Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης, ένας καλλιτέχνης με διεθνή παρουσία και πολυσήμαντη εικαστική́ γλώσσα, που εμπνέεται από σημεία και σύμβολα τα οποία ξεκινούν από τον αρχαίο κόσμο της Αιγύπτου και της Ελλάδας και φτάνουν έως τη σύγχρονη πραγματικότητα, έφυγε από τη ζωή στις 5 Ιουνίου 2020. Η τελευταία του έκθεση υπό τον γενικό τίτλο «Κωνσταντίνος Ξενάκης: Ελλάδα, Κώδικες Γραφής» θα παρουσιαστεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πόρου, με το οποίο συμπράττει κάθε καλοκαίρι η γκαλερί Citronne, παρουσιάζοντας έναν σύγχρονο καλλιτέχνη, τα έργα του οποίου μπορούν να «συνομιλήσουν» με τα μνημεία της αρχαιότητας.
Η Τατιάνα Σπινάρη-Πολλάλη, δρ. Ιστορίας της Τέχνης και ιδιοκτήτρια της γκαλερί Citronne, μίλησε στο LIFO.gr για το έργο του Κωνσταντίνου Ξενάκη, την έκθεση-πολιτική παρέμβαση του καλλιτέχνη στον ΟΟΣΑ το 2014, την επικείμενη έκθεση αλλά και την προσωπική της σχέση μαζί του.
«Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης είναι καταρχάς ένας πολύ ιδιαίτερος καλλιτέχνης. Τα έργα του είτε παραπέμπουν σε χάρτες, είτε αναπαριστούν κωδικοποιημένα σύμβολα, είτε σχεδιάζουν ένα μη αναγνώσιμο αλφάβητο. Δηλαδή μυoύν τον θεατή-δέκτη σε έναν χώρο πεπερασμένο, ο οποίος διατρέχεται από μια αυστηρά προσωπική γλώσσα. Η εικαστική του βιογραφία διέπεται από έναν έντονο προβληματισμό γύρω από τον ρόλο της τέχνης και, κατά συνέπεια, την ευθύνη του καλλιτέχνη απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Αυτό το νόημα, αυτήν την έγνοια μεταφέρουν οι πίνακές του.
Ως καλλιτέχνης βλέπει και αντιλαμβάνεται τα αδιέξοδα του σύγχρονου κόσμου, της Ευρώπης, της Ελλάδας. Λειτουργεί μέσα στο σύγχρονο πολιτικό, κοινωνικό, ακόμη και το οικονομικό γίγνεσθαι. Η Ελλάδα κατέχει δεσπόζουσα, θέση καθώς, εκτός από την ταυτότητα του δημιουργού, απηχεί μια σειρά από γεγονότα, ανατροπές, αναφορές, συμβολικές, πολιτισμούς.
Η Ελλάδα έρχεται και επανέρχεται, διαπερνά τον χρόνο και τον χώρο. Ο Ξενάκης την αντιμετωπίζει με στενοχώρια, πόνο και απογοήτευση, συχνά με απόγνωση.
Ο Ξενάκης είναι ένας καλλιτέχνης-αμφισβητίας. Είναι, επίσης, πολίτης του κόσμου, τον οποίο περιέρχεται εικαστικά υπό τριπλή ταυτότητα και παιδεία: αιγυπτιακή, ελληνική, γαλλική. Αυτή η συνθετική προσωπικότητα τού επιτρέπει να προσεγγίζει από μέσα και απέξω την ελληνική κατάσταση. Είναι, δηλαδή, μέσα στο θέμα και, ταυτοχρόνως, το αντικρίζει προοπτικά.
Η γλώσσα του είναι αφηρημένη αλλά και πολυσήμαντη. Χαρτογραφεί. Δομεί και αποδομεί σχήματα, λέξεις και έννοιες. Έχει εφεύρει ένα οπτικό εικαστικό αλφάβητο. Με αφετηρία τον αρχαίο αιγυπτιακό και ελληνικό πολιτισμό φτάνει σε σύγχρονα και καθημερινά στοιχεία, όπως, επί παραδείγματι, τα διεθνή σήματα της κυκλοφορίας. Όλες αυτές τις αναφορές τις αποδομεί, τις μεταλλάσσει, τις επανασυνθέτει και δημιουργεί νέους κώδικες και εικόνες που αντανακλούν τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Συνολικά, το έργο του αναπτύσσεται πάνω στον άξονα "επανάληψη - αντιπαράθεση - υπέρθεση", μια κωδικοποιημένη εικόνα του σύγχρονου πολιτισμού. Ο ίδιος περιγράφει τα έργα του ως "... σύμβολα-κώδικες (τα οποία) συναντώνται με τρόπο χαοτικό και, μέσα σε έναν διάλογο φόρμας και εννοιών, προσπαθούν να βρουν έναν τρόπο συνύπαρξης στο πλαίσιο του πίνακα". Το έργο τέχνης καθίσταται, τελικά, μέσον ιδεολογικής κριτικής στο υπάρχον κοινωνικο-πολιτικό σύστημα» σημειώνει η κ. Σπινάρη.
«Η γνωριμία και η αρχή της συνεργασίας μου με τον Κωνσταντίνο Ξενάκη δεν είχε ως αφετηρία μια συνήθη έκθεση έργων στην γκαλερί Citronne. Η αφορμή ήρθε εντελώς ανορθόδοξα, από το Παρίσι, όπου εδράζεται ο διεθνής Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Αναπτύξεως, ο γνωστός μας ΟΟΣΑ. Ο οργανισμός αυτός κάθε χρόνο ερευνά και επεξεργάζεται μια προβληματική βασισμένη στην εκάστοτε επικαιρότητα. Το 2014, η προβληματική αυτή κινήθηκε γύρω από τη "resilience", δηλαδή την ανθεκτικότητα των κοινωνιών μετά από μια μεγάλη καταστροφή.
Με την εισήγηση και τη βοήθεια του καθηγητή Γιώργου Πρεβελάκη (και τότε μόνιμου αντιπροσώπου της Ελλάδας) προχωρήσαμε σε μια πρωτοποριακή πρωτοβουλία. Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης εκπροσώπησε την ελληνική θέση στο ερώτημα του ΟΟΣΑ, προβάλλοντας μια δραματική επέκταση-απάντηση: "No Way Out" - "Αδιέξοδο".
Αυτόν τον προφητικό τίτλο είχε ένας χάρτης της Ελλάδας, όπου στεριά και θάλασσα καλύπτονται ασφυκτικά από σύμβολα και απ' όπου δεν μπορεί κανείς να διαφύγει. Δίπλα σε αυτό το έργο-οδηγό μια σειρά από σχέδια και χάρτες της Ευρώπης, απομυθοποιήσεις της ανθρώπινης ου-τοπίας, κώδικες, γραφές και σύμβολα.
Στο ιστορικό κτίριο της Μόνιμης Ελληνικής Αντιπροσωπείας στο Παρίσι, παλιά πρωθυπουργική κατοικία, οι πίνακες του καλλιτέχνη τοποθετήθηκαν από τον ίδιο με το σκεπτικό ακριβώς ότι δεν πρόκειται για έκθεση αλλά για πολιτική παρέμβαση. Για όλους εμάς επρόκειτο για μια ιδιαίτερη εμπειρία, καθώς οι μεταφορές και οι εργασίες έγιναν από εμάς τους ίδιους, εμένα, τον Γιώργο και τη Μάρω Πρεβελάκη. Ο 80χρονος τότε Ξενάκης, προς μεγάλη μας αγωνία, ανεβοκατέβαινε σκάλες για να βρει το κατάλληλο σημείο στον τοίχο, ώστε το έργο να "εντάσσεται" στο σκηνικό του δωματίου. Δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί τα σχέδιά του ακαδράριστα, στερεωμένα με πινέζες και σελοτέιπ.
Ο Ξενάκης απευθύνθηκε αποκλειστικά στον ΟΟΣΑ, στη γραμματεία, στους πρέσβεις, στα στελέχη – η εκδήλωση αυτή δεν ήταν ανοιχτή στο ευρύ κοινό. Το περιβάλλον, όμως, οι αντιπρόσωποι από 34 διαφορετικές χώρες δημιούργησαν μια διεθνή ατμόσφαιρα. Ως κοσμοπολίτης καλλιτέχνης με μακρά και πολυεπίπεδη θητεία στο Παρίσι ξαναβρέθηκε στο στοιχείο του, προκαλώντας και εισάγοντας συζητήσεις, οι οποίες, εν πολλοίς, ξεπερνούσαν τα εικαστικά του βιώματα και εισχωρούσαν στον χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της Ιστορίας.
Η πρωτοβουλία αυτή, καθώς και η προσωπικότητα του δημιουργού, άφησε ισχυρές εντυπώσεις. Προκάλεσε εκτενή σχολιασμό σε μερίδα του γαλλικού (και του ελληνικού) Τύπου. Οργανώθηκαν συνέδρια και διαλέξεις στον χώρο της Μόνιμης Αντιπροσωπείας. Επιπλέον, τα αναρτημένα έργα έδωσαν έναν ειδικό τόνο, μια ελληνική υπόμνηση, στις συνεδριάσεις ανάμεσα στην τρόικα και τα κυβερνητικά στελέχη την εποχή των μνημονίων.
Αυτή η καινούργια θεώρηση της εικαστικής δημιουργίας μεταφέρθηκε στον Πόρο το καλοκαίρι του 2014, στον εκθεσιακό χώρο της γκαλερί Citronne, με τον ίδιο τίτλο, "No Way Out". Αυτήν τη φορά, αποδέκτες μας ήταν το ελληνικό κοινό, οι φίλοι, οι φιλότεχνοι, οι επισκέπτες της γκαλερί. Η προβληματική του ΟΟΣΑ απέκτησε μια νέα διάσταση, συναντήθηκε με την τοπική κοινωνία, ενσωματώνοντας τον γαλλικό και διεθνή αντίκτυπο. Αυτό που αξίζει να τονιστεί εδώ είναι το ότι ο Κωνσταντίνος Ξενάκης εξήγαγε και ανήγαγε σε διεθνή προβληματική το ελληνικό αδιέξοδο. Κατόπιν, επέστρεψε και ενέταξε την Ελλάδα στα ευρωπαϊκά και στα διεθνή αδιέξοδα» αφηγείται η κ. Σπινάρη.
Η τελευταία τους συνεργασία παρουσιάζεται στις 27 Ιουνίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πόρου, με το οποίο η γκαλερί Citronne έχει ετήσια σύμπραξη. Προτείνει, συνδιοργανώνει και συνεπιμελείται μια έκθεση με έργα ενός σύγχρονου καλλιτέχνη, τα οποία μπορούν να συνομιλήσουν με τα μνημεία της αρχαιότητας. Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης, ως καθ' ύλην αρμόδιος, επέλεξε μόνος του την ενότητα των έργων που παρουσιάζεται, την οποία τιτλοφόρησε «Ελλάδα, Κώδικες Γραφής».
«Πάλι η Ελλάδα. Η Ελλάδα έρχεται και επανέρχεται, διαπερνά τον χρόνο και τον χώρο. Ο Ξενάκης την αντιμετωπίζει με στενοχώρια, πόνο και απογοήτευση, συχνά με απόγνωση» λέει η κ. Σπινάρη.
«Από αυτά τα συναισθήματα προέρχεται και ο άλλος προσφιλής του τίτλος "He(l)las!" – σύνθεση του ονόματος της χώρας και του γαλλικού επιφωνήματος για την απελπισία. Το εμβληματικό έργο της ενότητας στο μουσείο είναι και πάλι ένας χάρτης της Ελλάδας, μια καταγραφή της θάλασσας, "la mer grecque". Όπως πάντα, στα χαρτογραφικά έργα του Ξενάκη η αντικειμενική καταγραφή συγχέεται χαοτικά με σύμβολα-αναφορές προσωπικές αλλά και ευρύτερα πολιτισμικές.
Στον χάρτη αυτόν του 2013 μια κόκκινη Ελλάδα επιπλέει αγχωτικά σε μια θάλασσα συμβόλων. Το χαρτογραφημένο Αιγαίο παρουσιάζεται ως "μωσαϊκό ναυαγίων" – μια ελληνική θάλασσα η οποία λειτουργεί αφενός ως διαπολιτισμική κοιτίδα και αφετέρου ως εστία της ελληνικής τραγωδίας. Ας θυμηθούμε ότι το Αιγαίο είναι η κατεξοχήν θαλασσινή αναφορά για όλη την ελληνική Ιστορία, πολιτική και πολιτισμική, επομένως ένα διαχρονικό στοιχείο ελληνικής και ελληνογενούς ταυτότητας».
Τη ρωτώ τι αποκόμισε από τη συνεργασία της με τον ξεχωριστό αυτόν καλλιτέχνη. «Σε ό,τι με αφορά προσωπικά, ο Κωνσταντίνος Ξενάκης σηματοδότησε μια πολύ σημαντική εξέλιξη στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνομαι την εργασία και την "αποστολή" μου. Εισήγαγε την ιδέα για μια θεματική στις εκάστοτε εκθέσεις που παρουσιάζονται στην γκαλερί, η οποία αντλείται από την πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική επικαιρότητα. Είναι ευρεία, ώστε να χωρέσει διαφορετικές και ποικιλόμορφες εικαστικές οπτικές· είναι πεπερασμένη, ώστε να εστιάζει και να επικεντρώνεται στα προβλήματα της εποχής μας.
Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης μας δίδαξε μια άλλη προσέγγιση, μια κωδική αδυσώπητη κριτική για τον κόσμο που φτιάξαμε – ιδιαίτερα στην πατρίδα μας. Η προσωπική του απελπισία, όμως, αφυπνίζει και καθοδηγεί» τονίζει συγκινημένη.
Κωνσταντίνος Ξενάκης, «Ελλάδα, Κώδικες Γραφής»
27 Ιουνίου-4 Οκτωβρίου 2020
Αρχαιολογικό Μουσείο Πόρου
Πλατεία Κορυζή, Πόρος, τηλ. 6979 989684
Ώρες λειτουργίας: Δευτ., Τετ.-Κυρ. 08:30-16:00, Τρίτη κλειστά. Οργάνωση έκθεσης: Γκαλερί Citronne και Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων
Επιμέλεια έκθεσης: Τατιάνα Σπινάρη και Μαρία Γιαννοπούλου
