Τζορτζ Στάινερ: Ήρθε το τέλος της Ευρώπης;

Ήρθε το τέλος της Ευρώπης; Facebook Twitter
«Η Ιδέα της Ευρώπης», σε άρτια μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, θέτει το καίριο ερώτημα σε τι ακριβώς συνίσταται και κατά πόσο υπάρχει ακόμα η ιδέα της Ευρώπης. 
0

«Η ΕΥΡΩΠΗ ΕΙΝΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ όπου ο κήπος του Γκαίτε σχεδόν συνορεύει με το Μπούχενβαλντ: όπου το σπίτι του Κορνέιγ βρίσκεται δίπλα στη πλατεία που η Ζαν Ντ’ Αρκ γνώρισε το αποτρόπαιο τέλος της» γράφει ο Τζορτζ Στάινερ με τη σοφία του ανθρώπου που είχε προ πολλού εντρυφήσει στις πιο μύχιες όψεις του ευρωπαϊκού πνεύματος, μιλώντας για τις απόλυτα αντιφατικές όψεις του. Η παιδεία και ο ανθρωπισμός διαμορφώθηκαν στο κέντρο του ευρωπαϊκού πνεύματος ακριβώς για να γνωρίσουν την πλήρη κατακρήμνιση και πάλι στο εσωτερικό του, ύστερα από το Ολοκαύτωμα αλλά και σήμερα, εξαιτίας της ισοπέδωσης που επιφέρει ο άκρατος ωφελιμισμός.

Τις μεγάλες αντιφάσεις του ευρωπαϊκού πνεύματος, που δόξασε την παιδεία και την ποίηση, για να τις ακυρώσει με τον πιο βάρβαρο τρόπο, εξετάζει ο Τζορτζ Στάινερ στη δέκατη διάλεξη Nexus του ομώνυμου περιοδικού και ινστιτούτου που είχε δώσει το 2004 στο Άμστερνταμ και μόλις κυκλοφόρησε σε βιβλίο από τις εκδόσεις Δώμα με τίτλο «Η Ιδέα της Ευρώπης», σε άρτια μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, θέτοντας παράλληλα το καίριο ερώτημα σε τι ακριβώς συνίσταται και κατά πόσο υπάρχει ακόμα η ιδέα της Ευρώπης. 

Το να είσαι ζωντανός δεν είναι μονοδιάστατο αλλά «σημαίνει να βλέπεις το φως του ήλιου και να σε βλέπει κι αυτό». Και αυτοί που μιλούν στοχαστικά για τον θάνατο, ακόμα και της ίδιας της Ευρώπης, όπως ο Στάινερ, είναι αυτοί τελικά που βλέπουν πιο έντονα και πιο δυνατά το φως, το οποίο ευτυχώς δεν έχει πάψει να αχνοφέγγει στο βάθος της σκέψης μας.

«Η ευρωπαϊκή ιστορία είναι γεμάτη μακρές πορείες. Οι στρατιώτες του Αλέξανδρου έκαναν πορεία ‒με άλλα λόγια περπάτησαν‒ από την Ελλάδα μέχρι τα σύνορα της Ινδίας και τη λιβυκή έρημο. Η “Ανάβασις” του Ξενοφώντα παραμένει κλασικό έργο της απελπισίας, της εξάντλησης και της αντοχής του πεζικάριου σε μια καταναγκαστική πορεία προς την επιβίωση», αναφέρει ο Στάινερ στην αρχή κιόλας της διάλεξής του, για να τονίσει όχι μόνο την περιπετειώδη και μακρά διάσταση του ταξιδιού του ευρωπαϊκού πνεύματος αλλά κυρίως για να θέσει τις αρχές της ταυτότητάς του, η οποία είναι ταυτόχρονα αρχαιοελληνική και ιουδαιοχριστιανική.

Όσο για την πορεία της διαμόρφωσης και της αποσύνθεσης του ευρωπαϊκού πνεύματος, αυτή δεν ενέχει μόνο τον χαρακτήρα μιας διαρκούς περιπλάνησης αλλά και την απολυτότητα και τον παραλογισμό ενός αληθινού πάθους που συνοψίζει την ολότητα του ίδιου του βίου. Πρόκειται για το πάθος της διαρκούς αναζήτησης που δεν εγκαταλείπει τον στοχαστή ποτέ.

idea
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Τζωρτζ Στάινερ, Η Ιδέα της Ευρώπης, εκδόσεις Δώμα

Ας μην ξεχνάμε ότι ο Στάινερ, όπως αντίστοιχα και ο Χέρμαν Μπροχ, ένας λογοτέχνης που είδε σε βάθος τις αρχές και τη μακρά πορεία της ευρωπαϊκής κυριαρχίας και την αντίστοιχα συντριπτική της πτώση, ήταν ένας μελετητής που ως γνήσιος ρομαντικός δεν έπαψε να αναζητά το απόλυτο, επιμένοντας πως το ευρωπαϊκό οικοδόμημα πρέπει να αναπληρώσει ταυτόχρονα όλες τις αρχές του στην ολότητά τους, αν θέλει ακόμα να ελπίζει. Η αντίστοιχα απόλυτη άρνηση που εξέφραζε το «υπάρχει αφθονία ελπίδας, αλλά όχι για εμάς» του αγαπημένου του Φραντς Κάφκα, όπως και κορυφαίων άλλων λογοτεχνών, απασχολούσε τον Τζορτζ Στάινερ μέχρι τέλος.

Αλλά, πάλι, δεν ήταν ο Φλομπέρ εκείνος που έκανε την κεντρική του ηρωίδα, τη μαντάμ Μποβαρί, να καταρρεύσει όταν συνειδητοποίησε την απουσία κάθε αξίας, και τελικά να αυτοκτονήσει όταν βίωσε το κενό που υπήρχε στην άδεια από νόημα πορεία της ζωής της;

Το ότι η απελπισία, όπως και η μοναξιά, είναι καίριο χαρακτηριστικό των σκεπτόμενων ανθρώπων είναι κάτι που τονίζει ο Στάινερ επανειλημμένα σε μνημειώδη δοκίμιά του, όπως τα «Αρχεία της Εδέμ» (από τα «Αξόδευτα Πάθη», μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Νεφέλη), αν και το ότι όλοι οι σπουδαίοι στοχαστές αποσύρονταν στη μοναξιά τους (ο Μοντένι στον πύργο του, ο Κίργκεγκορ στο δωμάτιό του, ο Νίτσε στις περιπλανήσεις του) δεν σημαίνει ότι δεν είχαν ανάγκη την κοινωνική βάση ενός κοινού οράματος για να διαπρέψουν.

Αυτό είναι εν τέλει για τον Στάινερ συνώνυμο με την κοινή μοίρα που συναντά κανείς στις αρχές του αρχαιοελληνικού και εβραϊκού πνεύματος, γι’ αυτό και οι θαμώνες της αρχαίας αγοράς τελικά μετεξελίχθηκαν στους θαμώνες των σύγχρονων καφενείων. Η συνύπαρξη των ανθρώπων είναι το απόγειο της σύγχρονης διυποκειμενικότητας, της αλήθειας της πόλης, μια θέση την οποία κάλλιστα θα ασπαζόταν ένας άλλος καίριος μελετητής του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος και λάτρης των καφενείων, ο Κλαούντιο Μάγκρις.

Είναι, μάλιστα, ο τελευταίος που θα συμφωνούσε, επίσης, με τον Στάινερ στο ότι είναι δύσκολο να ξανασκεφτεί κανείς το ευρωπαϊκό πνεύμα μετά το Ολοκαύτωμα, κάτι που επεσήμαναν με καίριο τρόπο τόσο οι εκπρόσωποι της Σχολή της Φρανκφούρτης όσο και ο ποιητής Πάουλ Τσέλαν. Πολύ εύστοχα ο Στάινερ υπενθυμίζει ότι, μη μπορώντας να αντέξει το βάρος αυτού του ερωτήματος, ο Τσέλαν προβαίνει τελικά στο απονενοημένο διάβημα, επιλέγοντας ωστόσο ένα συγκεκριμένο σημείο του Σηκουάνα, που δοξάστηκε στη σπουδαία μπαλάντα του Απολινέρ, για να αυτοκτονήσει, ξέροντας ότι το τελετουργικό είναι η απόλυτα δοξαστική πράξη που δίνει νόημα ακόμα και στον ίδιο τον θάνατο.

ΣΤΑΙΝΕΡ Facebook Twitter
Η κοινή παιδεία ως κατάκτηση δεν εκλαμβάνεται από τον Στάινερ με την έννοια ενός εκπαιδευτικού μοντέλου στο οποίο καλούμαστε να προστρέξουμε όλοι αλλά ως μια μορφή ιερής μανίας, πέρα από κάθε σκοπό και χρησιμοθηρία, σαν αυτή την πλατωνική μανία που καταλαμβάνει τον ακάματο κυνηγό της γνώσης που ήταν και ο ίδιος.

Είναι αυτή η μεταφορική δύναμη εν τέλει που απαντά στο καίριο ερώτημα το οποίο θέτει εκ νέου ο Στάινερ στη διάλεξή του για την Ευρώπη, λίγα χρόνια πριν από τον δικό του θάνατο: «Ποιο είναι το νόημα; Τι να προσθέσει οποιοσδήποτε από εμάς στα μεγαλεία του ευρωπαϊκού παρελθόντος;”».

Επομένως, στο ερώτημα κατά πόσο επήλθε το τέλος του ευρωπαϊκού πνεύματος ο Στάινερ απαντά όχι ανατρέχοντας σε ιστορικά δεδομένα, αφού αυτά είναι περασμένα και νεκρά, αλλά θέτοντας εκ νέου τα αξιώματα που έχει αναδείξει η ίδια η Ευρώπη και οφείλει να οριοθετήσει ξανά στο σωστό τους εύρος: ορίζοντας το καφενείο σε ανθρώπινη κλίμακα, αναδεικνύοντας τις πόλεις ως σημεία αναφοράς κάθε περιπλανώμενου που αναζητά το παρελθόν και την παράδοσή τους, δίνοντας όνομα σε κτίρια και πλατείες, εξελίσσοντας την αρχαιοελληνική και ιουδαιοχριστιανική παράδοση και σκέψη και, τέλος, εκφράζοντας την αγωνία για την κοινή της μοίρα, έστω και ως αναπόφευκτο τέλος που ο Χέγκελ διέγνωσε ως δειλινό που έριχνε τη σκιά του στην ιδέα και στην ουσία της Ευρώπης ακόμα και τις ώρες του μεσημεριού.

Όλα αυτά συνιστούν το μυστικό που μοιραζόμαστε όλοι από κοινού, ένα θεμελιώδες αξιακό πλαίσιο αναφοράς που έχει ως κεντρικό περιεχόμενο την κοινή παιδεία και όχι τη στείρα απόκτηση γνώσεων. Η κοινή παιδεία ως κατάκτηση δεν εκλαμβάνεται από τον Στάινερ με την έννοια ενός εκπαιδευτικού μοντέλου στο οποίο καλούμαστε να προστρέξουμε όλοι αλλά ως μια μορφή ιερής μανίας, πέρα από κάθε σκοπό και χρησιμοθηρία, σαν αυτή την πλατωνική μανία που καταλαμβάνει τον ακάματο κυνηγό της γνώσης που ήταν και ο ίδιος.

Επομένως, στο ερώτημα του πώς επαναδιαπραγματευόμαστε την ουσία και το όραμα της Ευρώπης λίγο πριν από το σκότος μιας αυτοκτονικής απανθρωποποίησης η απάντηση είναι ορίζοντας ξανά τις κεντρικές της αξίες και να ξαναβλέποντας την αλήθεια της αρχαιοελληνικής της θεωρίας, δηλαδή τη μη χρησιμοθηρική της σκέψη υπό το φως άπειρων δυνατοτήτων. Αρκεί να δούμε την «ελληνική αντίληψη ως σύνολο και ιδιαίτερα αυτήν τη σοφόκλεια αντίληψη –τον μεγάλο μονόλογο προς τον ήλιο στον “Αίαντα”– που συνδέει στενά το φως με τη ζωή», έγραφε ο Στάινερ χαρακτηριστικά στις «Αντιγόνες» (μτφρ. Πάρις Μπουρλάκις, Καλέντης), για να αντιληφθούμε πως η γνώση δεν είναι κάτι πέρα από τη ζωή αλλά ταυτίζεται μαζί της.

Το να είσαι ζωντανός δεν είναι μονοδιάστατο αλλά «σημαίνει να βλέπεις το φως του ήλιου και να σε βλέπει κι αυτό». Και αυτοί που μιλούν στοχαστικά για τον θάνατο, ακόμα και της ίδιας της Ευρώπης, όπως ο Στάινερ, είναι αυτοί τελικά που βλέπουν πιο έντονα και πιο δυνατά το φως, το οποίο ευτυχώς δεν έχει πάψει να αχνοφέγγει στο βάθος της σκέψης μας.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Τζορτζ Στάινερ (1929-2020): Ένας ανένδοτος εραστής της λογοτεχνίας

Απώλειες / Τζορτζ Στάινερ (1929-2020): Ένας ανένδοτος εραστής της λογοτεχνίας

Ο σπουδαίος αυτός κριτικός λογοτεχνίας, που πέθανε σαν σήμερα, μπορούσε να σε πείσει για το καθετί – όχι γιατί δόξαζε την αρχή της επιχειρηματολογίας αλλά γιατί ευελπιστούσε ότι ο κόσμος μπορούσε να αλλάξει μέσω της δύναμης της μεταφοράς (των λέξεων).
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
νιουνεζ

Τίνα Μανδηλαρά / Το τέλος του άνδρα συγγραφέα;

Το πολυσυζητημένο, βραβευμένο με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας ΗΠΑ το 2018 βιβλίο της Σίγκριντ Νιούνεζ (Sigrid Nunez) «Ο Φίλος» κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τον Gutenberg για να αποδομήσει το επιβλητικό προφίλ του άνδρα συγγραφέα και να επανεξετάσει τις αρχές του μυθιστορήματος.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Βιβλίο / Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Ο Πέρσιβαλ Έβερετ έγραψε ένα άκρως επίκαιρο, δεδομένων των τελευταίων ημερών, βιβλίο, που ταυτόχρονα φιλοδοξεί να καταστεί κλασικό, για τον ρατσισμό και τη χαμένη ανθρωπιά, και κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ και το Πούλιτζερ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη, κιθαρίστα και σκιτσογράφο Κώστα Μπέζο, που ξαναγράφει την ιστορία της Ελλάδας πριν από το 1940

Βιβλίο / «Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη Κώστα Μπέζο

Τη δεκαετία του ’30 άνθισε στην Ελλάδα ένα μουσικό είδος «διαφυγής» από τη σκληρή πραγματικότητα, οι χαβάγιες. Ο Κώστας Μπέζος, αινιγματική μορφή μέχρι πρόσφατα και σημαντικός ρεμπέτης και σκιτσογράφος, έγραψε μια ανείπωτη ιστορία, διαφορετική από αυτή που η επίσημη ιστορία έχει καταγράψει για την εποχή του Μεσοπολέμου.  
M. HULOT
Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Βιβλίο / Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Η Καταλανή συγγραφέας, που έχει εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης queer λογοτεχνίας, μεταφράζεται παγκοσμίως και τη θαυμάζει ο Αλμοδόβαρ, μιλά στη LiFO για το τι σημαίνει να ζεις ελεύθερα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Βιβλίο / Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Το πρώτο βιβλίο του Φάνη Παπαδημητρίου είναι μια συγκινητική εξομολόγηση για το ατύχημα στα 19 του που τον καθήλωσε σε αμαξίδιο, την πάλη του με τον τζόγο και τον αγώνα που έδωσε να ξαναφτιάξει τη ζωή του «μετά το τσουνάμι που ήρθε και τα σάρωσε όλα».
M. HULOT
«Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Το πίσω ράφι  / «Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Πιστή στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, αλλά ταυτόχρονα ανατρεπτική και μεταμοντέρνα, η καυστική σάτιρα του Τζόναθαν Κόου για τη βρετανική άρχουσα τάξη των αρχών της δεκαετίας του ’90 διαβάζεται μονορούφι.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
ΕΠΕΞ Γυναικείες φωνές από διαφορετικά μέρη του κόσμου

Βιβλίο / Από τη Μαλαισία μέχρι το Μεξικό: 5 νέα βιλία που αξίζει να διαβάσετε

5 συγγραφείς από διαφορετικά σημεία του πλανήτη χαράζουν νέους δρόμους στη λογοτεχνία. Ανάμεσά τους, η Τζόχα Αλχάρθι που κέρδισε το Booker και η βραβευμένη με Πούλιτζερ Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Αρχαιολογία / Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Η διακεκριμένη ιστορικός Mary Beard στο βιβλίο της «Οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες. Οι ηγεμόνες του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου», παρουσιάζει τη ζωή και το έργο των αυτοκρατόρων μέσα από ανεκδοτολογικές αφηγήσεις και συναρπαστικές λεπτομέρειες, που θυμίζουν απολαυστικό μυθιστόρημα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια εστιάζει στον ρόλο των δούλων, τόσο στην καθημερινή ζωή όσο και στη σεξουαλική ζωή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
M. HULOT
Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Βιβλίο / Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Από την Αμοργό ως την Αλεξανδρούπολη και από την Ξάνθη ως τη Μυτιλήνη, τα μικρά βιβλιοπωλεία αποκτούν για πρώτη φορά συλλογική φωνή. Βιβλιοπώλες και βιβλιοπώλισσες αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες, αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Lifo Videos / «Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Η Αγλαΐα Παππά διαβάζει ένα απόσπασμα από τις βέβηλες και αμφιλεγόμενες «120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ, ένα βιβλίο αναγνωρισμένο πλέον ως αξεπέραστο λογοτεχνικό αριστούργημα και χαρακτηρισμένο ως «εθνικός θησαυρός» της Γαλλίας.
THE LIFO TEAM
Το «προπατορικό αμάρτημα» του Τζο Μπάιντεν

Βιβλίο / Ποιο ήταν το θανάσιμο σφάλμα του Τζο Μπάιντεν;

Ένα νέο βιβλίο για τον πρώην Πρόεδρο αποτελεί καταπέλτη τόσο για τον ίδιο όσο και για τη δουλοπρεπή κλίκα πιστών και μελών της οικογένειάς του, που έκαναν το παν για να συγκαλύψουν τον ραγδαίο εκφυλισμό της γνωστικής του ικανότητας.
THE LIFO TEAM
ΕΠΕΞ Συγγραφείς/ Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου

Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου / 8 Έλληνες συγγραφείς ξαναγράφουν τους μύθους και τις παραδόσεις

Η Λυσιστράτη ερμηνεύει τις ερωτικές σχέσεις του σήμερα, η Ιφιγένεια διαλογίζεται στην παραλία και μια Τρωαδίτισσα δούλα γίνεται πρωταγωνίστρια: 8 σύγχρονοι δημιουργοί, που συμμετέχουν με τα έργα τους στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, συνομιλούν με τα αρχαία κείμενα και συνδέουν το παρελθόν με επίκαιρα ζητήματα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζούντιθ Μπάτλερ: «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Τζούντιθ Μπάτλερ / «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Μια κορυφαία προσωπικότητα της σύγχρονης παγκόσμιας διανόησης μιλά στη LiFO για τo «φάντασμα» της λεγόμενης ιδεολογίας του φύλου, για το όραμα μιας «ανοιχτόκαρδης κοινωνίας» και για τις εμπειρίες ζωής που της έμαθαν να είναι «ένας άνθρωπος ταπεινός και ταυτόχρονα θαρραλέος».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ