Στo σκληρό πλαίσιο του Διεθνούς Ποινικού Δικαίου οι όροι δεν χρησιμοποιούνται τυχαία. Η λέξη «γενοκτονία» έχει βαρύνουσα σημασία και η χρήση της –ιδίως από επίσημα πρόσωπα– προϋποθέτει νομική τεκμηρίωση και ιδιαίτερη προσοχή. Όταν, ωστόσο, μιλάει γι' αυτήν η πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Μελετητών Γενοκτονιών (International Association of Genocide Scholars-IAGS), το ερώτημα παύει να είναι θεωρητικό: αφορά τον ίδιο τον πυρήνα της διεθνούς έννομης τάξης.
Στην αποκλειστική της συνέντευξη στη LiFO η δρ Melanie O’Brien, πρόεδρος της IAGS και αναπληρώτρια καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αυστραλίας, δηλώνει ρητά: οι ενέργειες του Ισραήλ στη Γάζα πληρούν τις νομικές προϋποθέσεις για να χαρακτηριστούν ως εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας – και γενοκτονία.
«Γίνονται δηλώσεις εκ μέρους της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας του Ισραήλ που δείχνουν την πρόθεσή τους να καταστρέψουν τους Παλαιστίνιους· βομβαρδισμοί αμάχων επί μακρό χρονικό διάστημα· καταστροφή ζωτικών υποδομών· θάνατοι σε τεράστια κλίμακα· στέρηση τροφής, νερού και υγειονομικής περίθαλψης. Τι άλλο επιδιώκεις όταν στερείς τα βασικά για την επιβίωση, πέρα από τον ίδιο τον θάνατο;» λέει.
Η γενοκτονία δεν είναι απλώς αριθμοί, είναι πρόθεση
Σύμφωνα με τη Σύμβαση του 1948, η γενοκτονία ορίζεται όχι μόνο από τις πράξεις αλλά και από την πρόθεση. Αυτή η «ειδική πρόθεση» (special intent), όπως εξηγεί η δρ O’Brien, είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί τη γενοκτονία από άλλα διεθνή εγκλήματα. Η πρόθεση μπορεί να αποδειχθεί από μοτίβα δράσης και δημόσιες δηλώσεις.
«Στην περίπτωση της Γάζας, έχουμε ακριβώς αυτά: δημόσιες δηλώσεις για την εξόντωση πληθυσμών, το σταθερό μοτίβο των βομβαρδισμών και τη μακροχρόνια άρνηση ανθρωπιστικής βοήθειας. Αυτή η πρακτική δείχνει ότι ο στόχος είναι η καταστροφή του πληθυσμού», εξηγεί.
Αναφερόμενη στις προσωρινές εντολές που εξέδωσε το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης στη δίκη που ξεκίνησε η Νότια Αφρική κατά του Ισραήλ, η δρ O’Brien είναι ξεκάθαρη: οι εντολές αυτές είναι δεσμευτικές, αλλά το Ισραήλ δεν τις τηρεί.
«Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης διέταξε το Ισραήλ να διασφαλίσει την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας. Όμως το Ισραήλ συνεχίζει να παραβιάζει αυτές τις εντολές καθημερινά. Αυτό σημαίνει πως όλος ο κόσμος γνωρίζει ότι παραβιάζεται το Διεθνές Δίκαιο, ανεξάρτητα από τις δηλώσεις περί “συμμόρφωσης”», τονίζει.
Το φαγητό ως όπλο εξόντωσης
Όπως αναλύει η καθηγήτρια, η στέρηση βασικών μέσων διαβίωσης μπορεί να χαρακτηριστεί ταυτόχρονα ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και ως γενοκτονία, ανάλογα με την πρόθεση.
«Η παρεμπόδιση της ανθρωπιστικής βοήθειας και η πρόκληση συνθηκών λιμού μπορεί να στοιχειοθετήσει την πράξη της “εξόντωσης” (crimes against humanity of extermination) ή το άρθρο της γενοκτονίας που οδηγεί στην καταστροφή ενός πληθυσμού», επισημαίνει.
Όσο για τη δυνατότητα λογοδοσίας, αναγνωρίζει τα γεωπολιτικά εμπόδια –τις ΗΠΑ στο Συμβούλιο Ασφαλείας, τη μη συμμόρφωση κρατών με τις υποχρεώσεις τους έναντι του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου–, αλλά τονίζει:
«Οι συνθήκες αλλάζουν. Ποιος θα φανταζόταν πριν από λίγα χρόνια ότι ο πρώην Πρόεδρος των Φιλιππίνων θα παραδινόταν στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο; Οι πολίτες πρέπει να πιέσουν τις κυβερνήσεις τους να συμμετάσχουν σε μηχανισμούς λογοδοσίας. Και, το πιο απλό, να μη στέλνουν όπλα σε κράτη που διαπράττουν εγκλήματα».
Ολόκληρη η συνέντευξη με τη δρα Melanie O’Brien
— Κατά τη γνώμη σας ως ειδικού, συνιστούν οι ενέργειες του Ισραήλ στη Γάζα, σύμφωνα με νομικά κριτήρια, γενοκτονία βάσει της Σύμβασης του 1948; Ποιοι είναι οι πιο κρίσιμοι δείκτες για την εκτίμηση αυτή;
Οι ενέργειες του Ισραήλ στη Γάζα πληρούν τα νομικά κριτήρια για να χαρακτηριστούν εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία. Όσον αφορά τη γενοκτονία, υπάρχουν πολλές πράξεις που υποδεικνύουν ότι περί αυτού πρόκειται: οι δηλώσεις πρόθεσης καταστροφής των Παλαιστινίων και της Γάζας από την ισραηλινή πολιτική και στρατιωτική ηγεσία· οι αδιάκριτοι βομβαρδισμοί κατοικημένων περιοχών για παρατεταμένο χρονικό διάστημα· ο υψηλός αριθμός νεκρών· η καταστροφή βασικών υποδομών, όπως οι μονάδες ηλεκτροδότησης και υδροδότησης· η καταστροφή εγκαταστάσεων υγείας και οι δολοφονίες ιατρικού προσωπικού· και η στέρηση βασικών αγαθών επιβίωσης, όπως τροφή, νερό, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και στέγη. Τι άλλο προσπαθείς να πετύχεις όταν στερείς από ανθρώπους τροφή και νερό, πέρα από το να τους οδηγήσεις στον θάνατο;
— Πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος της πρόθεσης (mens rea) στον προσδιορισμό της γενοκτονίας; Μπορεί η «πρόθεση καταστροφής» να συναχθεί από πολιτικές ή στρατιωτικές δηλώσεις και πρότυπα συμπεριφοράς;
Η γενοκτονία απαιτεί μια συνηθισμένη πρόθεση για διάπραξη εγκλήματος, αλλά αυτό που τη διαφοροποιεί από άλλα εγκλήματα είναι ότι απαιτεί και τη λεγόμενη «ειδική πρόθεση», δηλαδή την πρόθεση καταστροφής μιας θρησκευτικής, εθνικής, εθνοτικής ή φυλετικής ομάδας. Αυτό μπορεί να είναι δύσκολο να αποδειχθεί στο δικαστήριο, αλλά ενδείξεις πρόθεσης αποτελούν οι δηλώσεις πολιτικών ή στρατιωτικών ηγετών και τα πρότυπα πρόθεσης στη συμπεριφορά. Στην περίπτωση της Γάζας, έχουμε ακούσει πολλές τέτοιες δηλώσεις από Ισραηλινούς ηγέτες, ενώ το πρότυπο συμπεριφοράς περιλαμβάνει μακροχρόνιους, αδιάκριτους βομβαρδισμούς κατά αμάχων και διαρκή άρνηση της πρόσβασης σε τροφή, νερό και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Μια τέτοια συμπεριφορά μπορεί να έχει ως μόνο στόχο την καταστροφή του πληθυσμού που στοχοποιείται.
— Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης εξέδωσε προσωρινά μέτρα κατά του Ισραήλ. Ποια είναι η νομική σημασία αυτών των μέτρων και ποιες οι συνέπειες, εάν αγνοηθούν;
Το Διεθνές Δικαστήριο εξέδωσε πολλαπλά προσωρινά μέτρα στην υπόθεση που κατέθεσε η Νότια Αφρική κατά του Ισραήλ, μεταξύ των οποίων και εντολές προς το Ισραήλ να διασφαλίσει την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας στον πληθυσμό της Γάζας. Αυτές οι εντολές είναι δεσμευτικές για το Ισραήλ, αλλά το Ισραήλ δεν τις έχει τηρήσει και συνεχίζει να παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο, συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων του Δικαστηρίου της Χάγης, σε καθημερινή βάση. Η επιβολή των εντολών του δικαστηρίου είναι δύσκολη, καθώς γίνεται μέσω του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες θα ασκούσαν βέτο σε οποιαδήποτε σχετική πρόταση. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι οι εντολές είναι χωρίς νόημα, καθώς πλέον όλοι γνωρίζουν πως το Ισραήλ παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο, ανεξαρτήτως του πόσες φορές η κυβέρνηση έχει ισχυριστεί πως συμμορφώνεται με αυτό. Καθιστούν το κράτος τους παρία στη διεθνή κοινότητα.
— Μπορεί η εσκεμμένη παρεμπόδιση παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας και η δημιουργία συνθηκών λιμού να συνιστούν γενοκτονία ή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας; Πώς διαχωρίζονται νομικά αυτές οι κατηγορίες;
Τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας είναι εγκλήματα που διαπράττονται στο πλαίσιο ευρείας ή συστηματικής επίθεσης κατά άμαχου πληθυσμού και περιλαμβάνουν πολλές πράξεις όπως είναι τα βασανιστήρια, οι βιασμοί, το απαρτχάιντ, οι εκτοπισμοί και οι δολοφονίες. Η γενοκτονία περιλαμβάνει πέντε πράξεις που τελούνται με την πρόθεση καταστροφής μιας φυλετικής, εθνοτικής, θρησκευτικής ή εθνικής ομάδας εν όλω ή εν μέρει. Η εσκεμμένη παρεμπόδιση ανθρωπιστικής βοήθειας και η άρνηση παροχής τροφής και νερού μπορούν να συνιστούν τόσο εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας όσο και γενοκτονία.
— Πώς επηρεάζουν η γεωπολιτική ισχύς και οι κρατικές συμμαχίες τη δυνατότητα των διεθνών μηχανισμών δικαιοσύνης να κάνουν τους υπεύθυνους να λογοδοτήσουν; Ποιοι ρεαλιστικοί δρόμοι νομικής ή ηθικής πίεσης υπάρχουν;
Η γεωπολιτική δημιουργεί εμπόδια στην κρατική και ατομική λογοδοσία, για παράδειγμα μέσω του δικαιώματος αρνησικυρίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ή με την άρνηση ενός κράτους να εκπληρώσει την υποχρέωσή του να παραδώσει έναν φυγόδικο στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, όπως έπραξε η Μογγολία με τον Πούτιν ή η Ουγγαρία με τον Νετανιάχου. Ωστόσο, δεν πρέπει να είμαστε πάντοτε απαισιόδοξοι, γιατί οι συνθήκες αλλάζουν. Δείτε, για παράδειγμα, την πρόσφατη παράδοση του πρώην Προέδρου των Φιλιππίνων στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Δεν γνωρίζουμε τι θα φέρει το μέλλον, γι’ αυτό είναι σημαντικό να παραμένουμε αισιόδοξοι και να κατανοούμε ότι οι διεθνείς νομικοί μηχανισμοί λειτουργούν! Οι πολίτες θα πρέπει να ασκούν πίεση στις κυβερνήσεις τους ώστε να υποστηρίζουν μηχανισμούς λογοδοσίας όπως το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, να λαμβάνουν μέτρα όπως οι κυρώσεις σε κράτη-δράστες, και να μην προμηθεύουν στρατιωτικό εξοπλισμό, συμπεριλαμβανομένων των όπλων, σε κράτη-δράστες ή ένοπλες ομάδες.
