Αντισυστημικές στάσεις και κίνδυνοι για τη δημοκρατία*

Αντισυστημικές στάσεις και κίνδυνοι για τη δημοκρατία* Facebook Twitter
Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχει ένας υπερβολικός φόβος. Ότι ούτε η άκρα δεξιά, ούτε η άκρα αριστερά, αλλά ούτε και το μεγαλύτερο μέρος των αντισυστημικών-αντικαθεστωτικών στάσεων αποτελούν εκφράσεις υπονομευτικές για τη δημοκρατία.
0

ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΙΑ ΠΟΙΚΙΛΙΑ αντισυστημικών εκφράσεων στις ημέρες μας. Μεταξύ αυτών διακρίνονται η ειδική και συγκεκριμένη αφενός και η ευρεία και αυστηρή αφετέρου. Η πρώτη έχει να κάνει με την εναντίωση σε πτυχές της αντιπροσωπευτικής, κοινοβουλευτικής προπάντων, μορφής του πολιτεύματος και η δεύτερη εκφράζει εναντίωση προς τη δημοκρατία, νοούμενη ως ένα εφαρμοσμένο σύστημα και μια μορφή οργάνωσης της πολιτείας και συγκρότησης της κρατικής εξουσίας.

Είναι χαρακτηριστικό των απατηλών αντιφάσεων του αντισυστημικού χώρου ότι οι εκφραστές του ομνύουν στο όνομα μιας εξιδανικευμένης και θολής ιδέας της δημοκρατίας, που δεν διαθέτει ένα εμπειρικό αποτύπωμα και δεν προσλαμβάνεται ως ένα εφαρμοσμένο σύστημα διακυβέρνησης. Επίσης, στο πλαίσιο αντισυστημικών εκφράσεων εξιδανικεύεται ο λαός, παρότι στο ευρύτερο αντισυστημικό οικοσύστημα κεντρική είναι η φιγούρα του αρχηγού, ο οποίος καθοδηγεί τον λαό, αποφασίζοντας εξ ονόματός του ακόμη και παρακάμπτοντας τη λαϊκή ετυμηγορία.

Στις ημέρες μας υπάρχει ένα πλήθος από πολιτικά κόμματα τα οποία συστήνονται ως «κόμματα εναντίον του κατεστημένου» (anti-establishment parties) και αυτοπροβάλλονται ως αμφισβητίες των καθιερωμένων κομμάτων που συγκροτούν την κομματική αρένα. Τα κόμματα εναντίον του κατεστημένου δεν είναι κατά κυριολεξία και αυστηρώς αντισυστημικά, υπό την έννοια ότι δεν επιδιώκουν να αντικαταστήσουν το δημοκρατικό πλαίσιο, αν και τάσσονται υπέρ της αλλαγής του τρόπου που λειτουργεί η δημοκρατία (προκρίνοντας π.χ. δημοψηφίσματα).

Η δημοκρατία δεν είναι άτρωτη, η ποιότητά της μπορεί να υποσκαφθεί, η ανοιχτότητά της και η συμπεριληπτικότητά της να υποχωρήσουν.

Τα κόμματα της άκρας δεξιάς αποτελούν τους χαρακτηριστικότερους –αλλά όχι και τους μοναδικούς– εκφραστές της αντισυστημικότητας. Εστιάζουμε σε αυτά καθώς εντυπωσιάζει –αρνητικά βεβαίως– το γεγονός ότι αναπτύσσονται ραγδαία εδώ και μερικές δεκαετίες: από τον πλούσιο ευρωπαϊκό Βορρά μέχρι τον προβληματικό ευρωπαϊκό Νότο στην καρδιά του δυτικού κόσμου και των εδραιωμένων δημοκρατιών αλλά και σε νέες δημοκρατίες χωρίς φιλελεύθερες παραδόσεις, η άκρα δεξιά εξελίσσεται στην πλέον γοργά αναπτυσσόμενη (με όρους εκλογικής αριθμητικής) κομματική οικογένεια. Μόνο στο διάστημα μεταξύ 2020 και 2023, στις δεκαεπτά εκλογικές αναμετρήσεις εκλογών πρώτης τάξης που έγιναν σε χώρες της Ε.Ε. τα κόμματα της άκρας δεξιάς αύξησαν τα ποσοστά τους στις δώδεκα από αυτές, ενώ σε εννέα συγκέντρωσαν διψήφια εκλογικά ποσοστά.

Ποιοι παράγοντες στρέφουν το εκλογικό σώμα στην υποστήριξη των κομμάτων της άκρας δεξιάς; Τι κάνει εκλογικά ελκυστικό ένα αρνητικό πολιτικό brand name σαν αυτό των κομμάτων της άκρας δεξιάς;

Τα τελευταία χρόνια, η άνοδος της άκρας δεξιάς συνδέθηκε προπάντων με την κρίση χρέους και την επιβολή πολιτικών λιτότητας στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου. Σε ό,τι αφορά τις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά, η άνοδός της έχει να κάνει με τις εγχώριες αντιδράσεις στην υποστήριξη των ευρωπαϊκών πολιτικών που βρήκαν εφαρμογή μέσω του μηχανισμού οικονομικής βοήθειας. Παρότι η άκρα δεξιά ενισχύθηκε μέσα στη συγκυρία των παρατεταμένων κρίσεων (permacrises) που διανύουμε, στην πραγματικότητα οι αντισυστημικές εκφράσεις έχουν ένα βαθύτερο παρελθόν που μας πάει πίσω στη δεκαετία του 1970. Είναι οπωσδήποτε οι οικονομικές κρίσεις και η κρίση στην αγορά εργασίας που δημιουργούν εισοδηματικές απώλειες, μεγαλύτερες ανισότητες και εργασιακή ανασφάλεια, αλλά είναι και η παγκοσμιοποίηση και η μετανάστευση που ενισχύουν τις αντισυστημικές δυνάμεις.

Η εκλογική τους υποστήριξη δεν αποτελεί, ωστόσο, ένα άμεσο και αυτόματο αποτέλεσμα των κρίσεων αλλά έρχεται ως συνέπεια του γεγονότος ότι οι αντισυστημικές δυνάμεις εργαλειοποιούν τη συναισθηματική ευαλωτότητα όσων θίγονται από τις κρίσεις ή και μόνο φοβούνται τις μελλοντικές συνέπειες από αυτές. Οι αντισυστημικές δυνάμεις κερδίζουν από το γεγονός ότι, μεσούσης μιας κρίσης, κάποιος φταίει και η άκρα δεξιά, ο αντισυστημικός χώρος ευρύτερα, εστιάζει ιδιαίτερα στον μηχανισμό απόδοσης ευθυνών.

Επίσης, ο αντισυστημικός χώρος «παίζει» με τα αρνητικά συναισθήματα, ιδίως με τον θυμό και την οργή. Η οργή συνδέεται εντονότερα με την ψήφο υπέρ της ριζοσπαστικής αριστεράς, που κι αυτή τροφοδοτεί τον αντισυστημικό χώρο· ο θυμός τροφοδοτεί την άκρα δεξιά. Η αίσθηση χαμηλής προσωπικής αποτελεσματικότητας επίσης τροφοδοτεί την άκρα δεξιά, ενώ ο συνδυασμός υψηλής ατομικής αποτελεσματικότητας, αλλά χαμηλής εξωτερικής αποτελεσματικότητας τροφοδοτεί τη ριζοσπαστική αριστερά. Με άλλα λόγια, η αίσθηση ότι δεν μπορεί κάποιος να επηρεάσει τα πράγματα, ακόμη κι αν αισθάνεται ότι έχει τα φόντα να το κάνει, συμβάλλει στην εκδήλωση αντισυστημικής στάσης.

Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχει ένας υπερβολικός φόβος. Ότι ούτε η άκρα δεξιά, ούτε η άκρα αριστερά, αλλά ούτε και το μεγαλύτερο μέρος των αντισυστημικών-αντικαθεστωτικών στάσεων αποτελούν εκφράσεις υπονομευτικές για τη δημοκρατία. Ευτυχώς οι περισσότεροι δεν συμφωνούν με αυτόν τον εφησυχασμό. Η δημοκρατία δεν είναι άτρωτη, η ποιότητά της μπορεί να υποσκαφθεί, η ανοιχτότητά της και συμπεριληπτικότητά της να υποχωρήσουν. Επίσης, όσο ενισχύονται εκλογικά οι αντισυστημικές δυνάμεις τόσο υπάρχει ο πειρασμός της προσαρμοστικότητας των κατεστημένων και παραδοσιακών δυνάμεων στη ρητορική και στις θέσεις του αντισυστημικού χώρου. Η ελκυστικότητά τους μπορεί να αντιστραφεί με την εφαρμογή κατάλληλων πολιτικών, όπως εκείνες που θα φέρουν περισσότερη ανάπτυξη και δικαιότερο μοίρασμα των πόρων, που προωθούν την κοινωνική ένταξη και διευρύνουν την πολιτική εμπιστοσύνη. Το να ξανακερδίσει το πολιτικό σύστημα την εμπιστοσύνη των πολιτών αποτελεί το θεμέλιο για τον περιορισμό της επιρροής των αντισυστημικών δυνάμεων και τη θωράκιση της δημοκρατίας.

* Βασικά σημεία του κειμένου παρουσιάστηκαν στο πλαίσιο του Delphi Forum στο πάνελ Antisystemic Tendencies and Democracy (26/4/2023)

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Αριστείδης Χατζής: «Ξεφυτρώνουν τα ακροδεξιά κόμματα σαν τα μανιτάρια»

Οπτική Γωνία / «Ξεφυτρώνουν τα ακροδεξιά κόμματα σαν τα μανιτάρια»

Ο Αριστείδης Χατζής, καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, μιλά στη LiFO για το εκλογικό αποτύπωμα της ακροδεξιάς στην Ελλάδα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Κασιδιάρης

Ρεπορτάζ / To εκλογικό μπλόκο και το κόλπο grosso Κασιδιάρη

Η άρον-άρον ψήφιση της δεύτερης νομοθετικής ρύθμισης για να βγει νοκ άουτ το «κόμμα Κασιδιάρη» στις επικείμενες εκλογές μετά την εμφάνιση του συνταξιούχου αντι-εισαγγελέα ως πιθανού επικεφαλής του συνδυασμού του έφερε νέες απρόβλεπτες εξελίξεις.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Αστικές Συγκοινωνίες: Mια αθόρυβη ιδιωτικοποίηση που προκαλεί κρότο

Ρεπορτάζ / Αστικές Συγκοινωνίες: Mια αθόρυβη ιδιωτικοποίηση που προκαλεί κρότο

Τα πρόσφατα ατυχήματα με αστικά λεωφορεία φέρνουν στο προσκήνιο το θέμα της εκχώρησης συγκοινωνιακού έργου στα ΚΤΕΛ και καταγγελίες για θεσμικές αστοχίες. Οι εμπλεκόμενες πλευρές μιλάνε στη LiFO.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Ένα ελληνο-αλβανικό ανήκειν εν τη γενέσει;

Guest Editors / Μεταξύ ελληνικότητας και αλβανικότητας 

Μια έρευνα επιβεβαιώνει ότι η αλβανική μετανάστευση στην Ελλάδα αναδιαμορφώνει ριζικά τις έννοιες της ταυτότητας και του ανήκειν, αποκαλύπτοντας τις προκλήσεις και τις προοπτικές αυτής της νέας πραγματικότητας.
ΙΛΙΡΙΝΤΑ ΜΟΥΣΑΡΑΙ
ΕΠΕΞ Ο μυστηριώδης κύριος Sweetman και η απίθανη ιστορία του σκοτεινού οξυγόνου

Περιβάλλον / Ο μυστηριώδης κύριος Sweetman και η απίθανη ιστορία του σκοτεινού οξυγόνου

Άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο για τη θαλάσσια ζωή και μπλόκαρε, έστω προσωρινά, τα σχέδια για εξορύξεις στον ανεξερεύνητο βυθό. Ο Andrew Sweetman μιλά στη LiFO για την έρευνα που έγινε απροσδόκητα viral και συγκρούστηκε με κολοσσούς, πολιτικές αποφάσεις και… το TikTok.
ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΛΙΑΚΑΚΟΥ
Ανακαλύφθηκε ο εχθρός

Ακροβατώντας / Ανακαλύφθηκε ο εχθρός

Τι σημασία έχουν τα μεγάλα σκάνδαλα, όταν η απειλή είναι μπροστά μας, όπως οι καραβιές Λίβυων και Σουδανών μεταναστών και πολιτικών προσφύγων που καταφθάνουν στη νότια Κρήτη και εισβάλλουν ανεξέλεγκτα στην πατρίδα;
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Δημήτρης Κανελλόπουλος: «Να μας αποκαλούν “εφημερίδα των συριζαίων”; Εντάξει... γελάμε»

Οπτική Γωνία / Δημήτρης Κανελλόπουλος: «Να μας αποκαλούν “εφημερίδα των συριζαίων”; Εντάξει... γελάμε»

Ο δημοσιογράφος της «Εφημερίδας των Συντακτών» και του e-tetRadio μιλά για την εφημερίδα, επιβεβαιώνοντας τις τελικές συζητήσεις με τον Δημήτρη Μελισσανίδη, για την κρίση της αριστεράς, την επιστροφή του Αλέξη Τσίπρα και το μέλλον του Τύπου.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Είμαι Ισραηλινός, κι αυτό λειτουργεί πια ως ετυμηγορία» 

Οπτική Γωνία / «Είμαι Ισραηλινός, κι αυτό λειτουργεί πια ως ετυμηγορία» 

Ο θεατρικός σκηνοθέτης Guy Ben-Aharon, που βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα, γράφει στη LiFO για την απόρριψη που βιώνει τόσο στην πατρίδα του όσο και στο εξωτερικό ως Ισραηλινός που υποστηρίζει την ελευθερία της Παλαιστίνης. 
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
«Χρόνιες παθογένειες» vs ποινικών ευθυνών

Οπτική Γωνία / «ΟΠΕΚΕΠΕ: Χρόνιες παθογένειες» vs ποινικών ευθυνών

Η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία έστειλε πριν από λίγο καιρό στη Βουλή τη δικογραφία για Αυγενάκη και Βορίδη, αλλά η ΝΔ δεν βλέπει ποινικές ευθύνες υπουργών στο σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ και επιμένει ότι πρόκειται για «διαχρονικές παθογένειες». 
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Γιατί κανείς δεν μας προστατεύει από τον ανεξέλεγκτο θόρυβο;

Οπτική Γωνία / Γιατί δεν μας προστατεύει κανείς από τον ανεξέλεγκτο θόρυβο;

Η Κομισιόν στέλνει τη χώρα στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο επειδή δεν έχει υιοθετήσει τα απαραίτητα σχέδια δράσης για την ηχορρύπανση. Τι σημαίνει αυτό για την καθημερινότητά μας; Μιλά στη LiFO ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, Γεώργιος Παπανικολάου.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ένας κανονικός αφελληνισμός

Οπτική Γωνία / Ένας κανονικός αφελληνισμός

Στη θέση εκείνων των ξένων που καλλιεργούσαν μια αληθινή σχέση με την Ελλάδα, πολλαπλασιάζονται τα φιμέ τζάμια των υπερπολυτελών τζιπ, αόρατοι και αδιάφοροι μεσάζοντες, αγοραστές επαύλεων που υπενοικιάζονται ή έχουν γίνει φρούρια με μικρούς ιδιωτικούς στρατούς τραμπούκων.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Δημήτρης Νανόπουλος: «Ζούμε το τέλος του ανθρώπου και τη γέννηση ενός νέου τύπου ύπαρξης»

Οπτική Γωνία / Δημήτρης Νανόπουλος: «Ζούμε το τέλος του ανθρώπου και τη γέννηση ενός νέου τύπου ύπαρξης»

Ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός και θεωρητικός φυσικός μιλά για την προέλευση της συνείδησης, τoν εγκέφαλο ως κβαντική μηχανή και το μέλλον του ανθρώπου ως υβριδίου τεχνολογίας και βιολογίας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Η ομοφοβία δεν είναι ιδεολογική τοποθέτηση αλλά μια μορφή βίας»

Οπτική Γωνία / «Η ομοφοβία δεν είναι ιδεολογική τοποθέτηση αλλά μια μορφή βίας»

Ένα 13χρονο παιδί δεν άντεξε την ομοφοβία και έδωσε τέλος στη ζωή του. Ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος εξηγεί πώς μπορούν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί να εντοπίσουν έγκαιρα τα σημάδια της αυτοκτονικής διάθεσης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ