άρμα της στους ουρανούς. Φωτό: Costas Picadas
0

Από την πρώτη κιόλας στιγμή και την πρώτη σελίδα του βιβλίου του για τη σημασία των αρχαίων τραγικών, ο Σάιμον Κρίτσλεϊ, καθηγητής Φιλοσοφίας στο New School for Social Research της Νέας Υόρκης, τακτικός αρθρογράφος των «New York Times» και μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση, ξεκαθαρίζει πως η αρχαία τραγωδία είναι η ίδια μας η μοίρα: μας θυμίζει όλα όσα θέλουμε να ξεχνάμε, τον θάνατο, τον βαθύτατο εαυτό μας, τις αντιθέσεις μας, αλλά κυρίως το γεγονός ότι είμαστε αδιανόητα και αξεπέραστα αλληλεξαρτώμενοι.

«Τι πρέπει να κάνω;» μοιάζει να αναρωτιέται, σύμφωνα με τον Κρίτσλεϊ, κάθε τραγικός ήρωας, αποκαλύπτοντας την επιτελεστική δύναμη του ποιητικού έργου αλλά και τη «δυσκολία και την αβεβαιότητα μιας πράξης σε έναν κόσμο όπου και οι δύο πλευρές μοιάζουν να έχουν δίκιο. Αλλά, αν αυτό ισχύει, τότε ποιος είναι ο δικός μας ρόλος;» είναι το ερώτημα που διερευνά στο βιβλίο Η τραγωδία, οι Έλληνες και εμείς (Tragedy, the Greeks and us), το οποίο θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη.

Στη συνάντησή μας στη Νέα Υόρκη, όπου και μας παρέδωσε το δοκίμιο του υπό έκδοση τόμου, ο δημοφιλής και στην Ελλάδα καθηγητή Φιλοσοφίας του New School δεν μπορούσε να μας κρύψει την αγωνία του για τη θέση που έχουν πια οι κλασικές σπουδές στην Αμερική του Τραμπ ή στην Ευρώπη της ανόδου της ακροδεξιάς.

Aκόμα κι ένας εραστής του καλού και της ιδέας του αγαθού, όπως ο Πλάτωνας, δεν ήταν παρά ένας ποιητής που αποφάσισε, στο όνομα της εκλογίκευσης και της δικαιοσύνης, να θάψει τους στίχους του και να εξορίσει τους ποιητές από την Πολιτεία του.

Και εδώ ακριβώς έγκειται η σημασία του παρόντος τόμου: σε αντίθεση με τις υπόλοιπες μελέτες, που ακόμα προσπαθούν να αποσαφηνίσουν το νόημα της εξορίας των ποιητών από την πλατωνική Πολιτεία ή την έννοια της αριστοτελικής μίμησης, ο Κρίτσλεϊ επανέρχεται σε αυτά ακριβώς τα ζητήματα για να μας αποκαλύψει την αναφαίρετη ισχύ των αρχαίων λόγων σήμερα, όσο αμφίσημοι και ανοιχτοί κι αν είναι.

Ίσως, μάλιστα, να είναι ακριβώς αυτή η αμφισημία που καταδεικνύει τον αδυσώπητα μοντέρνο χαρακτήρα του αρχαίου τραγικού ποιητικού λόγου και τη δυνατότητά του να προσφέρει καίριες απαντήσεις στον πολύπλοκο και κάπως χαμένο άνθρωπο του 2019.


Σύμφωνα με τον Κρίτσλεϊ, η τραγωδία δεν είναι κατώτερη της φιλοσοφίας, όπως θα ήθελε ο Πλάτωνας, άλλα συνιστά την «ενεργοποίηση των πολλαπλών όψεων της εσωτερικής μας αποσταθεροποίησης. Και αυτό, δυνάμει, ενέχει έναν κάποιο ρεαλισμό, μια αντίθεση που βιώνουμε ανάμεσα στα ζωντανά πάθη, στο κυρίαρχο παρελθόν μας και στην κοινωνική, πολιτική και οικογενειακή μας κατάρτιση, καθώς και στην ανάγκη της εκλογίκευσης αλλά ταυτόχρονα και της ευθραυστότητας του λόγου, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τις δυνάμεις αυτές».

Με άλλα λόγια, σε αντίθεση με τη φιλοσοφία που στοχεύει σε μία και μοναδική μεταφυσική αλήθεια, τουλάχιστον με τους πλατωνικούς όρους, η τραγωδία είναι πιο κοντά στη βιωμένη εμπειρία αλλά και στη θεωρητική ενατένιση που προκύπτει από αυτήν μέσω της αναπαραστατικής, δηλαδή της θεατρικής, πράξης.

Σε αυτό το τελευταίο στοιχείο επιμένει ιδιαίτερα ο Κρίτσλεϊ, θέλοντας να χτυπήσει την ιδεαλιστική γερμανική προσέγγιση και, συμφωνώντας σε μεγάλο βαθμό με τη νατουραλιστική εκδοχή του Αριστοτέλη, φτάνει να υιοθετεί απόλυτα τη χαϊντεγκεριανή οπτική για το αρχαίο τραγικό έργο, π.χ. την Αντιγόνη ως την «ουσία ενός ελληνικού Dasein».

Καθώς φαίνεται, η ύπαρξη είναι πανταχού παρούσα και κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτήν όσο αδιανόητη, εκκωφαντική και «απολαυστικά δυσάρεστη», όπως επισημαίνει ο ίδιος, κι αν είναι. Δεν υποτάσσεται σε ένα απόλυτο Πνεύμα ούτε σε μια μονοσήμαντη αλήθεια που την υπερβαίνει και είναι εξίσου ανοιχτή σε προσεγγίσεις όσο η ίδια η ανθρώπινη ζωή.

«Το τραγικό αποκαλύπτει τις πληγές του πνεύματος που θα μείνουν για πάντα ανοιχτές» επισημαίνει ο συγγραφέας, συμφωνώντας στο σημείο αυτό με την ανάλυση του Χέγκελ στη Φαινομενολογία του, αλλά διαφωνώντας με την υποταγή στην κυριαρχία του Πνεύματος ή την εξελικτική του θεωρία περί προόδου.

Αντίστοιχα, πάλι, δεν καταλαβαίνει γιατί ο Μαρξ επέμενε να θεωρεί την αρχαία τραγωδία πρώτο στάδιο στην εξέλιξη της Ιστορίας, επιμένοντας σε μια άκρως αναχρονιστική εκδοχή, καταργώντας έτσι τον μοντέρνο και ασπαίροντα χαρακτήρα της.

Επίσης, δεν μπορεί να μη συμφωνήσει κανείς με τον Κρίτσλεϊ ότι δεν υπάρχει πιο ζωντανό και μοντέρνο έργο από τη Μήδεια του Ευριπίδη, που όχι μόνο δεν υποτάσσεται στην αρχή της κάθαρσης που θα ήθελε ο Αριστοτέλης αλλά στο τέλος απελευθερώνεται από τον δημιουργό της, ο οποίος την αφήνει να πετάξει με το άρμα της στους ουρανούς.

Εισάγοντας, βέβαια, κανείς μια τέτοια «τερατώδη» –και εδώ ο συγγραφέας ανατρέχει στην αρχαιοελληνική έκφανση του όρου– προσέγγιση και κατανοώντας τις άγνωστες ατραπούς στις οποίες εισέρχεται σε κρίσιμες ώρες, απελευθερώνοντας ό,τι πιο ανερμήνευτο και σκοτεινό, σημαίνει ότι αφήνεται γυμνός στο άγνωστο.

Ίσως, όμως, να πρέπει να διακινδυνεύσει αν θέλει να διεκδικήσει δυναμικά το δικαίωμα της ασφαλούς, άρα ανεξάντλητης ερμηνείας και αξιολόγησης των αντιθέσεων της ανθρώπινης φύσης.

Όσο κι αν ο Πλάτωνας υποστήριζε ότι το καλό και το αγαθό δεν επιδέχεται διαβαθμίσεις, οι ετερόκλητες και αμφίρροπες δυνάμεις της ανθρώπινης πράξης πρόσταζαν το αντίθετο – βλέπε Ευριπίδη αλλά και Θουκυδίδη.

Άλλωστε, ακόμα κι ένας εραστής του καλού και της ιδέας του αγαθού, όπως ο Πλάτωνας, δεν ήταν παρά ένας ποιητής που αποφάσισε, στο όνομα της εκλογίκευσης και της δικαιοσύνης, να θάψει τους στίχους του και να εξορίσει τους ποιητές από την Πολιτεία του.

Ο Κρίτσλεϊ εξηγεί αναλυτικά γιατί, παραπέμποντας ταυτόχρονα στη μεταφορική διάσταση των μύθων στους οποίους καταφεύγει ο Σωκράτης αλλά και στην ισχύ των δισσών λόγων που, όσο κι αν τους μέμφεται, είναι ολοφάνεροι στη μεθοδολογία του.

Επίσης, σε ένα από τα πιο όμορφα κεφάλαια του βιβλίου («Δεν έχω τίποτα να πω και το λέω») δεν ξεχνάει να θυμίσει πως η παραδοξολογία των σοφιστών και ο φαινομενικός σχετικισμός του Γοργία, τους οποίους πολεμάει ο σωκρατικός Πλάτων, έχουν την πηγή τους στην αναφαίρετη δύναμη της ερμηνείας και της γλώσσας.

Η «λογολογία», όπως την αποκαλεί χαρακτηριστικά ο Κρίτσλεϊ, «δεν είναι ένα είδος νέας υπερ-οντολογίας αλλά ανατροπής ή ακόμα και ακύρωσης της ίδιας της γλώσσας που δεν συμβαίνει εξαιτίας ενός συνειδητοποιημένου και δυναστικού κυνισμού αλλά λόγω της έλλειψης και ανικανότητας ορισμού ενός συνεπέστερου σκεπτικισμού». Η αναλογία εύλογα φέρνει στον νου τις πιο αντιφατικές εκλάμψεις του Μπέκετ αλλά και τα αντιθετικά παιχνίδια του σύγχρονου θεάτρου μετά τον Σαίξπηρ.

«Η γλώσσα δηλώνει ταυτόχρονα την αδυναμία επικοινωνίας αλλά και την απόλυτη αποτελεσματικότητά της» τονίζει με ενάργεια ο συγγραφέας. «Πάρτε για παράδειγμα τον λόγο της Κασσάνδρας στον Αγαμέμνονα όταν βλέπει ξεκάθαρα την αλήθεια, αλλά δεν μπορεί να κάνει κανέναν να την πιστέψει. Εν προκειμένω, διαφαίνεται ένα διαρκές επιτελεστικό κενό ανάμεσα στην πειθώ και στην αλήθεια».

Σε αυτό ακριβώς το κενό στήνει ο Σάιμον Κρίτσλεϊ το βιβλίο του, παρασύροντάς μας στη δίνη των ανεξάντλητων προσεγγίσεων, τονίζοντας πως, όπως και οι Αρχαίοι, είμαστε όλοι ριγμένοι στο αρχιπέλαγος της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας, διατηρούμε ωστόσο ζωντανό το δικαίωμα του να θέλουμε στο σχέδιό μας συνενόχους τη σκέψη, την πόλη ή ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Αυτή ίσως να είναι η μία και οριστική ελπίδα μας και η δυνατότητα εξανθρωπισμού που μας προσφέρει ο αντιφατικός και γι' αυτό τόσο γοητευτικός λόγος των αρχαίων τραγικών.

Το βιβλίο κυκλοφορεί στα αγγλικά από τις εκδόσεις Pantheon Books, New York και στα ελληνικά έρχεται το φθινόπωρο από τις εκδόσεις Πατάκη.

 

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Σάιμον Κρίτσλεϊ: «Ζούμε ξανά την Αλεξάνδρεια του 4ου αιώνα»

Βιβλίο / Σάιμον Κρίτσλεϊ: «Ζούμε ξανά την Αλεξάνδρεια του 4ου αιώνα»

Η Lifo συνάντησε στο Μανχάταν τον γνωστό φιλόσοφο και μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση και μίλησε μαζί του για τη σειρά φιλοσοφικών διαλόγων που διοργανώνει στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο, για την αμφισημία στις αρχαίες τραγωδίες και τους γυναικείους χαρακτήρες τους
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Δειλοί, προδότες, φοροφυγάδες και λαμόγια στην αρχαία Αθήνα

Βιβλίο / Δειλοί, προδότες, φοροφυγάδες και λαμόγια στην αρχαία Αθήνα

Φοροδιαφυγή, αποφυγή στράτευσης –ακόμα και σε περίοδο πολέμου– και κάθε είδους υποχρεώσεων, ακόμα και λιποταξία, ήταν η άλλη πλευρά της αθηναϊκής δημοκρατίας που αποκαλύπτει στο βιβλίο του ο ιστορικός Matthew R. Christ.
M. HULOT

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

100 βιβλία που ξεχωρίσαμε για αυτό το καλοκαίρι

Βιβλίο / 100 βιβλία να διαβάσεις κάτω από ένα αρμυρίκι ή στην πόλη με το κλιματιστικό στο φούλ

Κλασική λογοτεχνία, σύγχρονοι συγγραφείς, δοκίμια, ιστορία, αυτοβελτίωση, βιβλία για το «μικρό» να μην είναι όλη την ώρα στο iPad. Kάτι για όλους για να περάσει όμορφα, ήσυχα και ποιοτικά το καλοκαίρι.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Βιβλίο / Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Τέτοιες μέρες πριν από πενήντα χρόνια, το γκρουπ έκανε το ντεμπούτο του στην σκηνή του θρυλικού κλαμπ CBGB στη Νέα Υόρκη, κι ένα νέο βιβλίο ακολουθεί την πορεία τους από τις πρώτες τους ημέρες μέχρι το είδος εκείνο της επιτυχίας που συνήθως έρχεται με τα δικά της προβλήματα
THE LIFO TEAM
Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Βιβλίο / Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Η Γαλλίδα κριτικός λογοτεχνίας της «Monde», Φλοράνς Νουαβίλ, στο «Μίλαν Κούντερα: Γράψιμο... Τι ιδέα κι αυτή!», αποκαλύπτει καίριες στιγμές και συγγραφικές αλήθειες του καλού της φίλου, αναιρώντας όλες τις κατηγορίες που συνδέονταν με το όνομά του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πάουλο Σκoτ

Βιβλίο / Πάουλο Σκoτ: «Στη Βραζιλία ο ρατσισμός είναι παντού, στη λογοτεχνία, στους στίχους της σάμπα»

Πότε ρεαλιστικό, πότε στρατευμένο, πότε αστυνομικής υφής, πότε μια τρελή και ξεκαρδιστική σάτιρα. Οι «Φαινότυποι» του Πάουλο Σκοτ είναι ένα αξιοσημείωτο βιβλίο. Μιλήσαμε με τον Βραζιλιάνο συγγραφέα για τη λογοτεχνία, την κατάσταση στη Βραζιλία και την αξία των λογοτεχνικών βραβείων.
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κώστας Σπαθαράκης, εκδότης.

Κώστας Σπαθαράκης / Κώστας Σπαθαράκης: «Δεν έχουμε αφηγήσεις για τις ερωτικές μας σχέσεις, για τα νιάτα μας»

Για τον άνθρωπο πίσω από τις εκδόσεις αντίποδες, το μεγαλύτερο όφελος ήταν ότι, ενώ του άρεσε να είναι χωμένος μέσα στα βιβλία – μια μοναχική και ίσως ναρκισσιστική συνήθεια –, στην πορεία έμαθε να τη μετατρέπει σε εργαλείο κοινωνικότητας και επαφής με τους γύρω του.
M. HULOT
Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού

Βιβλίο / Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού»

Ο πολυβραβευμένος Κολομβιανός συγγραφέας μιλά στη LiFO για τη βία που στοιχειώνει τη χώρα του, τη δύναμη της λογοτεχνίας να ανασύρει όσα κρύβει η Ιστορία, αλλά και για την αρχαιοελληνική φιλοσοφία ως σταθερή επιρροή του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
H Gen Z όχι μόνο διαβάζει αλλά συγχρόνως αλλάζει και την ίδια την έννοια της ανάγνωσης

Βιβλίο / Η Gen Z δεν διαβάζει απλώς· επαναπροσδιορίζει την ανάγνωση

Οι εκπρόσωποι αυτής της γενιάς λατρεύουν την απόδραση, παίρνουν την λεγόμενη fan fiction τόσο σοβαρά όσο και τη λίστα Booker, αναβιώνουν κλασικά βιβλία από την Τζέιν Όστεν έως τον Ντοστογιέφσκι και μοιράζονται ιστορίες στις δικές τους κοινότητες.
THE LIFO TEAM
Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Βιβλίο / Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Ο Πέρσιβαλ Έβερετ έγραψε ένα άκρως επίκαιρο, δεδομένων των τελευταίων ημερών, βιβλίο, που ταυτόχρονα φιλοδοξεί να καταστεί κλασικό, για τον ρατσισμό και τη χαμένη ανθρωπιά, και κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ και το Πούλιτζερ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη, κιθαρίστα και σκιτσογράφο Κώστα Μπέζο, που ξαναγράφει την ιστορία της Ελλάδας πριν από το 1940

Βιβλίο / «Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη Κώστα Μπέζο

Τη δεκαετία του ’30 άνθισε στην Ελλάδα ένα μουσικό είδος «διαφυγής» από τη σκληρή πραγματικότητα, οι χαβάγιες. Ο Κώστας Μπέζος, αινιγματική μορφή μέχρι πρόσφατα και σημαντικός ρεμπέτης και σκιτσογράφος, έγραψε μια ανείπωτη ιστορία, διαφορετική από αυτή που η επίσημη ιστορία έχει καταγράψει για την εποχή του Μεσοπολέμου.  
M. HULOT
Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Βιβλίο / Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Η Καταλανή συγγραφέας, που έχει εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης queer λογοτεχνίας, μεταφράζεται παγκοσμίως και τη θαυμάζει ο Αλμοδόβαρ, μιλά στη LiFO για το τι σημαίνει να ζεις ελεύθερα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Βιβλίο / Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Το πρώτο βιβλίο του Φάνη Παπαδημητρίου είναι μια συγκινητική εξομολόγηση για το ατύχημα στα 19 του που τον καθήλωσε σε αμαξίδιο, την πάλη του με τον τζόγο και τον αγώνα που έδωσε να ξαναφτιάξει τη ζωή του «μετά το τσουνάμι που ήρθε και τα σάρωσε όλα».
M. HULOT
«Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Το πίσω ράφι  / «Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Πιστή στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, αλλά ταυτόχρονα ανατρεπτική και μεταμοντέρνα, η καυστική σάτιρα του Τζόναθαν Κόου για τη βρετανική άρχουσα τάξη των αρχών της δεκαετίας του ’90 διαβάζεται μονορούφι.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ