Είναι το άτομο που έχει γράψει ένα από τα πιο πολυσυζητημένα επιστημονικά έργα των τελευταίων πενήντα ετών. Το Τζούντιθ Μπάτλερ (they/them) με το βιβλίο του «Αναταραχή φύλου» ξεσήκωσε από το 1990 πάθη που ελάχιστα άλλα ακαδημαϊκά έργα έχουν ξεσηκώσει. Στις 22 Μαΐου, θα μιλήσει στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης σε μία ανοιχτή συζήτηση, με αφορμή το τελευταίο βιβλίο του «Ποιος φοβάται το φύλο;» (2024), για όλα τα επίκαιρα ζητήματα που έχει θίξει με το έργο του, για τη συντηρητικοποίηση της δημόσιας συζήτησης σε εγχώριο και διεθνές επίπεδο και για τις αντιστάσεις που είναι αναγκαίο να αναπτυχθούν.
Συναρπαστικό, προκλητικό, ανατρεπτικό βιβλίο, άσκησε ξεκάθαρη και ψύχραιμη κριτική στην έννοια των σταθερών έμφυλων ταυτοτήτων που θεωρούνται ριζωμένες στη φύση και στα σώματα, αλλά και στην «υποχρεωτική» ετεροφυλοφιλία. Η πρωτότυπη «επιτελεστική θεωρία του φύλου» (gender as performance) που αναπτύσσει εξακολουθεί να βρίσκεται στα χαρακώματα ενός πολιτισμικού πολέμου που μαίνεται και σχετίζεται άμεσα με τα θέματα που θέτει: έμφυλη ταυτότητα, σεξουαλικότητα, συγγένεια, σχέσεις εξουσίας, λόγος, υποκειμενικότητα, επιτελεστικότητα, κριτική. Στο φάσμα αυτών των θεματικών, το Μπάτλερ έχει συχνά επικριθεί και παρερμηνευτεί. Το βιβλίο είναι τόσο διάσημο όσο και αμφιλεγόμενο, το ίδιο είναι σταρ της ποπ κουλτούρας, με τσιτάτα από το συγκεκριμένο βιβλίο να κυκλοφορούν σε memes και T-shirts και τις απόψεις του για το φύλο ως επαναλαμβανόμενη κοινωνική παράσταση και όχι ως έκφραση μιας προηγούμενης πραγματικότητας να επανεξετάζονται συνεχώς.
Κανένας ωστόσο δεν μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός ότι το Τζούντιθ Μπάτλερ είναι μια σημαντική προσωπικότητα στον τομέα της φιλοσοφίας, έχει συμβάλει καθοριστικά στα πεδία της φεμινιστικής θεωρίας, της πολιτικής φιλοσοφίας, της ψυχαναλυτικής θεωρίας και της κοινωνικής και πολιτισμικής κριτικής.
«Δεν είναι μόνο οι απόψεις μου που επικρίνονται, αλλά το φύλο ευρύτερα – οι σπουδές φύλου, οι πολιτικές που επικεντρώνονται στο φύλο, οι διακρίσεις λόγω φύλου, το φύλο και η υγειονομική περίθαλψη, οτιδήποτε έχει μέσα το φύλο είναι ένα είδος τρομακτικής προοπτικής, τουλάχιστον για κάποιου».
Από το 1990 μέχρι σήμερα το Μπάτλερ έχει γράψει άλλα δεκαπέντε βιβλία και το τελευταίο, το «Ποιος φοβάται το φύλο;» συζητήθηκε επίσης πολύ, όχι με τον τρόπο που συζητήθηκε η «Αναταραχή φύλου», αλλά με πιο κριτικά. Πολλοί αναρωτιούνται αν το Μπάτλερ έγινε mainstream, βρίσκοντας ότι οι απόψεις του δεν είναι πια επαναστατικές και δεν είναι λίγοι αυτοί που το κατηγορούν για ελιτισμό, λόγω του δύσκολου ύφους του βιβλίου.
Σε συνέντευξή του στους ΝΥΤ λέει πως όταν έγραψε το «Αναταραχή φύλου» δεν το έκανε για να μιλήσει για τον εαυτό του: «Υπήρχαν και άλλοι άνθρωποι, ισχυρές φεμινίστριες αλλά και λεσβίες ή γκέι ή άνθρωποι που προσπαθούσαν να καταλάβουν το φύλο με τρόπους που δεν ήταν πάντα ευπρόσδεκτοι. Αλλά σήμερα οι άνθρωποι που φοβούνται τις ιδέες μου είναι αυτοί που δεν με διαβάζουν. Με άλλα λόγια, δεν νομίζω ότι φοβούνται τις ιδέες μου. Έχουν καταλήξει σε κάτι άλλο – ένα είδος φαντασίωσης για το τι πιστεύω ή ποιο είμαι. Και φυσικά δεν είναι μόνο οι απόψεις μου που επικρίνονται, αλλά το φύλο ευρύτερα – οι σπουδές φύλου, οι πολιτικές που επικεντρώνονται στο φύλο, οι διακρίσεις λόγω φύλου, το φύλο και η υγειονομική περίθαλψη, οτιδήποτε έχει μέσα το φύλο είναι ένα είδος τρομακτικής προοπτικής, τουλάχιστον για κάποιους».
Το φύλο είναι κάτι το τρομακτικό; Ποιος φοβάται το φύλο και γιατί η λέξη ηχεί τρομακτική σήμερα; Το Μπάτλερ χρησιμοποιεί την έκφραση «φάντασμα του φύλου» και μιλά για τις λέξεις που μπορεί να είναι μια αδιέξοδη παγίδα σε κάθε συζήτηση. Το φύλο είναι τρομακτικό και μόνο ως αναφορά: «Ο Βίκτορ Όρμπαν, ο Βλαντίμιρ Πούτιν, η Τζόρτζια Μελόνι, ο Ρίσι Σουνάκ, ο Ζαΐρ Μπολσονάρου, ο Χαβιέρ Μιλέι και φυσικά ο Ρον ΝτεΣάντις, ο Ντόναλντ Τραμπ και πολλοί γονείς και κοινότητες σε Πολιτείες όπως η Οκλαχόμα, το Τέξας και το Γουαϊόμινγκ επιδιώκουν να περάσουν νομοθεσία που να απαγορεύει τη διδασκαλία της θεωρίας για το φύλο ή την αναφορά στο φύλο στα βιβλία» λέει το Μπάτλερ.
Judith Butler: How the far-right wants to control your body
Χρησιμοποιεί παραδείγματα όπως αυτό του Πάπα Φραγκίσκου, που συνέκρινε τη θεωρία του φύλου με τα πυρηνικά όπλα, της Ιταλίδας πρωθυπουργού Τζόρτζια Μελόνι που προειδοποίησε ότι η «ιδεολογία του φύλου» θα αφαιρέσει από όλους την ταυτότητα φύλου τους, ενώ θυμίζει ότι ο Πούτιν αναφέρεται στην Ευρώπη ως «Gayropa», λέγοντας ότι το φύλο είναι ένα δυτικό κατασκεύασμα που θα καταστρέψει τις έννοιες της μητέρας και του πατέρα. Το Μπάτλερ εξηγεί ότι το φύλο έχει μετατραπεί σε ένα φάντασμα που αντιπροσωπεύει πολλαπλούς ανθρώπινους φόβους και ανησυχίες σχετικά με τη σεξουαλικότητα, τα σωματικά χαρακτηριστικά, το σεξ και τις σχέσεις. Αυτές οι ανησυχίες έχουν υποδαυλιστεί και χειραγωγηθεί από δεξιούς σε θέσεις θρησκευτικής και κοσμικής εξουσίας.
«Αυτό που είναι σαφές για 'μένα είναι ότι υπάρχει μια σειρά από παράξενες φαντασιώσεις σχετικά με το τι είναι το φύλο – πόσο καταστροφικό είναι και πόσο τρομακτικό είναι» λέει. «Αλλά το ίδιο συμβαίνει και με τις φεμινίστριες που έχουν "κριτική στάση απέναντι στο φύλο" (gender critical), ή είναι trans-exclusionary (δεν θεωρούν γυναίκες τις τρανς γυναίκες), ή που έχουν πάρει ρητά θέση ενάντια στις πολιτικές για τα τρανς ζητήματα».
Το φύλο είναι απειλή και για το ίδιο το Μπάτλερ που δέχθηκε σωματική επίθεση το 2017 ενώ μιλούσε στη Βραζιλία. Διαδηλωτές έκαψαν ένα ομοίωμά του φωνάζοντας: «Πάρτε την ιδεολογία σας στην κόλαση». Στο αεροδρόμιο μια γυναίκα του επιτέθηκε φωνάζοντας κάτι για την παιδοφιλία, ενώ σε μια ομιλία που είχε δώσει κάποιος φώναξε: «Κάτω τα χέρια από τα παιδιά μας!». Ένιωσε φρίκη εξαιτίας αυτών των γεγονότων και αποφάσισε να γράψει το «Ποιος φοβάται το φύλο», έχοντας καταλάβει ότι «ο τρόπος που σκέφτεται το κίνημα κατά της ιδεολογίας του φύλου είναι ότι αν καταρρίψεις το ταμπού κατά της ομοφυλοφιλίας, αν επιτρέψεις τον γάμο μεταξύ ομοφύλων, αν επιτρέψεις τη φυλομετάβαση, τότε έχεις απομακρυνθεί από όλους τους νόμους της φύσης που κρατούν ανέπαφους τους νόμους της ηθικής – ανοίγεις το κουτί της Πανδώρας και θα αναδυθεί όλο το οπλοστάσιο των διαστροφών».
Το Μπάτλερ πιστεύει ότι η γλώσσα δεν πρέπει να αστυνομεύεται, και του αρέσει που οι νέοι πειραματίζονται με τη γλώσσα και τους όρους που κάνουν τον καθένα να νιώθει καλύτερα στη ζωή του. «Νομίζω όμως ότι πρέπει να δείξουμε λίγη περισσότερη συμπόνια για τη διαδικασία προσαρμογής», λέει για αυτούς που αναζητούν την ταυτότητά τους και το πώς θέλουν να τους αποκαλούμε, πέρα από τον συνηθισμένο δυαδικό διαχωρισμό. Ωστόσο η τρανς κοινότητα αντέδρασε μετά το «Gender Trouble» και το Μπάτλερ σήμερα έχει αντιληφθεί ότι αυτό που τελικά ονομάστηκε «queer προσέγγιση» δεν ήταν εντάξει για κάποιους ανθρώπους που χρειάζονται να ανήκουν σε μια κατηγορία και γι' αυτούς το φύλο δεν κατασκευάζεται, ούτε επιτελείται. «Δεν θέλουν όλοι την κινητικότητα. Και νομίζω ότι το έχω λάβει αυτό υπόψη μου τώρα».
Η εποχή των αναθεωρήσεων
«Έχω, υποθέτω, αναθεωρήσει τη θεωρία μου για το φύλο – αλλά δεν είναι αυτό το θέμα αυτού του βιβλίου. Επισημαίνω ότι η "ταυτότητα φύλου" δεν είναι το σύνολο αυτού που εννοούμε με τον όρο φύλο: είναι κάτι που ανήκει σε ένα σύμπλεγμα πραγμάτων. Το φύλο είναι επίσης ένα πλαίσιο –ένα πολύ σημαντικό πλαίσιο– στο δίκαιο, στην πολιτική, ένα πλαίσιο για να σκεφτούμε πώς εγκαθιδρύεται η ανισότητα στον κόσμο» λέει το Μπάτλερ.
Το Μπάτλερ εννοεί ότι είμαστε «κάτι» σε ένα πλαίσιο κοινωνικά και πολιτισμικά κατασκευασμένο, βρίσκουμε τον δρόμο μας μέσα σε αυτό, ενώ παράλληλα διαμορφωνόμαστε. Όπως είπε το ίδιο στους ΝΥΤ, αισθάνεται ότι είναι σε πιο στενή επαφή με ανθρώπους που κινητοποιούνται επιτόπου σε παγκόσμιο επίπεδο από ό,τι ήταν στο παρελθόν. Και νιώθει ικανοποίηση γι' αυτό.
Ο τίτλος της κριτικής για το βιβλίο στον «Guardian» από το Finn Mackay, τρανς άτομο που δραστηριοποιείται στον χώρο του φεμινιστικού ακτιβισμού, είναι «Το θεωρητικό του φύλου έγινε mainstream». Η κριτική τονίζει ότι όταν εκδόθηκε η «Αναταραχή φύλου», αν και ήταν «ροκ σταρ» στους ακαδημαϊκούς κύκλους, το Μπάτλερ δεν ήταν καθόλου mainstream. Μάλιστα, οι ιδέες που εισήγαγε το βιβλίο «συζητιούνται τώρα πολύ ευρύτερα, τουλάχιστον εν μέρει λόγω της αντίδρασης στην αύξηση των δικαιωμάτων και της ορατότητας των τρανς και των μη δυαδικών ως προς το φύλο ατόμων».
«Τριάντα χρόνια μετά», γράφει το Φιν, «το Μπάτλερ πρέπει ακόμα να εξηγήσει ότι ποτέ δεν είπε πως το φύλο δεν έχει σημασία. Είναι απογοητευμένο και θυμωμένο – ή όσο απογοητευμένοι και θυμωμένοι μπορούν να γίνουν οι διάσημοι καθηγητές φιλοσοφίας. Το ξέρω, γιατί αυτό είναι το πιο προσιτό από τα βιβλία του μέχρι στιγμής, μια παρέμβαση που προορίζεται για ένα ευρύ κοινό».
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο «πόλεμος του φύλου» είναι ιδιαίτερα άγριος. Το Μπάτλερ θεωρεί ότι η μόνη απάντηση είναι να σχηματιστεί ένας άξονας αντίστασης που θα συγκεντρώσει τα κινήματα κάτω από την ίδια στέγη για να γίνουν πιο αποτελεσματικά. «Άνθρωποι που μπορεί να μην είναι φίλοι, που διαφωνούν, πρέπει να συνεργαστούν, γιατί όλοι μπορεί να βρεθούν υπό διωγμό αργά ή γρήγορα – όλες οι γυναίκες, όλες οι μειονότητες, όλοι όσοι μειονεκτούν. Η αλληλεγγύη δεν είναι σπίτι», μας υπενθυμίζει το Μπάτλερ, χρησιμοποιώντας μια γνωστή φράση της φεμινίστριας Bernice Johnson Reagon. «Δεν χρειάζεται να είναι άνετο».
Το Μπάτλερ προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο όταν σε μια συνέντευξη στην Jules Gleeson για τον «Guardian» τo 2021 είπε την άποψή για τις trans-exclusionary φεμινίστριες (TERFs). Ήδη το 2020 είχε δηλώσει ότι ο trans-exclusionary ριζοσπαστικός φεμινισμός (TERF) είναι «ένα περιθωριακό κίνημα που προσπαθεί να μιλήσει στο όνομα του mainstream, και ότι η ευθύνη μας είναι να αρνηθούμε να το αφήσουμε να συμβεί αυτό».
Στον «Guardian» δήλωσε ότι «η ιδεολογία κατά των φύλων είναι ένα από τα κυρίαρχα στελέχη του φασισμού στην εποχή μας». Μέσα σε λίγες ώρες από τη δημοσίευση, οι τρεις παράγραφοι που περιλάμβαναν αυτήν τη δήλωση αφαιρέθηκαν και η εφημερίδα κατηγορήθηκε στη συνέχεια ότι «λογόκρινε» (προστάτευσε) τοΤζούντιθ Μπάτλερ επειδή συνέκρινε τις TERF φεμινίστριες με τους φασίστες και ζήτησε συγγνώμη από τους αναγνώστες. Ωστόσο το 2023 το Μπάτλερ επανέλαβε ότι «το κίνημα της ιδεολογίας κατά των φύλων θα έπρεπε να θεωρείται νεοφασιστικό φαινόμενο».
Berkeley professor explains gender theory | Judith Butler
Από την άλλη πλευρά, η ποιήτρια, δοκιμιογράφος και αρθρογράφος στο The Nation, Katha Pollitt, γράφει ότι «το κεφάλαιο του βιβλίου "Ποιος φοβάται το φύλο;" που έχει μεγαλύτερη σημασία για τους Αμερικανούς και τους Βρετανούς αναγνώστες είναι πιθανώς εκείνο για τις γυναίκες, πολλές από τις οποίες είναι Βρετανίδες, τις οποίες οι αντίπαλοι αποκαλούν TERFs (trans-exclusionary radical feminists), αλλά οι οποίες αυτοαποκαλούνται "gender-critical feminists". Πρόκειται για μια αδέξια, συγκεχυμένη ταμπέλα, και το Μπάτλερ ξοδεύει πολύ χρόνο για να τους επιτεθεί».
Η Katha Pollitt υπενθυμίζει στο Μπάτλερ ότι μπορεί να καλεί σε συμμαχία αλλά ξεχνά, όπως λέει, «ότι οι συνασπισμοί προϋποθέτουν αναγκαστικά συμβιβασμούς και να επιλέγεις τις μάχες σου, όχι απλώς να κατηγορείς τους ανθρώπους ότι συμμερίζονται τις απόψεις των φασιστών, αν δεν πιστεύουν, για παράδειγμα, ότι ένας άνδρας μπορεί να κάνει παιδί ή ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να μπορούν να αλλάζουν το φύλο τους απλά συμπληρώνοντας ένα έντυπο. Γιατί οι φεμινίστριες με κριτική στάση απέναντι στο φύλο να ενταχθούν σε ένα τέτοιο κίνημα;».
Ποιο είναι το Τζούντιθ Μπάτλερ
Το Τζούντιθ Μπάτλερ είναι σήμερα 68 ετών. Γεννήθηκε στο Κλίβελαντ σε μια οικογένεια ουγγροεβραϊκής και ρωσοεβραϊκής καταγωγής, με το μεγαλύτερο μέρος της οικογένειας της γιαγιάς της μητέρας του να έχει δολοφονηθεί στο Ολοκαύτωμα.
Παρακολούθησε τόσο το εβραϊκό σχολείο όσο και ειδικά μαθήματα εβραϊκής ηθικής, τα οποία, όπως έχει πει σε μια συνέντευξή το 2010, δημιουργήθηκαν ως μια μορφή τιμωρίας από τον ραβίνο του εβραϊκού σχολείου, επειδή τα παιδιά ήταν «πολύ ομιλητικά στην τάξη».
Σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, πήρε πτυχίο το 1978 και έκανε διδακτορικό στη Φιλοσοφία το 1984. Οι σπουδές του αφορούσαν κυρίως τις παραδόσεις του γερμανικού ιδεαλισμού και της φαινομενολογίας.
Το 1988 έγραψε το δοκίμιο «Performative Acts and Gender Constitution: An Essay in Phenomenology and Feminist Theory» στο οποίο υποστηρίζει ότι επειδή η ταυτότητα φύλου εγκαθιδρύεται μέσω της συμπεριφοράς, υπάρχει η δυνατότητα να κατασκευάζονται διαφορετικά φύλα μέσω διαφορετικών συμπεριφορών. Σε όλο το κείμενο αυτό, το Μπάτλερ αντλεί επιρροές από Γάλλους φιλοσόφους όπως η Σιμόν ντε Μποβουάρ («Το δεύτερο φύλο») και ο Μορίς Μερλό-Ποντί («Το σώμα στη σεξουαλική του υπόσταση»).
Μετά την «Αναταραχή φύλου», στο «Bodies that matter: On the Discursive Limits of Sex» προσπαθεί να ξεκαθαρίσει τις αναγνώσεις και τις παρερμηνείες της επιτελεστικότητας, ενώ στο «Undoing Gender» συγκεντρώνει τους προβληματισμούς της για το φύλο, τη σεξουαλικότητα, την ψυχανάλυση και την ιατρική αντιμετώπιση των ίντερσεξ ατόμων και προορίζεται για ένα πιο γενικό αναγνωστικό κοινό από ό,τι πολλά άλλα βιβλία της. Εστιάζει στο ζήτημα της αναίρεσης των «περιοριστικά κανονιστικών αντιλήψεων για τη σεξουαλική και έμφυλη ζωή» και συζητά πώς το φύλο επιτελείται χωρίς κανείς να το συνειδητοποιεί, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αυτή η επιτελεστικότητα είναι «αυτόματη ή μηχανική». Δηλώνει ότι κάποιος μπορεί να αισθάνεται την ανάγκη να αναγνωριστεί (ως φύλο) για να ζήσει, αλλά ότι ταυτόχρονα οι συνθήκες αναγνώρισης καθιστούν τη ζωή «μη βιώσιμη», φέρνοντας ως παράδειγμα την περίπτωση του David Reimer, ενός ατόμου του οποίου το φύλο επαναπροσδιορίστηκε ιατρικά από αρσενικό σε θηλυκό μετά από μια αποτυχημένη περιτομή σε ηλικία οκτώ μηνών (ο Ρέιμερ αυτοκτόνησε το 2004).
Όσα έχει γράψει το Μπάτλερ για το φύλο, το σεξ, τη σεξουαλικότητα, το queerness, τον φεμινισμό, τα σώματα, τον πολιτικό λόγο και την ηθική έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι μελετητές σε όλο τον κόσμο σκέφτονται, μιλούν και γράφουν για την ταυτότητα, την υποκειμενικότητα, την εξουσία και την πολιτική. Έχουν επίσης αλλάξει τη ζωή αμέτρητων ανθρώπων των οποίων το σώμα, το φύλο, η σεξουαλικότητα και οι επιθυμίες έχουν γίνει αφορμή για βία, αποκλεισμό και καταπίεση.
Η Ναόμι Κλάιν θεωρεί ότι το βιβλίο του Τζούντιθ Μπάτλερ «Ποιος φοβάται το φύλο» είναι μια «βαθιά επείγουσα παρέμβαση» για το πώς ο φόβος για το φύλο τροφοδοτεί τις αντιδραστικές πολιτικές σε όλο τον κόσμο και το πώς το κίνημα κατά της θεωρίας του φύλου, λειτουργώντας παράλληλα με παραπλανητικές αναφορές για την «κριτική φυλετική θεωρία» και τον ξενοφοβικό πανικό για τη μετανάστευση, δαιμονοποιεί τους αγώνες για ισότητα, τροφοδοτεί τον επιθετικό εθνικισμό και αφήνει εκατομμύρια ανθρώπους ευάλωτους στην υποταγή.
Το Eteron – Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή και οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια, με την υποστήριξη της Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης και της Τεχνόπολης Δήμου Αθηναίων, διοργανώνουν μια ανοιχτή συζήτηση με το Τζούντιθ Μπάτλερ την Πέμπτη 22 Μαΐου στις 19.00, στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης.
Με πληροφορίες από New York Times, Guardian, The Nation, The Atlantic
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 30.3.2024
