ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΚΟΥΣΑ ΤΗΝ Νεφέλη Φασούλη να τραγουδά anadolu rock στο στυλ της Gaye Su Akyol. Ήταν τέσσερα τραγούδια –λέω για το ψηφιακό EP της “Wyrd”, που βγήκε τον Απρίλιο– μεταξύ των οποίων και το κλασικό λαϊκό «Θα τα κάψω τα (ρημάδια τα) λεφτά μου» των Βασίλη Βασιλειάδη-Πυθαγόρα, που είχε πει ο Μάνος Παπαδάκης το 1967. Είναι ωραίο να έρχονται παλιά ελληνικά τραγούδια ξανά στο προσκήνιο, αλλά εγώ πλέον προτιμώ οι διασκευές να κινούνται κοντά στα αυθεντικά πρότυπα, δίχως να εκμεταλλεύονται νέες μόδες, ντεμέκ ανανεώσεις ή περιστασιακές εμμονές. Φαίνεται, όμως, πως αυτό είναι πιο δύσκολο τελικά, αφού το «πείραγμα», στα παλιά τραγούδια, τείνει να γίνει καθεστώς.
Πάντως δεν είναι μόνο η Φασούλη που έσκυψε εσχάτως σ’ αυτό το ροκ στυλ, που αφορά την Τουρκία των mid-sixties / mid-seventies, καθώς anadolu rock ακούμε στο πρώτο άλμπουμ των Dury Dava από το 2019, ενώ πολύ ενδιαφέρουσες αποτυπώσεις υπάρχουν και στα άλμπουμ των κυπριακών συγκροτημάτων Buzz’ Ayaz (στο περσινό LP τους στη γερμανική Glitterbeat) και Monsieur Doumani (στο “Pissourin” του 2021), ενδεχομένως και αλλού. Μας πάει, σαν χώρα, ο ήχος του anadolu rock –δεν υπάρχει αμφιβολία– και το γεγονός ότι δεν έχουμε κατρακυλήσει, ακόμη, σε μία ανέξοδη υιοθέτησή του, μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί... ευτύχημα.
Όπως συνέβη και στην Ελλάδα η τρικυμιώδης πολιτική πραγματικότητα στην Τουρκία, στις δεκαετίες του ’60, του ’70 και του ’80, με τις εναλλαγές από στρατιωτικές χούντες και εκλεγμένες κυβερνήσεις, δημιούργησε μία μπερδεμένη κατάσταση σε σχέση με τη δυτική μουσική
Υπάρχουν στο ίντερνετ διάφορα εγκυκλοπαιδικά στοιχεία σε σχέση με το τι ήταν και πώς ακριβώς προέκυψε το anadolu rock, αλλά εδώ θέλω να γράψω και για το πώς το ανακάλυψα, εγώ, κάποτε στα 90s. Έχει και αυτό ενδιαφέρον...
Εκείνο που πρέπει να πω από την αρχή (και το έχω ξαναγράψει εδώ στο LiFO.gr) είναι πως ήδη από την εποχή του λαϊκού καλλιτέχνη Αντώνη Λορέντζου (ετεροθαλής αδελφός του Γιάννη Φλωρινιώτη) και του άλμπουμ του «Πω! Πω! Φωτιές» [Panivar / Victory, 1980] είχαμε ακούσει τραγούδια, μεταφερμένα στα ελληνικά, από το ρεπερτόριο του Barış Mançο (1943-1999), μιας από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του anadolu rock.
Barış Manço - Binboğanın Kızı (1971)
Ακόμη πιο πίσω στο χρόνο, το 1972, είχε έρθει για να διαγωνιστεί στην 5η Ολυμπιάδα Τραγουδιού, στο Παναθηναϊκό Στάδιο (7-9 Ιουλίου), ο Özdemir Erdoğan (γενν. 1940) με το τραγούδι του “Gurbet” (Ξενιτιά), που θα απέδιδε η σύζυγός του Ayşen Erdoğan. Το τραγούδι υπήρξε μεγάλη επιτυχία στην Τουρκία και οπωσδήποτε σχετίζεται με το anadolu rock ιδίωμα. Να μην ξεχνάμε πως ο Erdoğan είχε κάνει επίσης τρανή επιτυχία, στην Τουρκία, το 1969, το «Έφυγε, έφυγε» των Βασίλη Βασιλειάδη-Πυθαγόρα (που είχε πρωτοπεί ο Στέλιος Καζαντζίδης το 1966), ως “Duyduk duymadιk demeyin”. Υπάρχουν λοιπόν κάποιες συνδέσεις από το χθες, μεταξύ μουσικής Ελλάδας και Ανατολίας, αλλά βασικά, εδώ (στην από ’δω μεριά του Αιγαίου εννοώ) δεν είχαμε πάρει τίποτα χαμπάρι έως και το 1998.
Σε τελείως προσωπικό επίπεδο θυμάμαι πως στα 90s εύρισκα στο Μοναστηράκι τούρκικα LP και singles, τα οποία και αγόραζα, αλλά τα άκουγα κάπως σαν... εξωτικά και βεβαίως αποσπασματικά. Δεν μπορούσα να συνειδητοποιήσω τι ρόλο παίζανε στη γείτονα, αν ήταν επιτυχίες, αν ανήκαν στο «underground» κύκλωμα κ.λπ. Δεν έγραφε κανείς, θέλω να πω γι’ αυτά τα πράγματα, τότε, στα μουσικά περιοδικά ή οπουδήποτε αλλού.
Αν λοιπόν στο γιουσουρούμ θα εντόπιζα και Barış Mançο (τουλάχιστον τρία LP του από τα late 70s-early 80s, για τα οποία τώρα «σκίζονται» οι συλλέκτες), και Alpay από τα σίξτις, και Ferdi Özbeğen, και μάλιστα 45άρι του από το Altın Mikrofon του 1965 (θα πω στη συνέχεια τι ήταν αυτό), και Selda, ένα ελληνικό(!) δισκάκι της σε ετικέτα Marionetta από το 1972 και άλλα διάφορα, στην πράξη όλα αυτά ήταν... σταγόνες στον ωκεανό – τυχαίες, για μένα, ηχογραφήσεις, που δεν μπορούσες να τις εντάξεις κάπου, σε κάτι ευρύτερο. Τούρκικοι δίσκοι, ok, κι εκεί κάπου τελείωνε το πανηγύρι. Σημειώνω λοιπόν το αληθινό... δισκορυχείο, που ήταν κάποτε το Μοναστηράκι –όταν μπορούσες να βρεις όλα αυτά, κι ακόμη περισσότερα, σε τιμές αστείες και σχεδόν τζάμπα– για να πάω παρακάτω.
Τι συμβαίνει το 1998 με το anadolu rock, και πώς αλλάζουν άρδην οι γνώσεις μας γι’ αυτό; Απλώς, εκείνη τη χρονιά μία εταιρεία από τη Γερμανία, η Nexus Records, αρχίζει να τυπώνει το ένα μετά το άλλο μερικά από τα καλύτερα LP του είδους, ανοίγοντάς μας ακόμη πιο πολύ τα μάτια (και τ’ αυτιά). Λέμε λοιπόν για τα «θρυλικά» σήμερα άλμπουμ: “Elektronik Türküler” (1974) του Erkin Koray, “3 Hür-El” (1972) και “Hürel Arşivi” (1974) των φοβερών 3 Hür-El, “Mavi Işıklar” (1967) των Mavi Işıklar, συν τα αποφασιστικά “Danses Et Rythmes De La Turquie D'Hier À Aujourd'hui” (1971) και “Düm-Tek” (1975) των Moğollar – με το πρώτο να κυκλοφορεί κατ’ αρχάς στη Γαλλία και ως “Anadolu Pop” στην Τουρκία το 1973. Αυτά τα άλμπουμ μαζί με ορισμένα ακόμη των Cem Karaca, Fikret Kızılok, Selda, Edip Akbayram, Hardal, Mazhar Ve Fuat, Mustafa Özkent, συν κάποια επιπλέον 45άρια από Ersen, Silüetler, Haramiler, Beybonlar, Bunalım κ.λπ. αποτελούν την αφρόκρεμα του anadolu rock.
45άρια είπαμε; Ναι, και αυτά θα μας τα μάθαινε μια ολλανδική συλλογή από το 2001, η “Beat, Psych & Garage / 16 Turkish Delights / Ultrarities from Beyond the Sea of Marmara” [Grey Past Records], η οποία άνοιγε με το θυελλώδες anadolu garage-punk “Suya giden allı gelin” των Cem Karaca Ve Apaşlar, από το 1967...
Cem Karaca - Suya Giden Allı Gelin (1967)
Τον Ιούνιο του 2001 είχα γράψει στο τεύχος #99 του «Jazz & Τζαζ» ένα πλήρες κείμενο για τον σπουδαίο Barış Mançο –22 χρόνια αργότερα, στις 16 Ιουλίου 2023, θα μεταφερόταν εμπλουτισμένο και εδώ στο LiFO.gr–, ενώ λίγο νωρίτερα, τον Απρίλιο του 2000 στο τεύχος #85 του περιοδικού, γράφω για πρώτη φορά ένα review, για το παρθενικό LP των Moğollar, σημειώνοντας ανάμεσα σε άλλα: «Το “Danses Et Rythmes De La Turquie...” αποτελεί διεθνή κυκλοφορία. Εμφανίστηκε στη Γαλλία για πρώτη φορά το 1971, στην εταιρεία Concert Hall, για να επανεκδοθεί πριν από λίγο καιρό στην Γερμανία σε LP, φιλοδοξώντας να δώσει ισχυρή ταυτότητα στο ανυπόληπτο, γενικώς, τουρκικό ποπ-ροκ. Και την δίνει. Οι Moğollar δεν είναι δουλοπρεπείς ροκάδες. Βγαίνουν “έξω” ως Τούρκοι, ποζάρουν με τουρκικές ενδυμασίες και όργανα, παίζουν παραδοσιακή τουρκική μουσική με σύγχρονο μάτι και άποψη. Εκμεταλλεύονται με σύνεση και προσοχή τον ηλεκτρισμό και την ένταση του ροκ, προβάλλοντας με τρόπο εύπεπτο, αλλά αισθητικώς αποδεκτό, τις μεγάλες μουσικές της Ανατολίας (“Lorke”, “Ilgaz”, “Madimak”, “Wild flower” – υπέροχο!), χωρίς να παραλείπουν να αυτοσχεδιάσουν πάνω σε modal κλίμακες (“Kaleidoscopic dream”) και να συγκινήσουν (“Sunset in golden horn”)».
Les Mogol - Sunset In Golden Horn + Wild Flower (1971, Turkey)
Όμως και το “Elektronik Türküler” (1974), του τραγουδοποιού και κιθαρίστα Erkin Koray (1941-2023), που το είδαμε ως εισαγωγής στην Ελλάδα, δεν ήταν, επίσης, μια ξεχωριστή περίπτωση; Με λόγια των ιστορικών προσωπικοτήτων του τουρκικού κομμουνιστικού κινήματος Nâzım Hikmet και Ruhi Su στο καλύτερο τραγούδι του δίσκου, το 9λεπτο “Türkü”, όπως και με τη διασκευή του στο κλασικό σήμερα “Cemalim” (σύνθεση του λαϊκού βάρδου Ürgüplü Refik Başaran), που διασκεύασαν τα τελευταία χρόνια, όπως πρέπει, και οι νεότεροι Altın Gün, o Koray τόνιζε το προοδευτικό προφίλ του, έχοντας δίπλα του και τον πολύ γνωστό, αργότερα στην Ελλάδα, Ömer Faruk Tekbilek στον μπαγλαμά.
Altın Gün - Cemalim
Περιπτωσάρα ήταν οι... Τρεις Hür-El, δηλαδή τα αδέλφια Feridun, Haldun και Onur Hürel, που σχημάτισαν ένα γκρουπ στην αρχή της δεκαετίας του ’70, ηχογραφώντας διάφορα 45άρια και κυρίως δύο LP, που ήταν από τα κορυφαία εκείνων των ετών. Όλα τα τραγούδια του πρώτου άλμπουμ τους “3 Hür-El” (1972) είχαν λόγια και μουσικές του Feridun, στηρίζονταν στο ηλεκτρικό σάζι και τα πολλά κρουστά, με το “Anadolu dansı” να παραπέμπει, προφανώς, στην καταγωγή του χορού, που ενοργανώνεται εδώ μόνο για percussions. Τόλμη και φαντασία σε υψηλό επίπεδο...
Üç Hürel - Anadolu Dansı (1973)
Όπως συνέβη και στην Ελλάδα η τρικυμιώδης πολιτική πραγματικότητα στην Τουρκία, στις δεκαετίες του ’60, του ’70 και του ’80, με τις εναλλαγές από στρατιωτικές χούντες και εκλεγμένες κυβερνήσεις, δημιούργησε μία μπερδεμένη κατάσταση σε σχέση με τη δυτική μουσική, την ποπ και το ροκ – που άλλοτε σκόνταφτε στις παραδοσιακές ηθικές αξίες της τουρκικής κοινωνίας, άλλοτε λογοκρινόταν (ιδίως όταν εξέφραζε λαϊκά αγωνιστικά και κομμουνιστικά ιδεώδη), ενώ άλλοτε «σπρωχνόταν», υπό όρους, όταν το φιλελεύθερο-συντηρητικό Κόμμα της Δικαιοσύνης του Süleyman Demirel, που όμνυε στις στενές σχέσεις με τις ΗΠΑ προς κάθε κατεύθυνση, είχε τα ηνία στο κρίσιμο (για την ποπ και το ροκ) διάστημα, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60 (Οκτώβριος 1965-Μάρτιος 1971). Και ήταν τότε όταν θα παρέμβαιναν οι μουσικοί διαγωνισμοί της εφημερίδας Hürriyet “Altın Mikrofon” (Χρυσό Μικρόφωνο), που θα άλλαζαν άρδην το τοπίο. Πριν, όμως, απ’ αυτό...
Το ξεκίνημα του anadolu rock ή pop-rock τέλος πάντων τοποθετείται, χρονικά, το 1964, όταν στη Βαλκανιάδα της Ελαφράς Μουσικής, που θα διεξαγόταν στο Βελιγράδι, στο διάστημα 2-3 Σεπτεμβρίου εκείνης της χρονιάς (από ελληνικής πλευράς είχε συμμετάσχει η ορχήστρα του Μίμη Πλέσσα, με τις/τους Νίκη Καμπά, Κλειώ Δενάρδου και Δημήτρη Μπαξεβανάκη), η Τουρκάλα Tülây German θα απέδιδε το “Burçak tarlası”, ένα παραδοσιακό τραγούδι ενορχηστρωμένο, όμως, με δυτικά όργανα (ηλεκτρική κιθάρα, σαξόφωνο, μπάσο, ντραμς κ.λπ.), ανοίγοντας ένα δρόμο για την γείτονα – υπό την έννοια πως η επιτυχία του τραγουδιού έδωσε την ιδέα για ό,τι θα επακολουθούσε.
Οι συντηρητικές, εθνικιστικές, δεξιές ή και ακροδεξιές εφημερίδες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία, έπαιξαν ρόλο στην καθιέρωση του ποπ-ροκ, στο μέσο των σίξτις. Θυμίζω, όσον αφορά τα δικά μας, το Α Φεστιβάλ Μουσικών Ρυθμών, που είχε οργανώσει «Η Βραδυνή», στις 21 Μαΐου 1966 στο Στάδιο Καραϊσκάκη και στο οποίο είχαν συμμετάσχει 20 ερασιτεχνικά συγκροτήματα (ανάμεσά τους οι Crowns, oι Riddles, οι Saints κ.ά.), ενώ τέτοιου τύπου εκδηλώσεις έφερνε εις πέρας ο «Ελεύθερος Κόσμος» και άλλα ανάλογα έντυπα και φύλλα.
Από το 1965 έως και το 1968 η Hürriyet διοργανώνει λοιπόν τα “Altın Mikrofon”, διαγωνισμούς μοντέρνου τουρκικού τραγουδιού (με παράλληλες δισκογραφικές αποτυπώσεις) υπό κάποιους όρους. Από τη μια μεριά υπήρχε το... άπλωμα του χεριού προς τη Δύση, καθώς τα γκρουπ θα έπρεπε να κραδαίνουν δυτικά όργανα, από την άλλη όμως (τα γκρουπ) υποχρεούνταν να τραγουδάνε στα τουρκικά, και επίσης να δανείζονται μελωδικά και ρυθμικά στοιχεία από τις τοπικές παραδοσιακές μουσικές – και βασικά της Ανατολίας. Τότε ήταν, όταν το anadolu rock θα αρχίσει να καθιερώνεται στις συνειδήσεις των νέων, των μεγάλων πόλεων κυρίως, ως κάτι μοντέρνο και σύγχρονο. Ονόματα, που πέρασαν από τα “Altın Mikrofon”; Πολλά και σημαντικά. Να μερικά: Cahit Oben, Silûetler, Mavi Işıklar, Selçuk Alagöz, Ferdi Özbeğen, Cem Karaca Ve Apaşlar, Haramiler, T.P.A.O. Batman Orkestrası, Rana Alagöz, Moğollar, Erkin Koray Dörtlüsü και άλλα πολλά.
Ένας δεύτερος γύρος επανεκδόσεων δυσεύρετων άλμπουμ και ηχογραφήσεων γενικότερα του anadolu rock θα συμβεί από το 1998 και μετά, μέσω της γερμανικής εταιρείας Shadoks Music. Έτσι θα βλέπαμε και στα ελληνικά δισκάδικα τη διπλή συλλογή με τραγούδια του Erkin Koray το 1998, το επίσης φοβερό 2LP με τραγούδια του Edip Akbayram (2006), μιας μεγάλης μορφής του anadolu rock, που παραμένει μάλλον υποτιμημένη στη Δύση, μια επιπλέον συλλογή με τραγούδια των Bunalım (2006), που είχαν ηχογραφήσει μόνο 45άρια στην εποχή τους, το “Nasıl? Ne Zaman?” (1978/2009) των progster Hardal και ακόμη το πολύ καλό folk-rock “Türküz Türkü Çağırırız” (1973/2014) των Mazhar Ve Fuat, που ανά φάσεις φέρνει στη μνήμη μου το ηλεκτρικό LP της Βούλας Πάλλα από την ίδια εποχή.
Edip Akbayram - Kükredi Çimenler (1972)
Στο διάστημα 2006-2008 η βρετανική εταιρεία Finders Keepers (ένας από τους ιδρυτές της είναι ο Andy Votel, που έχει κάνει DJ-sets και στην Αθήνα) θα επανατύπωνε το πρώτο LP της Selda από το 1976 (μια πολύ καλή τραγουδοποιός με κοινωνικοπολιτικό στίχο, που εξέφραζε κυρίως την αριστερά και την εργατική τάξη και η οποία θα φυλακιζόταν λόγω των τραγουδιών της), το φοβερό jazz-funk “Gençlik İle Elele” των Mustafa Özkent Ve Orkestrası από το 1973, καθώς και μια συλλογή με τραγούδια του Ersen, ενώ στη δεκαετία του 2010 θα έμπαινε στο χορό και η ισπανική Pharaway Sounds, παράλληλο label της εξειδικευμένης στο παλαιό ρεπερτόριο Guerssen.
Έτσι θα κυκλοφορούσαν ξανά άλμπουμ των Bunalım, το “Elektronik Türküler” (1974) και η διπλή συλλογή “Arap Saçı” του Erkin Koray, η συλλογή “Yekte” με τραγούδια του Alpay, το πρώτο ιστορικό LP του Cem Karaca από το 1974, που περιλάμβανε εγγραφές του με τους Apaşlar, Kardaşlar, Moğollar και Ferdy Klein Orkestrası, όπως και η δική του συλλογή “Nem Kaldı?”. Ακόμη, από το ίδιο label, υπάρχει η συλλογή “Anadolu'yum” με κομμάτια του Fikret Kızılok, τα άλμπουμ της Selda “Vurulduk Ey Halkım Unutma Bizi” (1976) και “Selda” (1979), τo φερώνυμο άλμπουμ του Edip Akbayram από το 1974, μαζί με τα “Nedir Ne Değildir?” και “Nice Yıllara Gülüm” (με Akbayram και Dostlar από το 1977 και το 1982 αντιστοίχως), τα “Sözüm Meclisten Dışarı” (1981) και “Estağfurullah... Ne Haddimize !” (1983) των Barış Manço / Kurtalan Ekspres κ.λπ.
Το anadolu rock δεν τελειώνει εκεί φυσικά, καθώς από τη δεκαετία του ’90 και μετά μια νέα γενιά καλλιτεχνών και συγκροτημάτων (BaBa ZuLa, Ayyuka, Flört, Elektro Hafız, Altın Gün, Gaye Su Akyol, Lalalar, Ipek Yolu κ.ά.) θα μεταφέρει το πνεύμα του και στα νεότερα χρόνια. Αυτό είναι, όμως, άλλο κεφάλαιο...
Mustafa Özkent Ve Orkestrası - Dolana Dolana
