Αφιέρωμα στη ''Μπαλάντα του Μάουτχάουζεν'' του Μίκη Θεοδωράκη και του Ιάκωβου Καμπανέλλη

Ο Καμπανέλλης έγραψε τέσσερα ποιήματα σαν μία σμίκρυνση τεσσάρων αντίστοιχων επεισοδίων από το βιβλίο του. Θέμα των ποιημάτων του ήταν ο έρωτας δυο νέων ανθρώπων, έγκλειστων στο ναζιστικό στρατόπεδο...

Την περίοδο του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου ο Ιάκωβος Καμπανέλλης φυλακίστηκε στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν στην Αυστρία. Ένα στρατόπεδο - κολαστήριο ολόκληρων κοινωνικών ομάδων που εναντιώνονταν στο ναζισμό, μέσα στο οποίο λέγεται ότι βρήκαν το θάνατο περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι. Αμέσως μετά την απελευθέρωση του ο Καμπανέλλης επιδόθηκε σε μία καταγραφή των εφιαλτικών εμπειριών του: προσωπικά κείμενα με πεζογραφική μορφή που για χρόνια κρατούσε στο συρτάρι του. Ήρθαν όμως κάποια γεγονότα κοσμοϊστορικής σημασίας το 1963, όπως η δολοφονία του Κέννεντι, με αποτέλεσμα ο συγγραφέας να θελήσει να επανεξετάσει το συγκεκριμένο υλικό. Αρχικά έγραψε δύο ''νέα'' επεισόδια που δημοσιεύθηκαν σε κυριακάτικα φύλλα της εφημερίδας ''Ελευθερία'' και έκαναν μεγάλη αίσθηση. Τελικά, με τη συμβολή του Βασίλη Βασιλικού που μεσολάβησε στον Μίμη Δεσποτίδη των εκδόσεων ''Θεμέλιο'', το ''Μαουτχάουζεν'' του Ιάκωβου Καμπανέλλη κυκλοφόρησε ως βιβλίο πια. Ήταν Δεκέμβριος του 1965. 

Εκείνο το διάστημα κι ενόσω η έκδοση βρισκόταν στα σκαριά, ο Καμπανέλλης έγραψε και τέσσερα ποιήματα σαν μία σμίκρυνση τεσσάρων αντίστοιχων επεισοδίων από το βιβλίο του. Θέμα των ποιημάτων του ήταν ο έρωτας δυο νέων ανθρώπων, έγκλειστων στο ναζιστικό στρατόπεδο.

Διόλου τυχαίο για την τεράστια καλλιτεχνική απήχηση του έργου, που οι ''Times'' της Νέας Υόρκης αναγόρευσαν στο ''σημαντικότερο έργο για το Ολοκαύτωμα που γράφτηκε ποτέ'' και που στο Ισραήλ θεωρείται κάτι σαν δεύτερος Εθνικός Ύμνος.

Τα έδωσε στον καλό του φίλο, τον μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος είχε ήδη χαράξει καινούργια γραμμή στο έντεχνο - λαϊκό τραγούδι της εποχής, μελοποιώντας κατά κόρον τους μεγαλύτερους Έλληνες ποιητές: Τον Γιάννη Ρίτσο αρχικά (''Επιτάφιος''), τον Γιώργο Σεφέρη (''Επιφάνια'') και φυσικά τον Οδυσσέα Ελύτη (''Το Άξιον Εστί''). Κι όμως, έτσι όπως μελοποίησε ο Θεοδωράκης το ''Μαουτχάουζεν'' του Καμπανέλλη, φαινόταν να μην έχει ιδιαίτερη σχέση με τις προηγούμενες επιτυχημένες απόπειρες του.

Ο Θεοδωράκης είχε περάσει από γερμανικές φυλακές την ίδια περίοδο με τον Καμπανέλλη, άρα ήταν εξίσου ευαισθητοποιημένος με τους μύθους του πόνου, της φρίκης, αλλά και της ελπίδας του συγγραφέα τους. Αυτό που κατάφερε, όμως, σε μουσικό επίπεδο ήταν κάτι πρωτόγνωρο για τα δεδομένα της μέχρι τότε ελληνικής μουσικής!

 

Το έργο ονομάστηκε ''Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν'' και χωριζόταν σε τέσσερα τραγούδια, το περίφημο ''Άσμα Ασμάτων (Τι ωραία πού'ν' η αγάπη μου)'', τον ''Αντώνη'', τον ''Δραπέτη'' και το ''Όταν τελειώσει ο πόλεμος'', που η ερμηνεύτρια Μαρία Φαραντούρη τραγούδησε ως ''Άμα τελειώσει ο πόλεμος''. Τέσσερα τραγούδια με τη χρήση ηλεκτρικής κιθάρας, κρουστών, φλάουτου και τσέμπαλου με εναν ήχο αρκετά προοδευτικό μεσ' στην επιβλητικότητα του, που θα χαρακτηριζόταν - κατά τη γνώμη μου - έως και ελαφρά ψυχεδελικός για τα εγχώρια 60s.

Θεωρώ το ''Άσμα Ασμάτων'' σαν ένα από τα 10 σημαντικότερα ελληνικά τραγούδια που γράφτηκαν ποτέ! Ένα πανευτυχές πάντρεμα μελωδίας και στίχου με καθοριστική τη συμβολή της έφηβης Φαραντούρη στην ερμηνεία. Υπάρχει άνθρωπος που δεν έχει δακρύσει στο άκουσμα των στίχων του Καμπανέλλη; ''Κοπέλες του Μαουτχάουζεν, κοπέλες του Μπέλσεν, μην είδατε την αγάπη μου;/ Την είδαμε στην παγερή πλατεία μ' ένα αριθμό στο άσπρο της το χέρι, με κίτρινο άστρο στην καρδιά''...

Στο ''Άσμα Ασμάτων'' περιγράφεται το δράμα του κρατούμενου που αναζητά απεγνωσμένα την αγαπημένη του και συγκρατούμενη του. Στον ''Αντώνη'', δίνεται μια σκληρή εικόνα των απάνθρωπων συνθηκών εργασίας ή, σωστότερα, τιμωρίας στο λατομείο του Μαουτχάουζεν με μία επαναστατική και ανατρεπτική διάθεση. Στον ''Δραπέτη'' ο ήρωας ''Γιάννος Μπερ απ' το βοριά'' δραπετεύει απ' το Μαουτχάουζεν, μα καταλήγει πάλι στα χέρια των Ες-Ες, οπότε η τραγική του μοίρα είναι προγεγραμμένη. Και στο δοξαστικό ''Όταν τελειώσει ο πόλεμος'', που μοιάζει σαν τη συνέχεια του ''Άσματος Ασμάτων'', ο ίδιος κρατούμενος αποζητά τον έρωτα μέχρι και ''στις κάμαρες των αερίων, στη σκάλα, στα πολυβολεία'' του Μαουτχάουζεν για να κλείσει με τα ανατριχιαστικά λόγια ''Έρωτα μεσ' στο μεσημέρι σ' όλα τα μέρη του θανάτου ώσπου ν' αφανιστεί η σκιά του''. Ρίγος!

Για την επεικείμενη δισκογραφική έκδοση του έργου, ο Θεοδωράκης έγραψε και 6 ακόμη τραγούδια σε στίχους των Νίκου Γκάτσου, Τάσου Λειβαδίτη, Δημήτρη Χριστοδούλου και Γεράσιμου Σταύρου, πάντα για τη φωνή της μούσας του, εξ ου και τους έδωσε τον τίτλο ''Κύκλος Φαραντούρη''.

Η ''Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν'' του Θεοδωράκη ήταν το έργο που λάτρεψε ο Μάνος Χατζιδάκις κι έτσι ζήτησε από τη Φαραντούρη να συμμετάσχει με ένα τραγούδι, δίπλα στον Γιώργο Ρωμανό, κατά το πρώτο ανέβασμα του ''Καπετάν - Μιχάλη'' του Νίκου Καζαντζάκη την ίδια χρονιά. Ένα άλλο τραγούδι επίσης από τον ''Κύκλο Φαραντούρη'' που ο Χατζιδάκις είχε παρουσιάσει από το Τρίτο Πρόγραμμα, χαρακτηρίζοντας το δημόσια ''αριστούργημα'', ήταν ''Τ' όνειρο καπνός'' σε στίχους του Γκάτσου.

Το έργο παρουσιάστηκε στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά και συγκέντρωσε τις πιο εγκωμιαστικές κριτικές από τους Έλληνες, αλλά και τους ξένους κριτικούς. Απ' ότι βλέπουμε στο άνωθεν ντοκουμέντο, στην ορχήστρα υπήρχε μπουζούκι, σε αντίθεση με τη δισκογραφημένη εκδοχή του. Ως πρώτη εμφάνιση της Φαραντούρη στο τραγούδι, την καθιέρωσε σημαντικότερη Ελληνίδα τραγουδίστρια, κάτι σαν τη ''Joan Baez της Μεσογείου'', όπως θα τη χαρακτήριζε μουσικοκριτικός τη γαλλικής ''Le Monde''!

Λίγα χρόνια αργότερα, ο ''Αντώνης'', το δεύτερο τραγούδι της ''Μπαλάντας του Μαουτχάουζεν'', έγινε το μουσικό θέμα για το θρυλικό κινηματογραφικό ''Ζ'' του Κώστα Γαβρά και του Βασίλη Βασιλικού.

Όταν το 2003 το ΝΑΤΟ ανάλαβε τη διοίκηση του Αφγανιστάν, έπειτα από την ανατροπή των Ταλιμπάν, κατόπιν απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, ο αφγανικός στρατός μπήκε στην Καμπούλ πάνω σε ανοιχτά στρατιωτικά φορτηγά, τραγουδώντας τον ''Αντώνη'' του Θεοδωράκη στη γλώσσα τους σα να επρόκειτο επίσης για τον δικό τους Εθνικό Ύμνο!

Η ''Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν'' έχει παρουσιαστεί άπειρες φορές σε συναυλίες ανά τον κόσμο. Ιστορικής σημασίας θεωρείται η πρώτη απόδοση του, πάντα με σολίστ τη Φαραντούρη υπό τη διεύθυνση του Θεοδωράκη, μεσ' στο στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν το 1988. Σε εκείνη τη συναυλία εκτός από τη Φαραντούρη, το έργο απέδωσαν στα εβραϊκά η Ισραηλινή Elinoar Moav και στα γερμανικά η Gisela May του Berliner Ensemble - η τελευταία μάλιστα το ηχογράφησε στα γερμανικά σε μία βερσιόν που χάθηκε με τα γεγονότα της πτώσης του τείχους του Βερολίνου, αλλά που ευτυχώς διέσωσε στο αρχείο του ο φίλος της, ερμηνευτής Θανάσης Μωραΐτης, και επανεκδόθηκε σε CD πριν μερικά χρόνια. Σχετικά πρόσφατα ακόμη μία ηχογράφηση του κυκλοφόρησε σε παγκόσμια διανομή με τη Φαραντούρη στα ελληνικά, την Elinoar Moav στα εβραϊκά και τη Nantia Weinberg στα αγγλικά.

 

Διόλου τυχαίο για την τεράστια καλλιτεχνική απήχηση του έργου, που οι ''Times'' της Νέας Υόρκης αναγόρευσαν στο ''σημαντικότερο έργο για το Ολοκαύτωμα που γράφτηκε ποτέ'' και που στο Ισραήλ θεωρείται κάτι σαν δεύτερος Εθνικός Ύμνος. Θυμάμαι ακόμη κάτι τρομερά συγκινητικό: Όταν το 2003 το ΝΑΤΟ ανάλαβε τη διοίκηση του Αφγανιστάν, έπειτα από την ανατροπή των Ταλιμπάν, κατόπιν απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, ο αφγανικός στρατός μπήκε στην Καμπούλ πάνω σε ανοιχτά στρατιωτικά φορτηγά, τραγουδώντας τον ''Αντώνη'' του Θεοδωράκη στη γλώσσα τους σα να επρόκειτο επίσης για τον δικό τους Εθνικό Ύμνο!

Στο άνωθεν βίντεο, ο Αφγανός ερμηνευτής Abdel Wahab Madadi ερμηνεύει στην αφγανική τηλεόραση τον ''Αντώνη'' και οι αντιδράσεις κυρίως των νέων φανερώνουν τη δυναμική του τραγουδιού στη συγκεκριμένη ασιατική χώρα.

Όσο περνά ο χρόνος, γεγονός είναι πως άλλο τόσο μεγαλώνει η αξία της ''Μπαλάντας του Μαουτχάουζεν''. Οι πωλήσεις του πρωτότυπου δίσκου του 1966 και των μετέπειτα εκτελέσεων έχουν αγγίξει μυθώδη νούμερα με τις μελωδίες του Θεοδωράκη και τις ερμηνείες της Φαραντούρη να είναι οι πλέον αναγνωρίσιμες σε όλη την υφήλιο.