Ποιο ήταν το ερέθισμα ώστε να ξεκινήσετε το λεξικό;
Το ερέθισμα ήταν να δοκιμάσουμε νέους τρόπους ερευνητικής καταγραφής, αξιοποιώντας τη μεγάλη ερευνητική εμπειρία και τις ζωντανές δυνάμεις του (εν πολλοίς συκοφαντημένου) ελληνικού πανεπιστημίου. Αλλά και να μελετήσουμε συστηματικά μια ιστορική περίοδο που κινδυνεύει να μείνει μετέωρη μεταξύ νοσταλγικής εξιδανίκευσης και πολιτικής απαξίας.
Έχουμε πάρει, όμως, μια σωστή απόσταση από την εποχή; Πολλά πρόσωπα και καταστάσεις παραμένουν ίδια μέχρι σήμερα.
Αυτό θα ήταν πρόβλημα, αν δουλεύαμε με παραδοσιακές μεθόδους της ιστορικής επιστήμης. Η πολιτική επιστήμη, η κοινωνιολογία, η σύγχρονη ιστορία, οι πολιτισμικές σπουδές διαθέτουν τα εργαλεία για να μιλήσουν και για το παρόν. Υπάρχουν τρόποι να παίρνεις αποστάσεις ώστε να μπορείς να μιλάς από «μακριά», χωρίς να είσαι χρονικά μακριά. Το 80% των ονομάτων που αναφέρονται στο έργο είναι σήμερα εν ενεργεία. Ωστόσο, δεν κρίνουμε, δεν δικάζουν οι κοινωνικές επιστήμες. Προσπαθούν να καταγράψουν και να ερμηνεύσουν.
Εκεί, δηλαδή, διαφέρει η επιστημονική προσέγγιση από το πολιτικό ή κοινωνικό σχόλιο;
Ακριβώς. Αν ξεκολλήσει κανείς από παρωχημένες αντιλήψεις ότι το παρελθόν διδάσκει, αν κρατήσει τις αποστάσεις και λειτουργήσει πλουραλιστικά, αν εφαρμόσει αυστηρή μεθοδολογία και αν ταυτόχρονα δεν διακηρύξει ότι θα πει κάποια αντικειμενική αλήθεια, τότε η εγκυρότητα της επιστημονικής μελέτης είναι εφικτή. Π.χ., ο Ανδρέας Παπανδρέου ούτε κατάστρεψε την Ελλάδα αλλά ούτε ήταν ο μεγάλος και τρανός ηγέτης. Ήταν μια σημαντική, εξαιρετικά σύνθετη προσωπικότητα, που οφείλουμε να μελετήσουμε για να κατανοήσουμε την απήχησή της.
Ήταν το πρόσωπο της δεκαετίας ο Ανδρέας Παπανδρέου;
Ήταν καταλυτικός, αναμφισβήτητα.
Τον γέννησε ή εποχή ή τράβηξε την εποχή από το μανίκι;
Κατάφερε σε όλα να είναι και εντός και εκτός εποχής. Πολλές φορές αυτό ήταν παραγωγικό και άλλες αντιπαραγωγικό. Δεν ήταν άνθρωπος της εποχής του ακριβώς, αλλά κατάφερε να διαχειριστεί την κοινωνική μεταβολή, τις αλλαγές, και εκείνες που προκάλεσε ο ίδιος και εκείνες που είχαν ήδη δρομολογηθεί. Η δύναμή του ήταν η ικανότητά να παραμένει, φαντασιακά έστω ριζοσπαστικός, ενώ προοδευτικά από το 1981 και μετά γινόταν ολοένα και πιο ρεαλιστής. Μπορεί να είχε κόστος για το πολιτικό σύστημα, αλλά η ικανότητά του να μην εκπέμπει μηνύματα λαϊκότητας σε ένα κοινωνικό σώμα που βρισκόταν σε διαδικασία αποκοπής από το λαϊκό παρελθόν του και εισόδου στην κοινωνία της κατανάλωσης, η ικανότητά του, με άλλα λόγια, να κάνει την ανοδική κοινωνική κινητικότητα ψυχικά υποφερτή ήταν μια επιτυχία του.
Πόσο καιρό σάς πήρε να μαζέψετε το υλικό;
Όλο αυτό το έργο χρειάστηκε τεσσεράμισι χρόνια δουλειάς. Και μάλλον είναι λίγα. Ένταση εργασίας, ανιδιοτέλεια των 90 συνολικά συνεργατών, συνέργειες θεσμών, προσώπων και πανεπιστημίου, χρήση του διαδικτύου: χωρίς αυτά ένα τέτοιο έργο θα ήθελε τα διπλάσια χρόνια.
Με ποιο κριτήριο καταλήξατε στα λήμματα;
Πρώτα θελήσαμε να καταγράψουμε όλα τα μαζικά φαινόμενα. Οτιδήποτε ήταν μαζικό και καινούργιο για την εποχή του. Από τους πανηγυρισμούς του 1987 μέχρι τον μεγάλο καύσωνα της ίδιας χρονιάς. Στη συνέχεια, ήταν όλες οι καθιερωμένες σχέσεις εξουσίας: οι εκλογές, για παράδειγμα. Επίσης, κάποια καινούργια φαινόμενα που αναδύονται τη συγκεκριμένη δεκαετία και ξέρουμε ότι κυριάρχησαν αργότερα, καθώς και ορισμένες δυνάμεις αδράνειας και αντίστασης στον κοινωνικό εκσυγχρονισμό που αναγεννήθηκαν τη δεκαετία του '80 και κυριάρχησαν αργότερα. Για παράδειγμα, τότε εμφανίστηκαν έντονα κάποιες λογοκριτικές συμπεριφορές της Εκκλησίας, τόσο στην περίπτωση του γυμνιστικού-τουριστικού φαινομένου όσο και στην περίπτωση του Τελευταίου Πειρασμού.
Είναι χαρακτηριστικό της δεκαετίας του '80 ο αχταρμάς;
Η λέξη «αχταρμάς» είναι μια υβριστική αποτύπωση που γέννησε η κοινωνική ανάμειξη η οποία έλαβε χώρα τη δεκαετία του '80 και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί κάποια έγκυρη καταγραφή της πραγματικότητας. Υπάρχει αυτή η περιγραφή, λοιπόν, της δεκαετίας του '80 από τον συντηρητικό χώρο που τα ονομάζει όλα «αχταρμά». Αυτός, όμως, κρύβει έναν βαθύ φόβο για την κοινωνική κινητικότητα, για τη δυνατότητα η ζωή του καθενός να μην είναι καθορισμένη από ταξικούς ρόλους, στην ουσία είναι ένας φόβος της σύγχρονης δημοκρατίας, η ενόχληση μπροστά στην ενοποιημένη κοινωνία. Ξέρετε, ο τρόπος ζωής των ανθρώπων άρχισε να μοιάζει πολύ τη δεκαετία του '80. Δηλαδή, μια κοινωνία χωρίς σαφείς διαχωρισμούς, με μειωμένες ταξικές διαφορές Αυτό για τον συντηρητικό χώρο θεωρείται αχταρμάς.
Είναι η δεκαετία που αγκαλιάσαμε ως κοινωνία το κιτς;
Το κιτς αποτυπώνει την πολιτισμική δυσκολία και αδεξιότητα των μαζών εκείνων που βρίσκονται τη συγκεκριμένη περίοδο σε οικονομική και κοινωνική άνοδο. Αν αναλογιστούμε πως πολλοί άνθρωποι που ζούσαν μέσα στον πολιτισμό της αγροτικής επιβίωσης και της αστικής φτώχιας (και κάτω από την πολιτική και πολιτισμική καταπίεση του μετεμφυλιακού κράτους) βρίσκονται ξαφνικά να απολαμβάνουν μια μεσοαστική ζωή με πρωτόγνωρες οικονομικές δυνατότητες, είναι πολύ φυσικό ο τρόπος που θα προσαρμοστούν και θα οργανώσουν την αισθητική τους να είναι διαταραγμένος και κακόγουστος. Τριάντα χρόνια, όμως, μετά δεν υπάρχει αυτό το φαινόμενο. Δεν είναι δείγμα παρακμής, λοιπόν, το κιτς αλλά κοινωνικής ανόδου, είναι δείγμα αισθητικής αστάθειας. Και οι προνομιούχοι της εποχής που διέθεταν όλο τον πολιτισμικό εξοπλισμό μέχρι τότε στιγμάτισαν, όπως ήταν φυσικό, αυτή την κοινωνική άνοδο μέσα από την πολιτισμική της αποτύπωση.
Οι αναμνήσεις επηρεάζουν την έρευνα;
Οι αναμνήσεις θυμούνται ό,τι θέλουν και αυτή είναι η δουλειά τους. Ποιος θυμάται όμως ότι στον καύσωνα του '87 υπήρχαν τρεις χιλιάδες νεκροί ή τη δολοφονική επίθεση στο City of Poros; Οι αναμνήσεις πρέπει να περιθωριοποιηθούν ώστε να καταγράψεις από την αρχή τα φαινόμενα. Από την άλλη, στις σύγχρονες επιστήμες χρειαζόμαστε μια διαισθητική πλευρά ώστε να μπορέσουμε να συλλάβουμε πρωτογενώς το ερευνητικό μας αντικείμενο και, μετά, τη δουλειά αναλαμβάνουν η μέθοδος και ο διεξοδικός έλεγχος. Η μνήμη έχει τους δικούς της κανόνες και η έρευνα ενίοτε οφείλει να τους παρακάμψει ή και να τους πολεμήσει.
Είδατε κάποια πράγματα που μας είναι πια εντελώς ξένα;
Ναι, κάποια πράγματα μάς είναι εντελώς ξένα πια. Παρόλο που η γενική ιδέα είναι πως η δεκαετία του '80 μοιάζει πιο πολύ με το μέλλον παρά με το παρελθόν της. Αυτή είναι μια από τις βασικές μας θέσεις. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι κάποια πράγματα έχουν αλλάξει ριζικά. Η Αριστερά, για παράδειγμα, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Τότε ήταν υπεύθυνη, μαζική, και θεωρούσε πως πρέπει να συμμετέχει στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων, θεωρούσε ότι ήταν συμμέτοχος στην πορεία της χώρας. Ήταν σε διάλογο με όλη την κοινωνία. Συστηματικά και με προσοχή. Αυτό σήμερα δεν συμβαίνει πια. Έχει αλλάξει ο πλουραλισμός στον χώρο των ιδεών και των απόψεων. Σήμερα μπορεί η γνώμη του καθενός να ακούγεται πιο εύκολα, μέσα από ένα στάτους στο Facebook κι από ένα άρθρο σε μια free press εφημερίδα ταυτοχρόνως, όμως, η ποικιλία των απόψεων έχει μειωθεί. Τα ΜΜΕ αναπαράγουν σήμερα μια λαϊκίστικη έκθεση ιδεών, μιλούν στο όνομά μας όλοι με τον ίδιο τρόπο, χωρίς φυσικά να έχουμε ρωτηθεί. Σήμερα, ακόμη και όσες φωνές αυτοπαρουσιάζονται ως εναλλακτικές, αναπαράγουν το mainstream.
Πολλοί λένε πως η δεκαετία του '80 ευθύνεται για τη σημερινή μας κατάσταση.
Είναι ο δραματικός, υπερβολικός και νεο-συντηρητικός λόγος αυτός. Όσοι τα ρίχνουν σε αυτήν τη δεκαετία αποφεύγουν να κάνουν κριτική στα πριν από το '80 και στην τελευταία πενταετία, που ήταν και η πιο κρίσιμη και καταστροφική. Η κακή ανάμνηση από αυτήν τη δεκαετία βολεύει αυτούς τους χώρους και τους απαλλάσσει από το να κάνουν κριτική στους ίδιους τους εαυτούς τους. Προφανώς, υπάρχουν ζητήματα στα οποία μπορούν να καταλογιστούν ευθύνες αλλά είναι μεγάλη η απόσταση από το να πούμε ότι φταίει γι' αυτό που συμβαίνει σήμερα.
