Τζορτζ Στάινερ: Ήρθε το τέλος της Ευρώπης;

Ήρθε το τέλος της Ευρώπης; Facebook Twitter
«Η Ιδέα της Ευρώπης», σε άρτια μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, θέτει το καίριο ερώτημα σε τι ακριβώς συνίσταται και κατά πόσο υπάρχει ακόμα η ιδέα της Ευρώπης. 
0

«Η ΕΥΡΩΠΗ ΕΙΝΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ όπου ο κήπος του Γκαίτε σχεδόν συνορεύει με το Μπούχενβαλντ: όπου το σπίτι του Κορνέιγ βρίσκεται δίπλα στη πλατεία που η Ζαν Ντ’ Αρκ γνώρισε το αποτρόπαιο τέλος της» γράφει ο Τζορτζ Στάινερ με τη σοφία του ανθρώπου που είχε προ πολλού εντρυφήσει στις πιο μύχιες όψεις του ευρωπαϊκού πνεύματος, μιλώντας για τις απόλυτα αντιφατικές όψεις του. Η παιδεία και ο ανθρωπισμός διαμορφώθηκαν στο κέντρο του ευρωπαϊκού πνεύματος ακριβώς για να γνωρίσουν την πλήρη κατακρήμνιση και πάλι στο εσωτερικό του, ύστερα από το Ολοκαύτωμα αλλά και σήμερα, εξαιτίας της ισοπέδωσης που επιφέρει ο άκρατος ωφελιμισμός.

Τις μεγάλες αντιφάσεις του ευρωπαϊκού πνεύματος, που δόξασε την παιδεία και την ποίηση, για να τις ακυρώσει με τον πιο βάρβαρο τρόπο, εξετάζει ο Τζορτζ Στάινερ στη δέκατη διάλεξη Nexus του ομώνυμου περιοδικού και ινστιτούτου που είχε δώσει το 2004 στο Άμστερνταμ και μόλις κυκλοφόρησε σε βιβλίο από τις εκδόσεις Δώμα με τίτλο «Η Ιδέα της Ευρώπης», σε άρτια μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, θέτοντας παράλληλα το καίριο ερώτημα σε τι ακριβώς συνίσταται και κατά πόσο υπάρχει ακόμα η ιδέα της Ευρώπης. 

Το να είσαι ζωντανός δεν είναι μονοδιάστατο αλλά «σημαίνει να βλέπεις το φως του ήλιου και να σε βλέπει κι αυτό». Και αυτοί που μιλούν στοχαστικά για τον θάνατο, ακόμα και της ίδιας της Ευρώπης, όπως ο Στάινερ, είναι αυτοί τελικά που βλέπουν πιο έντονα και πιο δυνατά το φως, το οποίο ευτυχώς δεν έχει πάψει να αχνοφέγγει στο βάθος της σκέψης μας.

«Η ευρωπαϊκή ιστορία είναι γεμάτη μακρές πορείες. Οι στρατιώτες του Αλέξανδρου έκαναν πορεία ‒με άλλα λόγια περπάτησαν‒ από την Ελλάδα μέχρι τα σύνορα της Ινδίας και τη λιβυκή έρημο. Η “Ανάβασις” του Ξενοφώντα παραμένει κλασικό έργο της απελπισίας, της εξάντλησης και της αντοχής του πεζικάριου σε μια καταναγκαστική πορεία προς την επιβίωση», αναφέρει ο Στάινερ στην αρχή κιόλας της διάλεξής του, για να τονίσει όχι μόνο την περιπετειώδη και μακρά διάσταση του ταξιδιού του ευρωπαϊκού πνεύματος αλλά κυρίως για να θέσει τις αρχές της ταυτότητάς του, η οποία είναι ταυτόχρονα αρχαιοελληνική και ιουδαιοχριστιανική.

Όσο για την πορεία της διαμόρφωσης και της αποσύνθεσης του ευρωπαϊκού πνεύματος, αυτή δεν ενέχει μόνο τον χαρακτήρα μιας διαρκούς περιπλάνησης αλλά και την απολυτότητα και τον παραλογισμό ενός αληθινού πάθους που συνοψίζει την ολότητα του ίδιου του βίου. Πρόκειται για το πάθος της διαρκούς αναζήτησης που δεν εγκαταλείπει τον στοχαστή ποτέ.

idea
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Τζωρτζ Στάινερ, Η Ιδέα της Ευρώπης, εκδόσεις Δώμα

Ας μην ξεχνάμε ότι ο Στάινερ, όπως αντίστοιχα και ο Χέρμαν Μπροχ, ένας λογοτέχνης που είδε σε βάθος τις αρχές και τη μακρά πορεία της ευρωπαϊκής κυριαρχίας και την αντίστοιχα συντριπτική της πτώση, ήταν ένας μελετητής που ως γνήσιος ρομαντικός δεν έπαψε να αναζητά το απόλυτο, επιμένοντας πως το ευρωπαϊκό οικοδόμημα πρέπει να αναπληρώσει ταυτόχρονα όλες τις αρχές του στην ολότητά τους, αν θέλει ακόμα να ελπίζει. Η αντίστοιχα απόλυτη άρνηση που εξέφραζε το «υπάρχει αφθονία ελπίδας, αλλά όχι για εμάς» του αγαπημένου του Φραντς Κάφκα, όπως και κορυφαίων άλλων λογοτεχνών, απασχολούσε τον Τζορτζ Στάινερ μέχρι τέλος.

Αλλά, πάλι, δεν ήταν ο Φλομπέρ εκείνος που έκανε την κεντρική του ηρωίδα, τη μαντάμ Μποβαρί, να καταρρεύσει όταν συνειδητοποίησε την απουσία κάθε αξίας, και τελικά να αυτοκτονήσει όταν βίωσε το κενό που υπήρχε στην άδεια από νόημα πορεία της ζωής της;

Το ότι η απελπισία, όπως και η μοναξιά, είναι καίριο χαρακτηριστικό των σκεπτόμενων ανθρώπων είναι κάτι που τονίζει ο Στάινερ επανειλημμένα σε μνημειώδη δοκίμιά του, όπως τα «Αρχεία της Εδέμ» (από τα «Αξόδευτα Πάθη», μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Νεφέλη), αν και το ότι όλοι οι σπουδαίοι στοχαστές αποσύρονταν στη μοναξιά τους (ο Μοντένι στον πύργο του, ο Κίργκεγκορ στο δωμάτιό του, ο Νίτσε στις περιπλανήσεις του) δεν σημαίνει ότι δεν είχαν ανάγκη την κοινωνική βάση ενός κοινού οράματος για να διαπρέψουν.

Αυτό είναι εν τέλει για τον Στάινερ συνώνυμο με την κοινή μοίρα που συναντά κανείς στις αρχές του αρχαιοελληνικού και εβραϊκού πνεύματος, γι’ αυτό και οι θαμώνες της αρχαίας αγοράς τελικά μετεξελίχθηκαν στους θαμώνες των σύγχρονων καφενείων. Η συνύπαρξη των ανθρώπων είναι το απόγειο της σύγχρονης διυποκειμενικότητας, της αλήθειας της πόλης, μια θέση την οποία κάλλιστα θα ασπαζόταν ένας άλλος καίριος μελετητής του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος και λάτρης των καφενείων, ο Κλαούντιο Μάγκρις.

Είναι, μάλιστα, ο τελευταίος που θα συμφωνούσε, επίσης, με τον Στάινερ στο ότι είναι δύσκολο να ξανασκεφτεί κανείς το ευρωπαϊκό πνεύμα μετά το Ολοκαύτωμα, κάτι που επεσήμαναν με καίριο τρόπο τόσο οι εκπρόσωποι της Σχολή της Φρανκφούρτης όσο και ο ποιητής Πάουλ Τσέλαν. Πολύ εύστοχα ο Στάινερ υπενθυμίζει ότι, μη μπορώντας να αντέξει το βάρος αυτού του ερωτήματος, ο Τσέλαν προβαίνει τελικά στο απονενοημένο διάβημα, επιλέγοντας ωστόσο ένα συγκεκριμένο σημείο του Σηκουάνα, που δοξάστηκε στη σπουδαία μπαλάντα του Απολινέρ, για να αυτοκτονήσει, ξέροντας ότι το τελετουργικό είναι η απόλυτα δοξαστική πράξη που δίνει νόημα ακόμα και στον ίδιο τον θάνατο.

ΣΤΑΙΝΕΡ Facebook Twitter
Η κοινή παιδεία ως κατάκτηση δεν εκλαμβάνεται από τον Στάινερ με την έννοια ενός εκπαιδευτικού μοντέλου στο οποίο καλούμαστε να προστρέξουμε όλοι αλλά ως μια μορφή ιερής μανίας, πέρα από κάθε σκοπό και χρησιμοθηρία, σαν αυτή την πλατωνική μανία που καταλαμβάνει τον ακάματο κυνηγό της γνώσης που ήταν και ο ίδιος.

Είναι αυτή η μεταφορική δύναμη εν τέλει που απαντά στο καίριο ερώτημα το οποίο θέτει εκ νέου ο Στάινερ στη διάλεξή του για την Ευρώπη, λίγα χρόνια πριν από τον δικό του θάνατο: «Ποιο είναι το νόημα; Τι να προσθέσει οποιοσδήποτε από εμάς στα μεγαλεία του ευρωπαϊκού παρελθόντος;”».

Επομένως, στο ερώτημα κατά πόσο επήλθε το τέλος του ευρωπαϊκού πνεύματος ο Στάινερ απαντά όχι ανατρέχοντας σε ιστορικά δεδομένα, αφού αυτά είναι περασμένα και νεκρά, αλλά θέτοντας εκ νέου τα αξιώματα που έχει αναδείξει η ίδια η Ευρώπη και οφείλει να οριοθετήσει ξανά στο σωστό τους εύρος: ορίζοντας το καφενείο σε ανθρώπινη κλίμακα, αναδεικνύοντας τις πόλεις ως σημεία αναφοράς κάθε περιπλανώμενου που αναζητά το παρελθόν και την παράδοσή τους, δίνοντας όνομα σε κτίρια και πλατείες, εξελίσσοντας την αρχαιοελληνική και ιουδαιοχριστιανική παράδοση και σκέψη και, τέλος, εκφράζοντας την αγωνία για την κοινή της μοίρα, έστω και ως αναπόφευκτο τέλος που ο Χέγκελ διέγνωσε ως δειλινό που έριχνε τη σκιά του στην ιδέα και στην ουσία της Ευρώπης ακόμα και τις ώρες του μεσημεριού.

Όλα αυτά συνιστούν το μυστικό που μοιραζόμαστε όλοι από κοινού, ένα θεμελιώδες αξιακό πλαίσιο αναφοράς που έχει ως κεντρικό περιεχόμενο την κοινή παιδεία και όχι τη στείρα απόκτηση γνώσεων. Η κοινή παιδεία ως κατάκτηση δεν εκλαμβάνεται από τον Στάινερ με την έννοια ενός εκπαιδευτικού μοντέλου στο οποίο καλούμαστε να προστρέξουμε όλοι αλλά ως μια μορφή ιερής μανίας, πέρα από κάθε σκοπό και χρησιμοθηρία, σαν αυτή την πλατωνική μανία που καταλαμβάνει τον ακάματο κυνηγό της γνώσης που ήταν και ο ίδιος.

Επομένως, στο ερώτημα του πώς επαναδιαπραγματευόμαστε την ουσία και το όραμα της Ευρώπης λίγο πριν από το σκότος μιας αυτοκτονικής απανθρωποποίησης η απάντηση είναι ορίζοντας ξανά τις κεντρικές της αξίες και να ξαναβλέποντας την αλήθεια της αρχαιοελληνικής της θεωρίας, δηλαδή τη μη χρησιμοθηρική της σκέψη υπό το φως άπειρων δυνατοτήτων. Αρκεί να δούμε την «ελληνική αντίληψη ως σύνολο και ιδιαίτερα αυτήν τη σοφόκλεια αντίληψη –τον μεγάλο μονόλογο προς τον ήλιο στον “Αίαντα”– που συνδέει στενά το φως με τη ζωή», έγραφε ο Στάινερ χαρακτηριστικά στις «Αντιγόνες» (μτφρ. Πάρις Μπουρλάκις, Καλέντης), για να αντιληφθούμε πως η γνώση δεν είναι κάτι πέρα από τη ζωή αλλά ταυτίζεται μαζί της.

Το να είσαι ζωντανός δεν είναι μονοδιάστατο αλλά «σημαίνει να βλέπεις το φως του ήλιου και να σε βλέπει κι αυτό». Και αυτοί που μιλούν στοχαστικά για τον θάνατο, ακόμα και της ίδιας της Ευρώπης, όπως ο Στάινερ, είναι αυτοί τελικά που βλέπουν πιο έντονα και πιο δυνατά το φως, το οποίο ευτυχώς δεν έχει πάψει να αχνοφέγγει στο βάθος της σκέψης μας.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Τζορτζ Στάινερ (1929-2020): Ένας ανένδοτος εραστής της λογοτεχνίας

Απώλειες / Τζορτζ Στάινερ (1929-2020): Ένας ανένδοτος εραστής της λογοτεχνίας

Ο σπουδαίος αυτός κριτικός λογοτεχνίας, που πέθανε σαν σήμερα, μπορούσε να σε πείσει για το καθετί – όχι γιατί δόξαζε την αρχή της επιχειρηματολογίας αλλά γιατί ευελπιστούσε ότι ο κόσμος μπορούσε να αλλάξει μέσω της δύναμης της μεταφοράς (των λέξεων).
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
νιουνεζ

Τίνα Μανδηλαρά / Το τέλος του άνδρα συγγραφέα;

Το πολυσυζητημένο, βραβευμένο με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας ΗΠΑ το 2018 βιβλίο της Σίγκριντ Νιούνεζ (Sigrid Nunez) «Ο Φίλος» κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τον Gutenberg για να αποδομήσει το επιβλητικό προφίλ του άνδρα συγγραφέα και να επανεξετάσει τις αρχές του μυθιστορήματος.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μαρκ Τουέιν, «Οι περιπέτειες του Χακ Φιν»

Το πίσω ράφι / Το μυθιστόρημα του Μαρκ Τουέιν που έθαψαν οι κριτικοί και το αποθέωσε ο Χέμινγουεϊ

Στις «Περιπέτειες του Χακ Φιν» ο Μαρκ Τουέιν έπλασε τον πιο ελεύθερο ήρωα της αμερικανικής λογοτεχνίας, που αρνήθηκε τους κανόνες της κοινωνίας του και ένωσε την τύχη του με έναν σκλάβο δραπέτη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ο Σάχης του Ιράν και η Αμερική που δεν μπορούσε να φανταστεί την ζωή χωρίς αυτόν

Βιβλίο / Ο Σάχης του Ιράν και η Αμερική που δεν μπορούσε να φανταστεί τη ζωή χωρίς αυτόν

Ένα νέο βιβλίο με τίτλο «Βασιλεύς των Βασιλέων», όπως αποκαλούσε τον εαυτό του ο Ρεζά Παχλαβί, εστιάζει στις διαδοχικές κυβερνήσεις των ΗΠΑ που «αποδέχτηκαν πρόθυμα τις φαντασιώσεις του, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τη χώρα του».
THE LIFO TEAM
Γωγώ Ατζολετάκη: «Οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας δεν είναι “ληγμένα προϊόντα”»

Βιβλίο / Γωγώ Ατζολετάκη: «Οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας δεν είναι “ληγμένα προϊόντα”»

Σταρ Ελλάς στα νιάτα της, διακρίθηκε ως ηθοποιός, θιασάρχης, ραδιοφωνική παραγωγός, δοκιμάστηκε επίσης στη συγγραφή έχοντας κυκλοφορήσει μέχρι τώρα επτά βιβλία μαζί με το πρόσφατο «Η τρίτη άνοιξη» (εκδ. Επίμετρο), που έδωσε και το έναυσμα γι’ αυτήν τη συνέντευξη.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
O Δημήτρης Γκιώνης, οι ένδοξες μέρες της «Ελευθεροτυπίας» και το σημερινό μιντιακό σούπερ μάρκετ

Οι Αθηναίοι / O Δημήτρης Γκιώνης, οι ένδοξες μέρες της «Ελευθεροτυπίας» και το σημερινό μιντιακό σούπερ μάρκετ

Ο 81χρονος δημοσιογράφος και συγγραφέας που για δεκαετίες διηύθηνε τις πολιτιστικές σελίδες της Ελευθεροτυπίας, αφηγείται τη συναρπαστική καριέρα του στη LiFO
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Κλαίρη Μιτσοτάκη: «Η αξιοπρέπεια και η φιλία είναι τα θεμέλια της ζωής μας»

Βιβλίο / Κλαίρη Μιτσοτάκη: «Η αξιοπρέπεια και η φιλία είναι τα θεμέλια της ζωής μας»

Η σπουδαία μεταφράστρια, που έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της δουλειάς της στον Μαρσέλ Προυστ, μας ξεναγεί στον πολύπλοκο κόσμο του και εκφράζει τον θυμό της για την πανταχού παρούσα απάτη της εποχής μας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Η αλήθεια για τον «Συνταγματάρχη» Πάρκερ, τον διαβόητο μάνατζερ του Έλβις Πρίσλεϊ

Βιβλίο / Η αλήθεια για τον «Συνταγματάρχη» Πάρκερ, τον διαβόητο μάνατζερ του Έλβις Πρίσλεϊ

Ένα νέο βιβλίο με τίτλο «Ο Συνταγματάρχης και ο Βασιλιάς» εξερευνά τη συναρπαστική ζωή ενός ακούραστου κομπιναδόρου που προσπαθούσε απεγνωσμένα να ανακαλύψει εκ νέου τον εαυτό του.
THE LIFO TEAM
Γνώριζαν ή όχι οι Γερμανοί για τα εγκλήματα του Χίτλερ;

Βιβλίο / Γνώριζαν ή όχι οι Γερμανοί για τα εγκλήματα του Χίτλερ;

Πότε ακριβώς χάθηκε ο πόλεμος για τον Άξονα; Ποια ήταν η πιο σημαντική μάχη του πολέμου; Πόσο «συμμέτοχος» ήταν ο Γερμανικός λαός στο ολοκαύτωμα; Σ’ αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει μια νέα ογκώδης έκδοση με τίτλο «Η συνολική ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου».
THE LIFO TEAM
Αudiobooks: Αντί να διαβάσεις το νέο βιβλίο της Σάλι Ρούνεϊ, το ακούς

Βιβλίο / Αudiobooks: Αντί να διαβάσεις το νέο βιβλίο της Σάλι Ρούνεϊ, το ακούς

Είναι νωρίς να πούμε πως αυτά τα ηχητικά λογοτεχνικά αρχεία μπορούν να αντικαταστήσουν το βιβλίο. Είναι όμως μια υπέροχη λύση για όσους θέλουν να διαβάσουν αλλά δεν έχουν χρόνο ή έχουν μπλοκάρει με το κανονικό διάβασμα.
ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ
«Στα τέσσερα»: Το πιο καυτό και αμφιλεγόμενο βιβλίο του φετινού καλοκαιριού

Βιβλίο / «Στα τέσσερα»: Το πιο καυτό και αμφιλεγόμενο βιβλίο του φετινού καλοκαιριού

«Κάποιες το λάτρεψαν, άλλες το σιχάθηκαν»: Το βιβλίο της Miranda July για την ερωτική περιπλάνηση μιας γυναίκας στη μέση ηλικία που χαρακτηρίστηκε ως «το πρώτο μεγάλο μυθιστόρημα για την περιεμμηνόπαυση», είναι η λογοτεχνική επιτυχία της χρονιάς.
THE LIFO TEAM
Πατρίτσια Χάισμιθ: «Ο κόσμος και τα μαρτίνι του είναι δικά μου!»

Βιβλίο / Πατρίτσια Χάισμιθ: «Ο κόσμος και τα μαρτίνι του είναι δικά μου!»

Τα πολυσυζητημένα ημερολόγια της Χάισμιθ αποκαλύπτουν κρυφές σκέψεις της συγγραφέως του «Ταλαντούχου κύριου Ρίπλεϊ», τους άγνωστους έρωτες και την εξάρτησή της από τη γραφή και το αλκοόλ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ