Ρίκα Δεληγιαννάκη: Μια σημαντική συνθέτρια-μουσικοπαιδαγωγός, που πέθανε πριν από λίγο καιρό

ΣΤΙΣ 7 ΤΟΥ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ έφυγε από τη ζωή η ηρακλειώτισσα συνθέτρια και μουσικοπαιδαγωγός Ρίκα Δεληγιαννάκη. Ήταν 89 ετών. Η Δεληγιαννάκη μπορεί να μην ήταν πολύ γνωστή στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά στην Κρήτη και κυρίως στο Ηράκλειο η προσφορά της υπήρξε μεγάλη. Εξάλλου τα κρητικά σάιτ θα ήταν εκείνα, που θα έγραφαν για την αποδημία της.

Το ξεκίνημα της καλλιτεχνικής πορείας τής συνθέτριας θα μας γυρίσει πολύ πίσω στο χρόνο, στο 1961, όταν η Δεληγιαννάκη θα διοριστεί καθηγήτρια μουσικής στη Μέση Εκπαίδευση, υπηρετώντας σε Χίο και Ηράκλειο, για να παραιτηθεί από τη θέση αυτή λίγα χρόνια αργότερα, επί δικτατορίας, προκειμένου να αφιερωθεί στη σύνθεση και τη διδασκαλία – βασικά μέσα από το Ωδείο τού Μουσικού Συλλόγου «Απόλλων», στο Ηράκλειο. Όπως διαβάζουμε στο βιογραφικό της:

Η Ρίκα είναι η δροσερή πνοή, το φως μέσα στη σκοτεινιά της πρώτης χρονιάς μας στο γυμνάσιο. Αντισυμβατική, θα φέρνει την ώρα της μουσικής στα τμήματά μας της Α’ Γυμνασίου αυτό που σήμερα φαντάζει αυτονόητο, την τεχνολογία και την ίδια την απόλαυση της μουσικής: Ένα πικ-απ και δίσκους του Θεοδωράκη και του Χατζιδάκι. 

«Εκεί (στο πλαίσιο του συλλόγου) θα δημιουργήσει το οργανικό-φωνητικό σύνολο Γαλάζια Μέταλλα, παρουσιάζοντας ποικίλα είδη μουσικής με διαφορετικούς συνδυασμούς οργάνων και φωνών, σε συναυλίες, και σε επαναλαμβανόμενες επισκέψεις στην τότε κρατική τηλεόραση. Η Δεληγιαννάκη υπήρξε, επίσης, σύμβουλος σπουδών του Ωδείου Ηρακλείου, ενώ επί σειρά ετών ήταν ενεργό μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Μουσικού Συλλόγου “Απόλλων”, διατηρώντας και την επιμέλεια του περιοδικού (του συλλόγου) “Ιδιόφωνο”. Μάλιστα, δραστηριοποιούμενη μέσα από τον σύλλογο θα διοργάνωνε συναυλίες, σεμινάρια και διαλέξεις, σημαντικών εκπροσώπων της πνευματικής ζωής του τόπου. Χαρακτηριστικές υπήρξαν οι προσκλήσεις στους Μάνο Χατζιδάκι, Ντόρα Μπακοπούλου, Αλίκη Βατικιώτη, Γιώργο Κουρουπό, Δόμνα Ευνουχίδου, Μαρίζα Κωχ και Ευγενία Συριώτη. Καρπός αυτής της εξωστρέφειας υπήρξε και η σημαντική, για τα παιδιά, συμμετοχή της χορωδίας του Ωδείου Απόλλων στην πρώτη εκτέλεση της “Εποχής της Μελισσάνθης”, του Μάνου Χατζιδάκι, με τη Μαρία Φαραντούρη, στο πλαίσιο του “Μουσικού Αυγούστου 1980”».

Facebook Twitter

Η πρώην υπουργός και βουλευτίς του ΣΥ.ΡΙΖ.Α Νάντια Βαλαβάνη, Ηρακλειώτισσα κι αυτή και μαθήτρια της Πρώτης Γυμνασίου, κατά το σχολικό έτος 1966-67, θυμάται, σ’ ένα κείμενό της, δημοσιευμένο στο σάιτ της τον Οκτώβριο του 2007 (nadiavalavani.gr), σχετικά με την Ρίκα Δεληγιαννάκη:

«Η Ρίκα είναι η νεαρή καθηγήτρια μουσικής του Α’ Γυμνάσιου Θηλέων, “η μουσικάνα” στην αργκώ του σχολείου κι η πιο αγαπημένη μας από τις καθηγήτριες της Α’ Τάξης, που σεβόμασταν κι εκτιμούσαμε.(...) Η Ρίκα είναι η δροσερή πνοή, το φως μέσα στη σκοτεινιά της πρώτης χρονιάς μας στο γυμνάσιο. Αντισυμβατική, θα φέρνει την ώρα της μουσικής στα τμήματά μας της Α’ Γυμνασίου –6 τμήματα από 60 μαθήτριες το καθένα, 360 συμμαθήτριες συνολικά– αυτό που σήμερα φαντάζει αυτονόητο, την τεχνολογία και την ίδια την απόλαυση της μουσικής: Ένα πικ-απ και δίσκους του Θεοδωράκη και του Χατζιδάκι. Αυτό που μ’ έκανε ν’ αγαπήσω τη Ρίκα, από την πρώτη στιγμή, δεν ήταν η μαγεία της μουσικής που ακούγαμε μέσα στην τάξη κι όσων μας εξηγούσε. Οι γονείς μου, στο μαγαζί τους ηλεκτρικών ειδών, πουλούσαν και δίσκους κι είχα μεγαλώσει με τ’ ακούσματα της μουσικής του Μίκη. Αυτό που με κέρδισε ήταν πριν απ’ όλα η προσπάθεια που κατέβαλλε η Ρίκα για να μυήσει στην απόλαυση της μουσικής μερικές εκατοντάδες χωριατόπαιδα.(...) Το Σεπτέμβρη του 1967, όταν επανήλθαμε στο σχολείο μαθήτριες πλέον της Β΄ Γυμνασίου, η Ρίκα έλειπε. Μάθαμε ότι είχε παραιτηθεί από το Δημόσιο και έκανε μαθήματα πιάνου στο Ωδείο. Οι ψίθυροι έλεγαν πως το είχε κάνει σ’ ένδειξη διαμαρτυρίας, επειδή μετά την 21η Απριλίου η μουσική του Θεοδωράκη είχε απαγορευτεί κι αυτή δε μπορούσε να κάνει πια όπως ήθελε το μάθημά της – και πράγματι, μετά την 21η είχε σταματήσει να φέρνει πικ-απ και δίσκους στο σχολείο».

Για να συνεχίσει η Νάντια Βαλαβάνη:

«Είχε προηγηθεί ένας άλλος χορός που έμελλε να μας μείνει αξέχαστος, αυτή τη φορά στο Ωδείο: ο αποκριάτικος χορός το Φλεβάρη του 1969. Την πρωτοβουλία κι ευθύνη για τη διοργάνωσή του την είχε η Ρίκα.(...) Ανάμεσα στ’ άλλα φροντίσαμε για τη διακόσμηση, η οποία συμπεριλάμβανε και διάφορα σκίτσα, που είχα ζωγραφίσει σε χαρτί μέτρου για τους τοίχους των δωματίων του Ωδείου.(...) Σε εμφανές σημείο υπήρχε το διεθνές σήμα της ειρήνης. Απ’ ό,τι φαίνεται, είχα γεμίσει κάθε ζωγραφιά, όπως και τους τοίχους των δωματίων του Ωδείου με το ίδιο σήμα, χωρίς να προκληθεί οποιοδήποτε πρόβλημα. Υποθέτω ότι θα πρέπει να ήταν αυτή η κυριαρχία των σημάτων, που έδωσε την ιδέα στη Ρίκα. Έφτιαξε μια σειρά τέτοια σήματα από χαρτόνι, τα έραψε στο φόρεμά της που, εντελώς τυχαία, ήταν κόκκινο(!), έβαλε επίσης σήματα ειρήνης στα γυαλιά της κι έτσι ντυμένη, λίγα  24ωρα αργότερα, συμμετείχε σ’  έναν  απ’  τους “θεσμικούς” αποκριάτικους χορούς της πόλης – νομίζω της Περιηγητικής Λέσχης, στο ξενοδοχείο Ατλαντίς. Σ’ αυτή την περίπτωση το σύστημα λειτούργησε άψογα. Ελάχιστη ώρα μετά την άφιξή της στην αίθουσα την κάλεσαν στη ρεσεψιόν κι εκεί ο τότε διευθυντής του ξενοδοχείου ξήλωσε ο ίδιος, χωρίς πολλές διατυπώσεις, τα σήματα απ’ το φόρεμά της. Ταυτόχρονα της ζήτησαν να περάσει την επόμενη από την Ασφάλεια “δι’ υπόθεσίν της” κι εκεί πέρασε τα τρία επόμενα πρωινά. Της ζητούσαν –και με την απειλή στρατοδικείου– να κατονομάσει όσους την έβαλαν να εμφανιστεί σ’ ένα χορό, με παρούσα όλη την “καλή κοινωνία” του Ηράκλειου, συμπεριλαμβανόμενης και της χουντικής ελίτ, μ’ ένα κόκκινο φόρεμα γεμάτο σήματα της απαγορευμένης οργάνωσης των Λαμπράκηδων (που ήταν τα ίδια με το διεθνές σήμα της ειρήνης). Η Ρίκα δεν είπε κουβέντα για μας. Τελικά την άφησαν με πολλές προειδοποιήσεις, και αυτός υπήρξε ο πρώτος και ο τελευταίος αποκριάτικος χορός, που οργανώθηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στο Ωδείο».

Το 1972 η Ρίκα Δεληγιαννάκη μελοποιεί μια σειρά ποιημάτων του συμπατριώτη της (από το Ηράκλειο) σημαντικού ποιητή Μηνά Δημάκη (1913-1980). Τα τραγούδια ηχογραφούνται το 1973, στο στούντιο της Columbia, από τους Στέλιο Γιαννακόπουλο και Γιάννη Τριφύλλη, με ενορχήστρωση από τον Βασίλη Τενίδη και με στόχο να μετατραπούν σε δίσκο, υπό τον τίτλο «Κάψαμε τα Καράβια μας», την παραγωγή του οποίου θα αναλάμβανε ο Μάνος Χατζιδάκις, μέσω της τότε εταιρίας του Πολύτροπον.

Στην ηχογράφηση ακούγονταν οι Νίκος Γκίνος κλαρινέτο, φλάουτο, Τάσος Διακογιώργης σαντούρι, μαρίμπα, μεταλλόφωνο, Κίμων Βασιλάς τσέμπαλο, μαρίμπα, βιμπράφωνο, Βασίλης Τενίδης κλασική κιθάρα και Ανδρέας Ροδουσάκης κοντραμπάσο, ενώ τις ερμηνείες θα έφερναν εις πέρας ο Γιώργος Μούτσιος και η Ευγενία Συριώτη. Τελικά, ο δίσκος θα κυκλοφορήσει τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1977, αλλά με άλλους ερμηνευτές. Τον Ευτύχιο Χατζηττοφή και την Φερενίκη Βαλαρή. Όπως έγραφε στο οπισθόφυλλο του δίσκου η Δεληγιαννάκη:

«Τα τραγούδια της συλλογής “Κάψαμε τα καράβια μας” γράφτηκαν το καλοκαίρι του ’72 στο Ηράκλειο της Κρήτης κι αφού πέρασαν μια μικρή Οδύσσεια, πήραν την Άνοιξη του ’77, στην Αθήνα, τη μουσειακή μορφή του δίσκου. Στην τέχνη κινούμαι περισσότερο από ένστικτο. Μ’ αρέσει να παίζω με λέξεις, νότες και εικόνες, δε μ’ αρέσει να αναλύω ό,τι κάνω. Γράφω για ν’ ακονίζω το ροδάνι του νου και ν’ αποκοιμίζω τη φθορά του καθημερινού...».

Ρίκα Δεληγιαννάκη: Κάψαμε Τα Καράβια Μας

Στον δίσκο του ’77 έχει κρατηθεί το playback του ’73, αλλά ο Χατζιδάκις θα αντικαθιστούσε τις παλαιότερες φωνές με καινούριες. Γιατί το έκανε αυτό; Μάλλον, επειδή πίστευε πως το έργο θα αποκτούσε μια πιο επίκαιρη όψη, για το 1977, έχοντας μπροστά δύο νέες φωνές (του Χατζηττοφή και της Βαλαρή), με τις οποίες συνεργαζόταν τότε και ο ίδιος – καθώς οι συμπράξεις του με την Συριώτη και τον Μούτσιο είχαν ολοκληρωθεί ήδη από τα σίξτις.

Τα τραγούδια της Δεληγιαννάκη και λόγω των ερμηνειών, και εξαιτίας της ενορχήστρωσης του Τενίδη, μα και από την ίδια τη φύση τους έχουν σίγουρα «χατζιδακικές» αναφορές, αλλά όχι μόνον. Υπάρχει και ο νεο-κυματικός ρομαντισμός εδώ, όπως και μια κάπως φολκλορική προσέγγιση πολλών μελωδιών (κατά το πρότυπο του Γιάννη Μαρκόπουλου της δεκαετίας του ’60), με το βασικό στοιχείο τους να είναι, σε κάθε περίπτωση, ο λυρισμός.

Πάλι χαθήκαμε - Ευτύχιος Χατζηττοφής

Αυτό το ηχητικό κλίμα, που αγγίζει κάποιες φορές υπερβατικές, μαγικές ή και παγανιστικές διαστάσεις, το υποβάλλουν, από μια μεριά, και οι στίχοι των ποιημάτων του Μηνά Δημάκη – ποιήματα, που δεν προέρχονται μόνον από την αναλόγου ύφους συλλογή του «Κάψαμε τα Καράβια μας» [Εκδόσεις Ματαράγκα, 1946], αλλά και από μεταγενέστερες, που χαρακτηρίζονται, περισσότερο, από υπαρξιακές αναζητήσεις, όπως συμβαίνει με τη συλλογή του «Η Περιπέτεια» [Βάκων, 1966]. Βασικά από τη συλλογή «Κάψαμε τα Καράβια μας» προέρχονταν μόνον το φερώνυμο τραγούδι-ποίημα και το «Η άνοιξη πάλι ντύθηκε» (που δεν μελοποιείται ολόκληρο).

Facebook Twitter

Ο δίσκος, δεν χωρά αμφιβολία, είναι πρώτης κλάσης. Πρόκειται απλώς για ένα αγνοημένο «διαμάντι» του τραγουδιού μας. Η Δεληγιαννάκη δείχνει στοιχεία σοβαρής μελωδού και συνθέτριας, ενώ και η συνολική παραγωγή του «χατζιδακικού» Πολύτροπον –που τότε αναθερμαίνεται δισκογραφικά και με τα άλμπουμ των Βασίλη Τενίδη «Κύπρια Έπη» και Νίκου Τάτση «Έρανα»– είναι επίσης αντάξια του υλικού. Κρίμα, γιατί δεν υπήρξε συνέχεια, εκείνη τουλάχιστον την εποχή.

Τον Οκτώβριο του 2005, και ήταν αυτό κάτι το αναπάντεχο, κυκλοφορεί ένα CD της Ρίκας Δεληγιαννάκη, που είχε τίτλο «Ο καθρέφτης του Βορρά» [Αεράκης Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι]. Το άλμπουμ αποτελούσε παραγωγή του Μουσικού Συλλόγου «Απόλλων» και περιλάμβανε τρία έργα της συνθέτριας. Ανάμεσα τους δε και μία έκπληξη από το χθες... οκτώ τραγούδια από το χαμένο σέσιον του 1973, των συνθέσεων της Δεληγιαννάκη σε ποίηση Δημάκη, με τους Μούτσιο και Συριώτη!

Δεν μπορεί να γίνει κριτική για τις ερμηνείες αυτών των δύο καταπληκτικών και αναγνωρισμένων ερμηνευτών. Προφανώς μέσω των συγκεκριμένων αποδόσεων το έργο της Δεληγιαννάκη αποκτά πιο «σοβαρά» χαρακτηριστικά, ενώ με τις ερμηνείες του Χατζηττοφή και της Βαλαρή το ύφος είναι μετατοπισμένο προς το... χατζιδακικό/λαϊκό-μπαλαντικό (τύπου «Μυθολογίας» ας πούμε).

Ποια εκδοχή από τις δύο είναι προτιμότερη; Δεν υπάρχει απάντηση εδώ. Ο ακροατής και η ακροάτρια θα επιλέξουν ανάλογα με τις ακουστικές εμπειρίες τους, αλλά και με βάση τις πιο ειδικές προτιμήσεις τους όσον αφορά τα φωνητικά «μέταλλα». Το λέω, γιατί το ηχητικό background είναι το ίδιο και στις δύο εκδοχές. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, τραγούδια σαν τα «Κάψαμε τα καράβια μας», «Πρέπει να σωπάσω», «Η άνοιξη πάλι ντύθηκε», «Όλα τα άγνωστα και πιθανά», «Φύγαμε», «Πάλι χαθήκαμε», όπως και όλα τα υπόλοιπα, είναι τραγούδια μεγάλης κλάσης, όταν τ’ ακούς από τόσο άξιες φωνές (είτε τις μεν είτε τις δε).

Η άνοιξη πάλι ντύθηκε - Ευγενία Συριώτη - Γιώργος Μούτσιος

Τώρα, στο CD του 2005 συμπεριλαμβάνονται δύο ακόμη έργα της Δεληγιαννάκη. Το παλαιότερο αποκαλείται “Coda” και ηχογραφήθηκε το 1981 από τον Γιάννη Συγλέτο. Λέμε για ένα ορχηστρικό (για σόλο φλάουτο) και για δύο τραγούδια, σε μουσική και στίχους της Δεληγιαννάκη, τα οποία αποδίδονται από την Φερενίκη Βαλαρή και την Σόνια Θεοδωρίδου. Τα κομμάτια είναι ενορχηστρωμένα για φλάουτο (Στέλλα Γαδέδη), βιολί (Δημήτρης Βράσκος), κιθάρα (Βαγγέλης Μπουντούνης) και κρουστά (το σύνολο κρουστών Γαλάζια Μέταλλα) κι έχουν παιδικές αφετηρίες (το ένα είναι νανούρισμα, ενώ το άλλο είναι περισσότερο παιγνιώδες, θυμίζοντας τα τραγούδια της Λιλιπούπολης).

Όμως προσφορά (για το εν λόγω CD) αποτελεί και το τρίτο έργο της έκδοσης, που έχει τίτλο «Ο Καθρέφτης του Βορρά». Λέμε για έντεκα τραγούδια σε μουσικές της Δεληγιαννάκη και στίχους διαφόρων (Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, Χρυσούλα Τσικριτζή, Τζουλιέττα Καρόρη, Ρίκα Δεληγιαννάκη) και με ερμηνείες από τους Μαρία Δημητριάδη, Σόνια Θεοδωρίδου και Κωστή Ρασιδάκη. Τα τραγούδια είναι ηχογραφημένα το 2005 από τον Γιάννη Ράγκο και η ενορχήστρωσή τους περιλαμβάνει πιάνο (Τάσος Καρακατσάνης), βιολί (Χάρης Χατζηγεωργίου) και τσέλο (Ντάνα Χατζηγεωργίου).

Και αυτός ο κύκλος λειτουργεί παιδαγωγικά, με τις μελωδίες και τα λόγια να συνυπάρχουν με τρόπο αληθινά εμπνευσμένο, και με νοήματα που πάνε πολύ πιο πέρα από τα προφανή, όπως φαίνεται και από το τραγούδι «Αγαπώ τη μαργαρίτα», σε μουσική-στίχους της Δεληγιαννάκη και με ερμηνεία από τον Ρασιδάκη.

ΑΓΑΠΩ ΤΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ
Αγαπώ τη μαργαρίτα / δε μ’ αρέσουν τα ρητά
δέχομαι τη ντόλτσε βίτα / μόνο στην Τσινετσιτά
Δε μου πάει εμένα η σκόλη / κι η επίσημη στολή
(δε μου πάει εμένα η Κυριακή)
με καταπιέζει η πόλη / μα κι η ξένη επιβολή
(δε μου πάει εμένα η στολή)
Δεν ξαναγυρίζω πίσω / και κανένα δε μισώ
δε με νοιάζει αν δεν κερδίσω / ούτε δάφνη ούτε χρυσό
Ονειρεύομαι γαλήνη / να ’ναι η βία μακρινή
(πάντα να ’ναι η βία μακρινή)
δίχως ένοπλη ειρήνη / και θανατική ποινή
(όνειρο η γαλήνη, μακρινή)
Αγαπώ τη μαργαρίτα / δε μ’ αρέσουν τα ρητά
παραδέχομαι την ήττα / για να ζήσω πιο λιτά

Το πιο πρόσφατο άλμπουμ της Ρίκας Δεληγιαννάκη έχει τίτλο «Τα Έργα για Πιάνο» [Αεράκης Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι / Σείστρον, 2022] και σ’ αυτό τέσσερις μαθητές / μαθήτριές της (Κώστας Κανακάκης, Φλώρα Τζανετάκη, Δημήτρης Καρύδης, Λίλυ Δάκα) θα συναντιόντουσαν στο στούντιο του Morley College, στο Λονδίνο, ηχογραφώντας τα πιανιστικά έργα της δασκάλας τους.

Αγαπώ τη Μαργαρίτα - Κώστας Ρασιδάκης