ΘΑ ΓΙΝΕΙ Η ΑΘΑΝΑΣΙΑ το επόμενο μεγάλο επιστημονικό στοίχημα; Γιατί βαδίζουμε ήδη προς την κατάκτηση της μακροζωίας; Τι είναι η συνείδηση; Θα υπάρχει, άραγε, στο μέλλον μια «νέα φυσική» που θα αλλάξει τα δεδομένα; Είναι η ανθρώπινη ύπαρξη απλώς ένα βιολογικό φαινόμενο ή μια κβαντική αφήγηση που ξετυλίγεται στο σύμπαν; Ο Δημήτρης Νανόπουλος δεν είναι απλώς ένας από τους κορυφαίους θεωρητικούς φυσικούς παγκοσμίως αλλά και ένας επιστήμονας που δεν διστάζει να θίξει τα μεγάλα ερωτήματα: πώς ο νους μπορεί να λειτουργεί με κβαντική λογική, τι σημαίνει πραγματικά η επίγνωση, πού τελειώνει ο άνθρωπος και πού αρχίζει ο μετα-άνθρωπος. Στη συνέντευξη που ακολουθεί συζητάμε με αφορμή την πιο πρόσφατη δημοσίευσή του, όπου εξηγεί γιατί ο εγκέφαλος είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή βιολογική μηχανή.
— Κύριε Νανόπουλε, πώς γεννήθηκε η σκέψη;
Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι σκέψεις προέρχονται από μια σύνθετη αλληλεπίδραση των νευρώνων, δηλαδή των κυττάρων του εγκεφάλου όπου ηλεκτρικά και χημικά σήματα συνεχώς πυροδοτούν, επεξεργάζονται και μεταβιβάζουν πληροφορίες. Αυτές οι νευρωνικές διαδικασίες, οι οποίες επηρεάζονται από εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα, δημιουργούν τη φυσική βάση για τις σκέψεις μας, τις ιδέες μας, τα αισθήματά μας, τη μνήμη μας και τις πράξεις μας. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τη σκέψη με ένα λογισμικό που "τρέχει" πάνω στο νευροβιολογικό υλικό. Αποτελεί την εξελικτική λύση στο πρόβλημα της προσαρμογής σε πολύπλοκα, μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα. Πρόκειται για μια συνδυαστική ικανότητα επεξεργασίας ερεθισμάτων, εμπειρίας και πρόβλεψης που εξελίχθηκε από στοιχειώδεις απαντήσεις των νεύρων σε ανώτερες μορφές συνείδησης.
Ο μετα-άνθρωπος, ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας, φαίνεται πως ήδη βαδίζει προς την κατάκτηση της μακροζωίας. Μιλάμε για ένα σταδιακό άλμα: πρώτα περισσότερα χρόνια ζωής, έπειτα ακόμη περισσότερα και, τελικά, η τάση προς την αθανασία που γίνεται όλο και πιο ορατή.
— Αν δεχτούμε ότι ο εγκέφαλος είναι μια μορφή κβαντικής μηχανής, τι θα σήμαινε αυτό για την τεχνητή νοημοσύνη; Θα μπορούσαμε ποτέ να φτιάξουμε μηχανές με πραγματική συνείδηση;
Αν υποθέσουμε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι πράγματι μια κβαντική μηχανή, ότι δηλαδή η συνείδηση, η σκέψη ή η αντίληψη προϋποθέτουν φαινόμενα όπως η υπέρθεση, η διεμπλοκή και η κβαντική κατάρρευση, αυτό θα είχε βαθιές και ριζικές συνέπειες για την τεχνητή νοημοσύνη, τη φιλοσοφία του νου και το μέλλον της υπολογιστικής.
Η ιδέα ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί, τουλάχιστον εν μέρει, ως ένα είδος κβαντικού υπολογιστή μοιάζει με τον καιρό ολοένα λιγότερο παράτολμη. Στην περίπτωση των μικροσωληνίσκων μού είναι δύσκολο να πιστέψω ότι, ύστερα από δισεκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, φτάνουμε, έστω προσωρινά, αφού η εξέλιξη συνεχίζεται, στον Homo sapiens, όπου ένα βασικό συστατικό των νευρώνων, τα MTs, αποτελείται από τουμπουλίνες που εναλλάσσονται μεταξύ των μορφών α και β. Αυτή η δυαδική συμπεριφορά, ουσιαστικά ένα κβαντικό σύστημα δύο καταστάσεων, δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί απλώς ένα καπρίτσιο της φύσης που θέλει να μας «μπερδέψει». Θυμηθείτε και τη ρήση του θείου Άλμπερτ: «Η φύση είναι λεπτοφυής, αλλά όχι κακόβουλη».
Το κβαντικό υπολογιστικό μοντέλο είναι ήδη εδώ. Τα πάντα γύρω μας αλλάζουν με εκπληκτική ταχύτητα (έστω πάντα μικρότερη ή ίση με αυτή του φωτός…), επομένως και η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστη. Σύντομα ίσως μετεξελιχθεί σε αυτό που αποκαλώ Quantum Artificial Intelligence. Θεωρώ μεν δύσκολο αυτό να μας οδηγήσει τελικά σε μηχανές με «πραγματική» συνείδηση, μαζί με νέα ηθικά και φιλοσοφικά διλήμματα, αλλά ποτέ μη λες ποτέ», εξηγεί.
Η πρόοδος στη νευροεπιστήμη και η αναδυόμενη σύνδεση της κβαντικής φυσικής με τις εγκεφαλικές λειτουργίες ανοίγουν νέους δρόμους για την κατανόηση αυτών των φαινομένων. Επομένως, αν ο εγκέφαλος λειτουργεί ως κβαντικός υπολογιστής, ποιες συνέπειες θα έχει αυτό για την κατανόηση της ανθρώπινης σκέψης και της ελεύθερης βούλησης; Ο Δημήτρης Νανόπουλος αποσαφηνίζει: «Αν αποδειχθεί ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί ως κβαντικός υπολογιστής, οι συνέπειες για την κατανόηση της ανθρώπινης σκέψης και της ελεύθερης βούλησης θα είναι βαθιές, ίσως ακόμη και επαναστατικές. Η ίδια η έννοια του "σκέφτομαι" ή "επιλέγω" θα αποκτήσει νέο, πολύ πιο σύνθετο και πιθανώς λιγότερο «μηχανιστικό» περιεχόμενο. Όπως ανέφερα και παραπάνω, οι μικροσωληνίσκοι (MTs) φαίνεται να ενσωματώνουν όλα τα βασικά στοιχεία ενός κβαντικού υπολογιστή, άρα και τη δυνατότητα για υπολογισμούς εξαιρετικά ταχύτερους από αυτούς των κλασικών συστημάτων. Το γεγονός ότι η κβαντική φυσική θεμελιώνεται πάνω στην έννοια της πιθανότητας και της αβεβαιότητας αφήνει ανοιχτό χώρο για την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, μιας εσωτερικής επιλογής που δεν υπαγορεύεται αυστηρά από ντετερμινιστικά “γρανάζια”. Δεν είμαστε “clockwork oranges”, όπως κάποιοι θα ήθελαν να πιστέψουμε. Ο Ηράκλειτος είχε δίκιο όταν έλεγε: “ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων” – ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του».
— Πώς φαντάζεστε, λοιπόν, τον μετα-άνθρωπο; Μπορεί ο άνθρωπος να μετατραπεί σε ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας;
Πριν από πολλά χρόνια χρησιμοποίησα τον όρο «μετα-άνθρωπος» ως μια προβολή στο μέλλον. Σήμερα, ωστόσο, οι ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας ξεπέρασαν ακόμα και τις πιο τολμηρές προσδοκίες μου. Ο «μετα-άνθρωπος» δεν είναι πια ένα μελλοντικό ενδεχόμενο, είναι ήδη εδώ. Ύστερα από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια φυσικής εξέλιξης, και ενώ για μεγάλο διάστημα αυτή η εξέλιξη επιβραδύνθηκε από την κυριαρχία του νου, ο άνθρωπος φαίνεται πως βρίσκεται πια στο κατώφλι μιας ριζικής μετάλλαξης. Η επόμενη φάση φαίνεται να είναι ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας: εμφυτεύματα, νευρωνικά chips, ενίσχυση των γνωστικών λειτουργιών, ακόμα και προγραμματισμός της βιολογίας μας. Δεν πρόκειται απλώς για «βελτίωση» αλλά για έναν εντελώς νέο τύπο ύπαρξης. Το κρίσιμο ζήτημα, όμως, δεν είναι αν μπορούμε να γίνουμε μετα-άνθρωποι – αυτό ήδη συμβαίνει. Το ζήτημα είναι αν μπορούμε να απαλλαγούμε από τις σταθερές μας ιδέες ώστε να το συνειδητοποιήσουμε, να το κατανοήσουμε και να το κατευθύνουμε με ηθική επίγνωση.
— Μπορεί η αθανασία να είναι το επόμενο επιστημονικό στοίχημα;
Ναι, μπορεί. Δεν υπάρχει κάποια «απαγορευτική αρχή» που να αποκλείει την αθανασία. Ο μετα-άνθρωπος, ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας, φαίνεται πως ήδη βαδίζει προς την κατάκτηση της μακροζωίας. Μιλάμε για ένα σταδιακό άλμα: πρώτα περισσότερα χρόνια ζωής, έπειτα ακόμη περισσότερα και, τελικά, η τάση προς την α-θανασία γίνεται όλο και πιο ορατή. Το πιο εντυπωσιακό, όμως, δεν είναι μόνο η παράταση της ζωής. Είναι η ποιότητά της: υγεία, πνευματική διαύγεια, φυσική ευεξία και διάθεση για ζωή. Δεν πρόκειται απλώς για επιβίωση, μιλάμε για μια μορφή «ευ-α-θανασίας», μια ύπαρξη γεμάτη ακμή και πληρότητα.
— Πιστεύετε ότι οι μικροσωληνίσκοι των νευρώνων μπορούν όντως να φιλοξενούν κβαντικές διεργασίες; Τι ενδείξεις έχουμε μέχρι σήμερα για κάτι τέτοιο;
Οι μικροσωληνίσκοι, πρωτεϊνικές δομές μέσα στα νευρικά κύτταρα, αποτελούν ένα βασικό συστατικό του νευρωνικού κυτταροσκελετού. Καθώς έχουν κανονική κρυσταλλική δομή, όντως θα μπορούσαν να φιλοξενούν κβαντικές διεργασίες. Αποτελούνται από ετεροδιμερή κτισμένα από δύο σφαιρικές πρωτεΐνες, οι οποίες εμφανίζονται σε δυο διαμορφώσεις, α και β, που εξαρτώνται από τη θέση ενός μη συζευγμένου ηλεκτρικού φορτίου 18e το οποίο δημιουργεί με τη μετακίνησή του ένα σημαντικό ηλεκτρικό δίπολο. Μιλάμε για μια textbook case ενός κβαντικού συστήματος δύο καταστάσεων που περνάει από τη μία στην άλλη μέσω του καθαρά κβαντικού φαινομένου σήραγγος (quantum tunneling). Αυτή η εναλλαγή μεταξύ των α και β τουμπουλινών, ουσιαστικά ένα κβαντικό σύστημα δύο καταστάσεων, μπορεί να θεωρηθεί ως το θεμελιώδες qubit ενός κβαντικού υπολογιστή. Από το 1995, μαζί με τον Νίκο Μαυρόματο και τον τότε φοιτητή μου Ανδρέα Mershin, προτείναμε ότι οι μικροσωληνίσκοι –οι οποίοι είχαν αρχικά προταθεί από τους Roger Penrose και Stuart Hameroff– ενδέχεται να υποστηρίζουν καταστάσεις κβαντικής συνοχής, που με τη σειρά τους οδηγούν σε κβαντική διεμπλοκή, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για εφαρμογές Κβαντικής Υπολογιστικής. Τον Μάιο του 2025, η ίδια ομάδα (ΜΜΝ) πρότεινε ένα συγκεκριμένο μοντέλο στο οποίο οι μικροσωληνίσκοι λειτουργούν ως βασικά δομικά στοιχεία για την Κβαντική Υπολογιστική στον εγκέφαλο, καθώς και τρόπους με τους οποίους αυτές οι δομές μπορούν να αναπαραχθούν και να μελετηθούν στο εργαστήριο, επιτρέποντας ένα είδος «upscaling» των φαινομένων αυτών. Επίσης, ο τρόπος που έχουν «πακεταριστεί» οι tubulins για να φτιάξουν τους μικροσωληνίσκους αντιστοιχούν σε έναν error-connecting code K1. Οι μικροσωληνίσκοι, προϊόντα δισεκατομμυρίων χρόνων εξέλιξης, φαίνεται να παίζουν ουσιαστικό ρόλο στα ευκαρυωτικά κύτταρα όπως οι νευρώνες, και θα ήταν περίεργο όλες οι παραπάνω κβαντικές ιδιότητες να παραμένουν ανενεργές. Με άλλα λόγια, μιλάμε για έναν Κβαντικό Δαρβινισμό.
Ο «μετα-άνθρωπος» δεν είναι πια ένα μελλοντικό ενδεχόμενο· είναι ήδη εδώ. Η επόμενη φάση φαίνεται να είναι ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας: εμφυτεύματα, νευρωνικά chips, ενίσχυση των γνωστικών λειτουργιών, ακόμα και προγραμματισμός της βιολογίας μας.
— Υπάρχει τρόπος να σχεδιάσουμε πειράματα που να ελέγχουν την ύπαρξη κβαντικών φαινομένων στον εγκέφαλο; Αν ναι, πώς θα μοιάζουν αυτά τα πειράματα;
Ναι, υπάρχουν θεωρητικά σενάρια και προσεγγίσεις για το πώς θα μπορούσαν να σχεδιαστούν πειράματα που θα ελέγχουν την ύπαρξη κβαντικών φαινομένων στον εγκέφαλο, κυρίως στους μικροσωληνίσκους. Η νεωτεριστική φαινομενολογική προσέγγισή μας στο να καταλάβουμε τον ρόλο των MTs στην επεξεργασία των πληροφοριών μάς οδήγησε σε μερικές θεωρητικές προβλέψεις που αποφασίσαμε να εξετάσουμε πειραματικά. Ιδανικά θα θέλαμε να τεστάρουμε τις θεωρίες μας in vivo, εξετάζοντας τα αποτελέσματα που έχει η κωδικοποίηση της μάθησης και της μνήμης στους MTs σε ζώα. Ένας τρόπος να γίνει αυτό είναι να «αλλοιωθούν» οι MTs, χρησιμοποιώντας «μεταλλάξεις». Χρησιμοποιήσαμε γνωστά πρωτόκολλα οσφυϊκής ρύθμισης για να εκπαιδεύσουμε Drosophila melanogaster fruit flies να αποφεύγουν ορισμένες μυρωδιές που συνοδεύονται από ηλεκτρικό σοκ. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι, όπως προβλέπει το μοντέλο μας, αν η κατανομή της MAP 2 θα αλλάζει ως αποτέλεσμα του memory encoding. Πράγματι, η κατανομή MAP 2 άλλαξε. Θέλω να σημειώσω εδώ ότι στους ανθρώπους τον ρόλο της MAP-2 παίζει η (τ) MAP. Φτιάξαμε διαγονιδιακές μύγες που «εκφράζουν» την ανθρώπινη τ-πρωτεΐνη η οποία βρίσκεται στον εγκέφαλό τους. Γιατί; Διότι η τ-MAP, όταν υποστεί μετάλλαξη, θεωρείται άκρως «ύποπτη» για μία από τις αιτίες της νόσου Alzheimer (AD). Πειράματα για την ανίχνευση κβαντικών φαινομένων στον εγκέφαλο είναι θεωρητικά εφικτά, αλλά απαιτούν τεχνολογίες αιχμής που μόλις αρχίζουν να γίνονται διαθέσιμες. Θα απαιτηθεί σίγουρα συνδυασμός φυσικής, νευροεπιστήμης και μηχανικής για να φτάσουμε σε πρακτικά αποτελέσματα.
— Με βάση την εμπειρία σας, βλέπετε στο μέλλον να προκύπτει μια «νέα φυσική» που να μπορεί να εξηγήσει τόσο τη συνείδηση όσο και τα υπόλοιπα ανεξήγητα φαινόμενα του σύμπαντος;
Ναι, διαβλέπω ότι στο μέλλον θα αναδυθεί μια «νέα φυσική», μια θεωρητική δομή ικανή να ερμηνεύσει όχι μόνο τη συνείδηση αλλά και άλλα, θεμελιωδώς ανεξήγητα φαινόμενα του σύμπαντος. Όσο παράξενο κι αν ακούγεται, τα τελευταία χρόνια αρχίζουμε να εξοικειωνόμαστε με την ιδέα πως ο χωροχρόνος μπορεί να είναι ένα αναδυόμενο φαινόμενο που προκύπτει από την κβαντική πληροφορία, πιθανώς με ολογραφικό χαρακτήρα. Ιδέες που γεννήθηκαν στο πλαίσιο της θεωρίας των υπερχορδών, όπως ο Ολογραφικός Δυϊσμός, μας επιτρέπουν να περιγράψουμε θεωρίες βαρύτητας ως κβαντικά συστήματα πολλών σωμάτων. Μέσα από αυτό το πλαίσιο η θεωρία της Κβαντικής Πληροφορίας αναδεικνύεται σε κρίσιμο εργαλείο: συνδέει άμεσα τη μικροσκοπική συμπεριφορά των qubits με τη γεωμετρία του βαρυτικού χωροχρόνου. Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα αυτής της σύνδεσης είναι το γεγονός ότι η εντροπία διεμπλοκής ενός πολυσωματιδιακού κβαντικού συστήματος μπορεί να υπολογιστεί μέσω του εμβαδού μιας λεγόμενης ακραίας επιφάνειας στον αντίστοιχο γεωμετρικό χώρο της βαρύτητας. Με άλλα λόγια, ο χωροχρόνος της βαρύτητας φαίνεται να αναδύεται από έναν τεράστιο αριθμό διεμπλεκόμενων qubits. Ας θυμηθούμε εδώ τη σημαντική συμβολή του Stephen Hawking, ο οποίος το 1975 υπολόγισε την εντροπία μιας μαύρης τρύπας, αποδεικνύοντας ότι η πληροφορία που αυτή περιέχει σχετίζεται με το εμβαδόν του ορίζοντα γεγονότων της, όχι με τον όγκο της, όπως θα περίμενε κανείς κλασικά. Η εντροπία αυτή, γνωστή ως SBH, ανοίγει τον δρόμο για τη σύνδεση της πληροφορίας με τη γεωμετρία. Να προσθέσω, επίσης, ότι ήδη από το 1992, σε εργασία που δημοσιεύσαμε με τους John Ellis και Νίκο Μαυρόματο με τίτλο «The Origin of Space-Time as W-Symmetry Breaking in String Theory» είχαμε επισημάνει πως η φυσική σε περιοχές «χωροχρονικής ανωμαλίας της μετρικής» περιγράφεται καλύτερα μέσω μιας τοπολογικής θεωρίας βαθμίδων (gauge field theory) και όχι από μια τοπολογική θεωρία βαρύτητας, όπως θα περίμενε κανείς. Εκεί διατυπώθηκαν για πρώτη φορά ολογραφικές ιδιότητες του χωροχρόνου που μόλις πρόσφατα άρχισαν να γίνονται ευρύτερα κατανοητές.
— Μιλήστε μας για τον Κόμβο Ψηφιακής Υγειονομικής Παιδείας και Πολιτικής (Digital Health Literacy & Policy Hub) που δημιουργήσατε. Ποιο είναι το όραμά σας;
Το Κέντρο Ψηφιακού Αλφαβητισμού Υγείας και Πολιτικής, που ίδρυσα πρόσφατα στη Νέα Υόρκη, είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ή ερευνητικό ίδρυμα. Αποτελεί έναν διεθνή, καινοτόμο κόμβο κοινωνικής μεταμόρφωσης με επίκεντρο την ενδυνάμωση των πολιτών ώστε να πάρουν την υγεία τους στα χέρια τους, αξιοποιώντας τα εργαλεία της ψηφιακής εποχής με συνείδηση, γνώση και ευθύνη. Το Κέντρο μας φιλοξενεί μια μοναδική σύμπραξη ανθρώπων: διακεκριμένους επιστήμονες, ερευνητές, διανοούμενους, φιλοσόφους και νέους επιστήμονες που διψούν να μάθουν, να συνεισφέρουν και να επαναπροσδιορίσουν το πώς κατανοούμε την υγεία, την πρόληψη και την πρόσβαση στη γνώση. Είναι μια κοινότητα όπου η έρευνα συναντά την πολιτική πράξη, καθώς συμμετέχουν ενεργά και όσοι χαράζουν τη δημόσια πολιτική, άτομα που διαμορφώνουν στρατηγικές σε εθνικό και διεθνές επίπεδο και είμαστε ιδιαίτερα τυχεροί που και αρκετοί Έλληνες έχουν ήδη αγκαλιάσει την πρωτοβουλία όπως ο καθηγητής Σπύρος Κουβέλης από το EPLO, η Χριστίνα Δεληγιάννη, CEO της εταιρείας VERIMPACT, η καθηγήτρια Παρασκευή Παπαδοπούλου από το American College of Deree αλλά και σημαντικοί απόδημοι Έλληνες, όπως ο καθηγητής Ζήσης Κοζλακίδης.
Με ήδη υπογεγραμμένες συνεργασίες σε Ελλάδα, Ηνωμένες Πολιτείες και Ευρώπη, και τη στήριξη στρατηγικών εταίρων, πανεπιστημίων, ερευνητικών φορέων και φαρμακευτικών εταιρειών, το Κέντρο αναπτύσσει δράσεις με απτό κοινωνικό αντίκτυπο: σεμινάρια, θερινά σχολεία, ημερίδες, διαλέξεις και βιωματικά εργαστήρια που ενισχύουν την ουσιαστική κατανόηση των πολιτών για την υγεία, την πρόληψη και την τεχνολογία. Είναι το όραμα μιας παγκόσμιας κοινότητας όπου η καινοτομία, η επιστήμη και ο ανθρωπισμός ενώνονται για να αλλάξουν τις ζωές των ανθρώπων. Η ιδέα αυτή με συντροφεύει εδώ και πολλά χρόνια, από τότε που είχα την τιμή να είμαι μέλος της Ακαδημαϊκής Επιτροπής Συμβούλων του Ιδρύματος Ωνάση για την κρίση υποψηφίων για υποτροφίες μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών. Θυμάμαι έντονα τη ζεστασιά, τη συγκίνηση και τον ενθουσιασμό που εισέπραττα από τους υποτρόφους του ιδρύματος, όπου κι αν τους συναντούσα στον κόσμο. Εκείνες οι στιγμές ήταν αποκαλυπτικές. Κατάλαβα βαθιά μέσα μου πόσο μεταμορφωτική μπορεί να είναι η προσφορά ευκαιριών, η γνώση και η καθοδήγηση για τους νέους ανθρώπους. Μπορεί κυριολεκτικά να τους αλλάξει τη ζωή. Σήμερα νιώθω ευγνωμοσύνη και συγκίνηση που μέσα από το δικό μας ίδρυμα μου δίνεται η δυνατότητα να πραγματοποιήσω αυτό το παλιό όνειρο, να σταθώ δίπλα στη νέα γενιά, όπως στάθηκαν κάποτε κι άλλοι δίπλα σ' εμένα.
—Όσον αφορά το Θερινό Σχολείο που διοργανώσατε, ποιο ήταν το αποτύπωμά του;
Το φετινό Θερινό Σχολείο αποτέλεσε ένα ξεχωριστό βήμα υλοποίησης ενός δικού μου, πολύχρονου ονείρου: της δημιουργίας ενός διεπιστημονικού ιδρύματος που θα συνέβαλε στην ενδυνάμωση των πολιτών, θα στήριζε Έλληνες του εξωτερικού και θα συνέδεε την τεχνογνωσία και τις καινοτομίες της Αμερικής με την Ελλάδα. Η σύζυγός μου, Όλγα Τζωρτζάτου Νανοπούλου, υπήρξε η ψυχή και η κινητήριος δύναμη αυτού του οράματος. Με τη μεθοδικότητα, την πίστη και την ακούραστη στήριξή της το όνειρο αυτό άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά. Το Θερινό Σχολείο, μέσα από τη συμμετοχή διακεκριμένων επιστημόνων, πολιτικών, στοχαστών και νέων ερευνητών, έδωσε ζωή σε αυτό το όραμα: τη δημιουργία ενός χώρου γνώσης, διαλόγου και κοινής δράσης με αφετηρία την υγεία και εργαλείο τον ψηφιακό αλφαβητισμό.
